เมนู

5. วีถิมุตฺตสงฺคหอนุทีปนา

[143] วีถิมุตฺตสงฺคเห ฯ ‘‘ปวตฺติสงฺคหํ’’ติ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺตาการกถนสงฺคหํฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ’’ติ ปฏิสนฺธิกาเลฯ ‘‘เตสํ’’ติ จิตฺต เจตสิกานํฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘ตทาสนฺนตายา’’ติ ตายปฏิสนฺธิยา อาสนฺนตายฯ ‘‘ตํ คหเณเน วา’’ติ สนฺธิคฺคหเณน เอว สนฺธิวจเนน เอวฯ ‘‘วิสยปฺปวตฺติ นามา’’ติ กมฺม กมฺมนิมิตฺตาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน วเสน ปวตฺติ นามฯ ‘‘มรณุปฺปตฺติยํ เอว สิทฺธา’’ติ มรณุปฺปตฺติยํ ชวเนสุ เอว สิทฺธาฯ เอเตน มรณุปฺปตฺติ วิธานํ ชวนปฺปธานํ โหติ, น จุติปฺปธานนฺติ ทีเปติฯ น หิ ตสฺมิํ วิธาเน ตสฺสํ จุติยํ วิสยปฺปวตฺติ วจนํ นาม อตฺถิฯ ชวเนสุ เอว อตฺถิฯ สา ปน จุติ ตสฺมิํ ภเว อาทิมฺหิ ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยา สิทฺธาย สิชฺฌติ เยวาติฯ ‘‘เตสํ’’ติ วีถิมุตฺตานํฯ ‘‘ภวนฺตี’’ติ ปาตุพฺภวนฺติฯ ‘‘ตโต’’ติ อยโตฯ ‘‘คนฺตพฺพา’’ติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชิตพฺพาฯ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ ปวตฺตนฺติฯ ‘‘ติโร’’ติ ติริยโตฯ ‘‘อญฺฉิตา’’ติ คตา ปวตฺตา, อายตา วาฯ ‘‘สมานชาติตายา’’ติ ติรจฺฉาน คตชาติ วเสน สมานชาติ ภาเวนฯ ‘‘ยุวนฺตี’’ติ มิสฺสี ภวนฺติฯ ‘‘สุขสมุสฺสยโต’’ติ สุขสมุทายโตฯ ‘‘ทิพฺพนฺตี’’ติ วิชฺโชตนฺติฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ วจนตฺถํ กตฺวา อุปริเทวา สุราติ วุจฺจนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘เวปจิตฺติปหาราทาทโย’’ติ เวปจิตฺติ อสุรินฺท ปหาราทอสุรินฺทาทิเก เทวาสุเรฯ ‘‘สุรปฺปฏิ ปกฺขา’’ติ ตาวติํสาเทวปฺปฏิปกฺขาฯ ‘‘สุรสทิสา’’ติ ตาวติํสาเทว สทิสาฯ ‘‘เวมานิกเปเต’’ติ เวมานิก นามเก เปเตฯ ‘‘วินิปาติเก’’ติ วินิปาติก นามเก ทุคฺคต เทวชาติเกฯ เตสํ ปวตฺติ อุปริ ‘วินิปาติกาสุรานญฺจา’ติ ปเท อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘เตปี’’ติ โลกนฺตริก เนรยิก สตฺตาปิฯ ‘‘กาลกญฺจิกเปเต’’ติ กาลกญฺจิก นามเก เปเตฯ เอวํ กถาวตฺถุ ปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภุ อาทโย ยมราชาโนปนาติ สมฺพนฺโธฯ

เวสฺสภู จ โนตฺติ จ โสโม จ ยโม จ เวสฺสวโณ จ อิติ อิเม เปตฺติ ราชาโนฯ ‘‘รชฺช’’นฺติ ราชภาวํ ราชกิจฺจํฯ เย จ ยกฺขรกฺขสา นาม กโรนฺตา วิจรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กุรูรกมฺมการิโน’’ติ ลุทฺทกมฺมการิโนฯ ‘‘เรวติ วิมาเน’’ติ เรวติ วิมาน วตฺถุมฺหิฯ ‘‘อิโต’’ติ มนุสฺส โลกโต, สุคติภวโต วาฯ เตหิ ยกฺข รกฺขสา นาม ภูมฏฺฐกาปิ สนฺติ, อากาสฏฺฐกาปิฯ ‘‘นานากมฺมการณาโย’’ติ ทฺวตฺติํส วิธานิ กมฺมกรณ กิจฺจานิฯ เตสมฺปิ นิรยปาลานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ติสฺสนฺนํ’’ติ ติสฺสนฺนํ อปายภูมีนํฯ อปายภูมิฯ

อุสฺสิโต มโน เอเตสนฺติ วา, อุสฺสนฺโน มโน เอเตสนฺติ วา, ทฺวิธาวิคฺคโหฯ ‘‘อุสฺสิโต’’ติ อุคฺคโตฯ ‘‘อุสฺสนฺโน’’ติ วิปุโลฯ กสฺมา ติกฺขตร จิตฺตา โหนฺตีติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริปุณฺณานํ’’ติอาทิํฯ ปุพฺพวากฺเย อนนฺต จกฺกวาฬสาธารณ วเสน วุตฺตตฺตา ปุน ‘‘อิมสฺมิํ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ อิเธว สพฺพญฺญุ พุทฺธาทีนํ อุปฺปนฺนโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อธิคฺคณฺหนฺตี’’ติ อธิกํ กตฺวา คณฺหนฺติฯ ‘‘สูรา’’ติ ปาปกลฺยาณ กมฺเมสุ สูรจิตฺตาฯ ‘‘สติมนฺโต’’ติ วิปุลสฺสติกาฯ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิเธว สิกฺขตฺตยปูรณ สงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยวาสสฺส อตฺถิตาฯ ‘‘มริยาทธมฺเมสู’’ติ โลกจาริตฺต ธมฺเมสุฯ ‘‘ธตรฏฺโฐ’’ติ ธตรฏฺโฐ มหาราชาฯ เอวํ วิรุฬฺหโกติอาทีสุฯ ‘‘คนฺธรุกฺขาธิ วตฺถา’’ติ คนฺธรุกฺเขสุ อชฺฌาวุตฺถาฯ ‘‘กุมฺภณฺฑา’’ติ กุวุจฺจติ ปถวีฯ ปถวิ คตานิ รตนภณฺฑานิ เยสํ เตติ วิคฺคโหฯ ‘‘ทานวรกฺขสา’’ติ ทนุนามเทวธีตาย อปจฺจนฺติ อตฺเถน ทานว นามกา รกฺขสาฯ อวรุชฺฌนฺติ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อวรุทฺธกาฯ ‘‘วิคจฺฉรูโป’’ติ วิปนฺนวณฺโณฯ ‘‘นิหีนกมฺมกตา’’ติ นิหีนานิปาปกมฺมานิ กตฺวา อาคตาฯ กาจิคนฺธปฺปิโย ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาคนฺธปฺปิโย โชคินีติ จ วุจฺจนฺติ, ชุณฺหาติ จ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อภิลกฺขิตรตฺตีสู’’ติ อภิญฺญาตรตฺตีสุฯ อุโปสถรตฺตีสูติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โคจรปฺปสุตกาเล’’ติ โคจรตฺถาย วิจริตกาเลฯ ‘‘ชุติอตฺเถนา’’ติ วิชฺโชตนฏฺเฐนฯ

วสูนิ ธนานิ ธาเรนฺตีติ วสุนฺธราฯ วสุนฺธรา จ เต เทว ยกฺขา จาติ วิคฺคโหฯ ‘‘นาคาตฺเวว วุจฺจนฺตี’’ติ ปาฬิยํ นาเคสุ สงฺคยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยา’’ติ ยา ภุมฺมเทวยกฺข ชาติโยฯ ‘‘ยาสํ’’ติ ยาสํ ภุมฺมเทว ยกฺขชาตีนํฯ ‘‘กีฬาปสุตวเสนา’’ติ โพธิสตฺตานญฺจ พุทฺธานญฺจ อจฺฉริย ธมฺมชาตกาเล อุคฺโฆสน กีฬากมฺมวฑฺฒนวเสนฯ ‘‘ยาสญฺจ มนฺตปทานี’’ติ ยาสํ นิคฺคห ปคฺคหปูชนาทิ วเสน ปวตฺตานิ มนฺตปทานิฯ ‘‘เตสู’’ติ เตสุ จตูสุ อวรุทฺธเกสุฯ ‘‘กีฬาโสณฺฑวเสนา’’ติ กีฬาธุตฺตวเสนฯ ‘‘ฆาสโสณฺฑวเสนา’’ติ ขาทนภุญฺชน ธุตฺตวเสนฯ โสโณ วุจฺจติ สุนโขฯ ‘‘สตฺเต’’ เนรยิเก วา เปเตวาฯ ‘‘กามญฺจ โหตี’’ติ กิญฺจาปิ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘นิพนฺธโนกาโส’’ติ นิจฺจสมฺพนฺธโนกาโสฯ ‘‘สมุทาคเตสู’’ติ ปรมฺปรโต อาคเตสุฯ ‘‘เทวราชฏฺฐาเนสู’’ติ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ตาวติํสาภวเน เทวราชฏฺฐาเนสูติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปาฬิยํ เอวา’’ติ ทีฆนิกาเย ชนวสภสุตฺตปาฬิยํ เอวฯ ยจฺฉนฺติ นิยจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ยาโมฯ ‘‘นิยจฺฉนฺตี’’ติ อญฺญมญฺญํ อิสฺสามจฺฉริย มูลเกหิ กลหภณฺฑนาทีหิ วิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ สหจริตตฺตา’’ติ เตน ยาม นามเกน อิสฺสรเทวกุเลน นิจฺจกาลํ สห ปวตฺตตฺตาฯ ‘‘วสํ วตฺเตนฺตี’’ติ อิจฺฉํ ปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ปุเร’’ติ สมฺมุขฏฺฐาเนฯ ตํ ปน ฐานํ อุจฺจฏฺฐานํ นาม โหตีติ อาห ‘‘อุจฺเจฐาเน’’ติฯ ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ อตฺตโน สรีโรภาเสน สหสฺสํ จกฺกวาฬ โลกํ ผรนฺโต สหสฺโสนามาติ อฏฺฐกถายํ อธิปฺเปตํฯ กุลเทวตาโย นาม กุล ปรมฺปร ปูชิต เทวตาโย นามฯ ‘‘อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ ยุตฺตฏฺฐาเน เทววตฺถุ เทวมาลกานิ กตฺวา สมเย สมเย ตตฺถ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺติ, วนฺทนฺติ, โถเมนฺติ, วรํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อุปฏฺฐกา เอวสมฺปชฺชนฺตี’’ติ อุปฏฺฐกมตฺตาวโหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘กสฺสจี’’ติ กสฺสจิ เหฏฺฐิมสฺสฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตาสุ พฺรหฺมภูมีสุฯ ปุน ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ ทุตียตเลฯ ‘‘อาภา’’ติ สรีราภาฯ นิจฺฉรนฺติ องฺคปจฺจงฺเคหิ นิคฺคจฺฉนฺติฯ

‘‘อจล สณฺฐิตา’’ติ ทุตีย ตเล วิย จลิตา น โหติฯ อถ โข อจล สณฺฐิตาฯ ‘‘เตสํ’’ติ เตสํวาทีนํ ปาเฐฯ พฺรหฺมปาริสชฺชาติอาทิกํ นามํ นสิทฺธํติ โยชนาฯ ‘‘อิญฺชนชาติเกหี’’ติ จลนชาติเกหิฯ ‘‘เหฏฺฐิมตลานํ อิญฺชิตํ ปุญฺญปฺผลํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อาเนญฺช ชาติเกนา’’ติ อจลนชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ จตุตฺถตลานํฯ ‘‘เกนจิ อนฺตราเยนา’’ติ เตโชสํวฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยนฯ ‘‘เอตฺถปี’’ติ เอตสฺมิํ จตุตฺถตเลปิฯ ‘‘อายุ เวมตฺตตายา’’ติ อายุปฺปมาณนานตฺตสฺสฯ ‘‘โอฬาริกานํ’’ติ อิทํ ปกติยา โอฬาริก สภาวตาย วุตฺตํฯ น สุขุมานํ อตฺถิตายฯ นตฺถิ วิหญฺญนํ เอเตสนฺติ อวิหาฯ กิํ วิหญฺญนํ นามาติ อาห ‘‘สมถวิปสฺสนา กมฺเมสุ อวิปฺผาริกตา ปตฺตี’’ติฯ จิตฺตสฺส อวิปฺผารตา ปชฺชนํ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปสาท ทิพฺพ ธมฺม ปญฺญา จกฺขูหี’’ติ ‘ปสาท จกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, ปญฺญา จกฺขู, หิฯ ตตฺถ ปสาทจกฺขุ เอว อิธ ทิพฺพจกฺขูติปิ วุจฺจติฯ ‘‘ธมฺม จกฺขู’’ติ เหฏฺฐิมมคฺคญฺญาณํฯ ‘‘ปญฺญา จกฺขู’’ติ วิปสฺสนา ญาณปจฺจเวกฺขนาญาเณหิ สทฺธิํ อวเสสํ สพฺพญฺญาณํฯ ‘‘รูปีนํ สตฺตานํ’’ติ รูปกายวนฺตานํ สตฺตานํฯ ‘‘กนิฏฺฐภาโว’’ติ อปฺปตรภาโวฯ ‘‘อนาคามิมคฺคฏฺฐสฺสปิ ปฏิกฺเขโป’’ติ สกทาคามิภาเวฐตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว อนาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติฯ โน อญฺญถาติ อาห ‘‘สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปนา’’ติอาทิํฯ

ภูมิจตุกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

[144] ภวนฺตเร โอกฺกมนฺติ เอตายาติ โอกฺกนฺตีติ ปิยุชฺชติฯ ‘‘โสตรหิโต’’ติ ปสาทโสตรหิโตฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ‘‘อาสิตฺตกาทิภาเวนา’’ติ อาสิตฺตกปณฺฑกาทิ ภาเวนฯ ‘‘ทฺวีหิ พฺยญฺชเนหี’’ติ ทฺวีหิ นิมิตฺเตหิฯ ‘‘วิพจฺฉวจโน’’ติ วิปนฺนวจโนฯ ‘‘วตฺถุ วิปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘วตฺถู’’ติ สมฺภาร จกฺขุ วุจฺจติฯ ตสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย วิปนฺนตฺตา เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล วตฺถุวิปนฺโนติ วุจฺจติฯ

‘‘ตสฺส ตสฺสา’’ติ จกฺขุโส ตาทิกสฺส ฯ‘‘ปสูติยํ เยวา’’ติ วิชายมานกาเลเยวฯ ‘‘ปญฺญาเวยฺยตฺติยภาวสฺสา’’ติ เอตฺถ พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํฯ ‘‘พฺยตฺตสฺสา’’ติ ผรณญฺญาณสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ปญฺญา สงฺขาตํ เวยฺยตฺติยํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ น สกฺกา นิยเมตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถํ น สกฺกาติ อาห ‘‘มาตุกุจฺฉิมฺหิ วิปตฺติ นาม นตฺถี’’ติฯ กตเมสํ วิปตฺตีติฯ อุปฺปนฺนานมฺปิ จกฺขุ โสตานํ วิปตฺติฯ เกนการเณน วิปตฺตีติฯ ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสม ปโยเคน วา นานาพาเธน วา วิปตฺตีติ โยชนาฯ ธาตุปาเฐ ยกฺข ปูชายํติ ปฐิตตฺตา ‘‘ปูชนียฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน ยกฺขิตพฺพา ปูชิตพฺพา ยกฺขาติ ทสฺเสติฯ เย ปน กิจฺฉชีวิกปตฺตา วิจรนฺติ, เต ภูมสฺสิตา นาม โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘ภูมิสฺสิตา’’ติ ปาเฐ ภูมิยํ สิตา นิสฺสิตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุญฺญนิพฺพตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วิรูปา หุตฺวา’’ติ เต วณฺณโตปิ ทุพฺพณฺณา โหนฺติฯ สณฺฐานโตปิ ทุสฺสณฺฐานาฯ ชีวิกโตปิ กิจฺฉชีวิกาติอาทินา วิปนฺนรูปา หุตฺวาฯ ‘วิวสา หุตฺวา นิปตนฺตี’ติ วินิปาติกาติปิ วทนฺติฯ วิวสาติ จ อตฺตโน วเสน อิจฺฉาย วินาติ อตฺโถฯ ‘‘วิวิตฺตฏฺฐาเนสู’’ติ ชนวิวิตฺเตสุ ฐาเนสุฯ ปริเยสิตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺติฯ ปีเฬตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺติฯ ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘เวมานิกเปตาปี’’ติ อตฺตโน ปุญฺญนิพฺพตฺตํ ทิพฺพวิมานํ เยสํ อตฺถิ, เต เวมานิกาฯ เต ปน ปุญฺญาปุญฺญมิสฺสก กมฺเมน นิพฺพตฺตตฺตา เกจิ ทิวา ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, รตฺติํ เปตทุกฺขํฯ เกจิ รตฺติํ ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, ทิวา เปตทุกฺขนฺติฯ ปเรหิ ทตฺตํ ทินฺนํ ปุญฺญปฺผลํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ ปรทตฺตูปชีวิโนฯ ‘‘ปเรหิ ทินฺนํ ปุญฺญปฺผลํ’’ติ ญาตเกหิ ปุญฺญํ กตฺวา อิทํ เม ปุญฺญํ เปตานํ กาลงฺกตานํ ญาตีนํ เทธีติ เอวํ ทินฺนํ ปุญฺญปฺผลํฯ ‘‘สกลจกฺกวาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา’’ติ ยถา ตาวติํสาภูมิ นาม สพฺพ จกฺกวาเฬสุปิ อตฺถิฯ สพฺพาปิ ทิพฺเพน วสฺสสหสฺเสน เอกอายุ ปริจฺเฉโท โหติฯ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

น ตถา นิรเยสุ วา ติรจฺฉาน โยนิยํ วา เปตฺติวิสเยวา อสุรกาเยวา มนุสฺเสสุวา ภุมฺมเทเวสุ วา เอกปริจฺเฉโท นาม อตฺถิฯ จตุนฺนํ อปายานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถีติ วุตฺตํ, น นุ พฺรหฺม สํยุตฺเต โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ภควตา วุตฺโต ทสนฺนํ นิรยานํ วิสุํ วิสุํ อตฺถีติฯ สจฺจํ อตฺถิฯ เต ปน ทสนิรยา อวีจินิรเย ปริยาปนฺนา หุตฺวา ตสฺส ปเทสมตฺตา โหนฺติฯ น เตหิ ปเท สมตฺเตหิ สกโล อวีจินิรโย นิยตายุ ปริมาโณติ สกฺกา วตฺตุํฯ อปิ จ โสปิ เตสํ อายุปริจฺเฉโท อวีจิภูมิยา นิยาเมน สิทฺโธ น โหติฯ เตน เตน กมฺมวิเสเสเนว สิทฺโธฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ เยภูยฺเยน กมฺมปฺปมาณตฺตา’’ติ, ตํ สุ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ นิรเยสู’’ติอาทิํฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ น อิตร ทีปวาสีนํ อายุกปฺปสฺส อาโรหณญฺจ โอโรหณญฺจ อตฺถีติ วุตฺเต สตีติ อตฺโถฯ สมาจาโร นาม ทสสุจริตานิฯ วิสมาจาโร นาม ทสทุจฺจริตานิฯ เตสํ นิสฺสนฺทภูตา สมฺปตฺติวิปตฺติโยติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ อิตร ทีปวาสีนํปิฯ โส เอวปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติฯ น จ สกฺกา ตถา ภวิตุํฯ อาทิกปฺปกาเล สพฺเพสมฺปิ จตุทีป วาสีนํ อสงฺเขฺยยฺยายุกตา สมฺภวโตติฯ อถ อิตรทีปวาสีนมฺปิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณญฺจ อตฺถิฯ เอวํ สติ, เอตรหิปิ เตสํ อายุกปฺโป ชมฺพุทีปวาสีนํ อายุกปฺเปน เอกคติโก สิยาติ โจทนาฯ นิสฺสนฺทมตฺตตฺตาติอาทิ ปริหาโรฯ นตฺถิ อิทํ มม อิทํ มมาติ ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกตณฺหา เอเตสนฺติ ‘‘อมมา’’ฯ ‘‘อปริคฺคหา’’ติ ปุตฺตทาราทิปริคฺคหรหิตาฯ ‘‘อุปริเม จาตุมหาราชิเก’’ติ อากาสฏฺฐกจาตุมหาราชิเกฯ ทิเว เทวโลเก สิทฺธานิ ทิพฺพานิฯ ‘‘ยาว นิมิราชกาลา’’ติ ยาว อมฺหากํ โพธิสตฺตภูตสฺส นิมิรญฺโญ อุปฺปนฺนกาลาฯ กสฺส ปพุทฺโธ ปุริเม อนฺตรกปฺเป อุปฺปนฺโนฯ นิมิราชา ปน อิมสฺมิํ อนฺตร กปฺเป อุปฺปนฺโนฯ ‘‘มนุสฺส โลเกหิ ปญฺญาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโกทิพฺพรตฺติทิโว โหตี’’ติอาทิ อภิธมฺเม ธมฺม หทย วิภงฺเค อาคตนเยน วุตฺโตฯ จตุคฺคุณวจเนฯ ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ เทวานํฯ

เอกํ วสฺสสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทฺเว’’ติ ทฺเว วสฺสสหสฺสานิฯ ‘‘อฏฺฐา’’ติ อฏฺฐวสฺสสหสฺสานิฯ ‘‘เหฏฺฐิมานํ’’ติ เหฏฺฐิมานํ เทวานํฯ ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ เทวานํฯ ยาเม เอโก รตฺติทิโวติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘จตฺตารี’’ติ มนุสฺสโลเก จตฺตาริ วสฺสสตานิฯ เอวํ เสเสสุฯ ‘‘อาทิอนฺต ทสฺสนวเสนา’’ติ จาตุมหาราชิเก มนุสฺสวสฺสคณนา ทสฺสนํ อาทิทสฺสนํ นามฯ อิทานิ วสวตฺติยํ มนุสฺสวสฺสคณนา ทสฺสนํ อนฺต ทสฺสนํ นามฯ

น อติทุพฺพลํติ นาติทุพฺพลํฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ อวิตกฺก อวิจารมตฺตฌานํฯ ‘‘ภูมนฺตเร’’ติ ปถมชฺฌานภูมิโต อญฺญิสฺสํ ทุตียชฺฌานภูมิยํฯ กปฺปวจเนฯ กปฺปียติ วสฺส, อุตุ, มาส, ปกฺข, รตฺติ, ทิวา, ทิวเสน ปริจฺฉิชฺชียตีติ กปฺโปฯ กปฺปียนฺติ วา นานาธมฺมปฺปวตฺติโย อตีตา ทิวเสน ปริจฺฉิชฺชียนฺติ เอเตนาติ กปฺโปฯ กาโลฯ มหนฺโต กปฺโปติ มหากปฺโปฯ วสฺสานํ สตภาเคหิปิ สหสฺสภาเคหิปิ สตสหสฺสภาเคหิปิ สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อสงฺเขฺยยฺโยฯ เอกสฺส อสงฺเขฺยยฺยสฺส อนฺตเร ทิสฺสมาโน กปฺโป อนฺตรกปฺโปฯ สตฺตานํ นานาอายุปริจฺเฉโท อายุกปฺโปฯ โส ปน มนุสฺสานํ ทสวสฺสายุกกาเล ทสวสฺเสน ปริจฺฉินฺโนฯ เนวสญฺญา เทวานํ นิจฺจกาลํ จตุราสีติ กปฺปสหสฺเสหิ ปริจฺฉินฺโนฯ อนฺตรกปฺโป นาม จูฬกปฺปา วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ วีสติปฺปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺตีติ เกจิ วทนฺตีติอาทินา โยชนาฯ ‘‘เย’’ติ เย จตุสฏฺฐิยาทิเภทา อนฺตรกปฺปาฯ ‘‘ยถาวินฏฺฐํ’’ติ วินฏฺฐปฺปกาเรน วินฏฺฐปฺปกติยาฯ วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏฯ ‘‘ยถาวิวฏฺฏํ’’ติ วิวฏฺฏปฺปกาเรน วิวฏฺฏปฺปกติยาฯ อจฺจเยน อติกฺกมเนนฯ หรเณน อปนยเนนฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ กปฺปวจเนฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เตเชนา’’ติ อคฺคินาฯ ‘‘สํวฏฺฏตี’’ติ วินสฺสติ ตทาฯ ‘‘เหฏฺฐา’’ติ เหฏฺฐาโลโกฯ ‘‘จตุสฏฺฐิวาเรสู’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํฯ

คาถาสุฯ ‘‘สตฺตสตฺตคฺคินาวารา’’ติ สตฺตสตฺตวารา อคฺคินา วินสฺสนฺติฯ อถวา, ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ

สตฺตสุสตฺตสุวาเรสุ โลโก อคฺคินา วินสฺสตีติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐเม อฏฺฐเม’’ติฯ ‘‘ทกา’’ติ อุทเกนฯ อฏฺฐเม อฏฺฐเมวาเร โลโก ทเกน วินสฺสตีติ โยชนาฯ ยทา จตุสฏฺฐิวารา ปุณฺณา, ตทา เอโก วายุวาโร สิยาฯ ตตฺถ ‘‘ตทา’’ติ ตสฺมิํ จตุสฏฺฐิวาเรฯ ‘‘วิวฏฺฏมานํ’’ติ สณฺฐหมานํฯ ‘‘วิวฏฺฏตี’’ติ สณฺฐหติฯ ‘‘สํวฏฺฏมานํ’’ติ วินสฺสมานํฯ ‘‘สํวฏฺฏตี’’ติ วินสฺสติฯ ‘‘ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติ อฑฺฒทฺวยํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยนฺติ กตฺวา อุปจาเรน วุตฺตํฯ ยถาตํ-อาภสฺสรานํ อฏฺฐกปฺปานีติฯ ‘‘อุปฑฺเฒนา’’ติ อุทกวาเร เหฏฺฐิมภูมีสุ อุทเกน วินสฺสมานาสุ ทุตียชฺฌานภูมิ น ตาว วินสฺสติฯ สํวฏฺฏกปฺเปปิ จิรกาลํ ติฏฺฐเตเยวฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สพฺพญฺเจตํ ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํฯ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ อิทเมว ปมาณนฺติฯ

ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

[145] กมฺมจตุกฺเกฯ ‘‘ชเนตี’’ติ อชนิตํ ชเนติฯ ปาตุภาเวติฯ ‘‘อุปตฺถมฺภตี’’ติ ชนิตํ อุปตฺถมฺภติฯ จิรฏฺฐิติกํ กโรติฯ ‘‘อุปปีเฬตี’’ติ ชนิตํ อุปปีเฬติ, ปริหาเปติฯ ‘‘อุปฆาเตตี’’ติ อุปจฺฉินฺทติฯ ‘‘กฏตฺตา รูปานํ’’ติ กฏตฺตานามกานํ กมฺมชรูปานํฯ ‘‘กมฺมปถปตฺตาวา’’ติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิชเนน สติ, สพฺพมฺปิ กมฺมํ กมฺมปถปตฺตํ นาม โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปจฺจิตฺถาติ วิปกฺกํฯ วิปกฺกํ วิปากํ เยสนฺติ วิปกฺก วิปากาฯ อุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติฯ สยํปิ ปจฺจยลาเภ สตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อลทฺโธกาสสฺสา’’ติ อิทํ นิทสฺสน มตฺตํฯ ลทฺโธกาสสฺสปิ อุปตฺถมฺภนํ นาม อิจฺฉิตพฺพเมวฯ อญฺญํ อกุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภตีติ โยชนาฯ ‘‘จายํ’’ติ เจ อยํฯ ‘‘กาลงฺกริยา’’ติ กาลํกเรยฺยฯ ‘‘อสฺสา’’ติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘ปสาทิตํ’’ติ ปสนฺนํฯ ‘‘ปทูสิตํ’’ติ ปทุฏฺฐํฯ ปุพฺเพ ‘มรณาสนฺน กาเล’ติ วุตฺตตฺตา อิธ ‘ปวตฺติกาเลปี’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอตํ’’ติ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํฯ ‘‘ชีวิตปริกฺขาเร’’ติ ชีวิตปริวาเร ปจฺจเยฯ

‘‘สมุทาเนตฺวา’’ติ สมาห ริตฺวา ฯ‘‘เอตฺถา’’ติ อุปตฺถมฺภก กมฺมฏฺฐาเนฯ ขนฺธสนฺตานสฺส อุปพฺรูหนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ ‘ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ ขนฺธสนฺตานสฺส จิรตรปฺปวตฺตินฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตปฺปการา’’ติ ‘วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺก วิปากา วา สพฺพาปิ กุสลา กุสล เจตนา’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการาฯ ‘‘ทุพฺพลตรํ กตฺวา วา วิพาธมานา’’ติ อุปปีฬก กมฺมกิจฺจํ วุตฺตํฯ ‘‘ชนก กมฺมสฺส ทุพฺพล อายูหนกาเล’’ติ สมุจฺจยนกาเลฯ ‘‘วิหต สามตฺถิยํ’’ติ วินาสิตสตฺติกํฯ ‘‘มเหสกฺเขสู’’ติ มหานุภาเวสุฯ ‘‘อุปตฺถมฺภกมฺปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพํ’’ติ อุปปีฬก กมฺมโต วิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ ‘อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกมฺปิ สมานํ เหฏฺฐาภูมิยํ นิพฺพตฺเตตี’ติอาทีสุ ‘เหฏฺฐาภูมิ นิพฺพตฺตกมฺปิ สมานํ อุปริภูมิยํ นิพฺพตฺเตตี’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อชาตสตฺตุราชวตฺถุมฺหิ ตสฺส รญฺโญ ปิตุฆาตกมฺมํ มหาอวีจินิรเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ สมานํ ปจฺฉา พุทฺธุ ปฏฺฐาน กมฺเมน พาธียมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ตํ อุสฺสทนิรเย นิพฺพตฺเตติฯ ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํ นาม สตฺตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถํ โคมหิํสาทีนํ ปุตฺตทารญาติมิตฺตานญฺจ วิปตฺติกรณํ ตสฺส สตฺตสฺส อุปปีฬก กมฺมกิจฺจํ ภเวยฺยฯ อญฺโญหิ โส ปุคฺคโล, อญฺเญ โคมหิํสาทโยฯ น จ อญฺเญน กตํ กมฺมํ อญฺเญสํ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติํ วา สุขุปฺปตฺติํ วา กเรยฺยาติ โจทนาฯ ทุวิธนฺติอาทินา ตํ วิสฺสชฺเชติฯ อานนฺท เสฏฺฐิวตฺถุมฺหิฯ โสเสฏฺฐิ มหามจฺฉริโย อโหสิฯ อญฺเญปิ ทานํ เทนฺเต นีวาเรสิฯ โส ตโต จวิตฺวา เอกสฺมิํ คามเก เอกิสฺสา อิตฺถิยากุจฺฉิมฺหิ ชาโตฯ ตสฺส ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺส ปาปกมฺเมน มาตรํ อาทิํ กตฺวา สกลคามิกานํ ชนานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ โหตีติ ธมฺมปท อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา นิสฺสนฺทผลวเสน อญฺเญน กตํ กมฺมํ อญฺเญสํ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติํ วา สุขุปฺปตฺติํ วา กโรติ เยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ [‘‘กมฺมชสนฺตติ สีเสสู’’ติ ปฏิสนฺธิกาลโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนา เอเกกา กมฺมชรูปสนฺตติ นาม อตฺถิฯ

สา ปจฺฉา อปราปรํ ตาทิสาย กมฺมชรูปสนฺตติยา ปวตฺตตฺถาย สีสภูตตฺตา สนฺตติ สีสนฺติ วุจฺจติฯ ยํ กิญฺจิ เอกํ วากมฺมชสนฺตติ สีสํฯ ทฺเว วากมฺมชสนฺตติ สีสานิ ]ฯ วิสุทฺธิมคฺคปาเฐฯ ‘‘ตเทวา’’ติ ตํ อุปฆาตก กมฺมเมวฯ ‘‘อิธ จา’’ติ อิมสฺมิํ อภิธมฺมตฺถสงฺคเหฯ ‘‘อิมสฺส ปี’’ติ อิมสฺส อุปฆาตก กมฺมสฺสปิฯ ทุฏฺฐคามณิ รญฺโญ วตฺถุมฺหิ จ โสณตฺเถร ปิตุโน วตฺถุมฺหิ จ เตสํ มรณาสนฺนกาเล ปถมํ ทุคฺคติ นิมิตฺตานิ อุปฏฺฐหนฺติฯ ปจฺฉา รญฺโญ เอกํ ปุพฺพกตํ กลฺยาณ กมฺมํ อนุสฺสรนฺตสฺส เถรปิตุ จ ตงฺขเณ เอว เอกํ กลฺยาณ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตานิ ทุคฺคติ นิมิตฺตานิ อนฺตรธายนฺติฯ สคฺคนิมิตฺตานิ ปาตุพฺภวนฺติฯ อุโภปิ จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติฯ กุสลา กุสล กมฺมานํ ขยํ กโรตีติ กุสลา กุสล กมฺมกฺขยกโรฯ ‘‘อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสู’’ติ ตสฺส สตฺตสฺส อายุ ปริจฺเฉโท จ ปริยนฺต คโต น โหติ, กมฺมานุภาโว จ ปริกฺขีโณ น โหติฯ เอวํ อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุฯ ‘‘อปราธ กมฺมสฺสา’’ติ มาตาปิตูสุวา ธมฺมิกสมณ พฺราหฺมเณสุ วา อปรชฺฌนวเสน กตสฺส อปราธกมฺมสฺสฯ ‘‘โส ปนา’’ติ มชฺฌิมฏฺฐกถาวาโท ปนฯ ‘‘อรุจฺจมาโน วิยา’’ติ อนิจฺฉิยมาโนวิยฯ ‘‘โส’’ติ มชฺฌิมฏฺฐกถา วาโทฯ ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปนฯ ‘‘สพฺพญฺเจตํ’’ติ สพฺพญฺจ เอตํ สุตฺตวจนํ, วเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อนิจฺฉนฺเตหิ ฏีกา จริเยหิฯ ‘‘วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพ’’ติ วิปากํ ปฏิจฺจ อิจฺฉิ ตพฺโพฯ เอตฺถ ‘‘วิปากํ’’ติ กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธ สนฺตานํ วุจฺจติฯ ตสฺส ชนกํ กมฺมํ ชนก กมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺเสว ขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภกํ ตสฺเสว อุปปีฬกํ ตสฺเสว อุปฆาตกํ กมฺมํ อุปฆาตก กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สาเกต ปญฺเห’’ติ วิปากุทฺธาเร อาคเต สาเกต ปญฺเหฯ ธมฺมทินฺนาย นาม อุคฺคเสน รญฺโญ เทวิยา วตฺถุมฺหิ สาเทวี ปุพฺเพ เอกํ อชํ ฆาเตสิ, เตน กมฺเมน อปาเยสุ ปติตฺวา ปจฺฉา ปวตฺติ วิปากวเสน พหูสุ ภเวสุ อชสรีเร โลมคณนามตฺตํ อตฺตโน สีสจฺเฉทน ทุกฺขํ อนุโภสีติฯ ‘‘สา ปนา’’ติ สา เอกา ปาณาติปาต เจตนา ปนฯ

มหาโมคฺคลาน วตฺถุ นาม ปญฺจสต โจรานํ เถรสฺส ฆาต น วตฺถุ ฯ เถโรหิ อตฺตนา ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทก กมฺเมน โจรฆาตนํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพุโตฯ สามาวติเทวี จ วคฺคุมุทานทิตีรวาสิโน ปญฺจสต ภิกฺขู จ อตฺตโน ปุพฺพกเตหิ อุปจฺเฉทก กมฺเมหิ ตาทิสํ ปรูปกฺกมํ ลภิตฺวา สคฺเคสุ นิพฺพตฺตาฯ ทุสฺสิมาโร นาม กกุสนฺธ พุทฺธกาเล มารเทว ปุตฺโต วุจฺจติฯ กลาพุราชานาม ขนฺติ วาทิตา ปสสฺส ฆาตโก วุจฺจติฯ เต ปน ตงฺขเณ อตฺตนา กเตน อุปจฺเฉทก กมฺเมน ตงฺขเณ เอว จวิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตาฯ ตตฺถ ปุริม วตฺถูสุ อุปจฺเฉทก กมฺมํ อุปจฺฉินฺทน มตฺตํ กโรติฯ น อตฺตโน วิปากํ เทติฯ ปจฺฉิมวตฺถูสุ ปน อุปจฺฉินฺทนญฺจ กโรติ, วิปากญฺจ เทตีติฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อุปจฺเฉทน ปุพฺพกํ’’ติ อุปจฺเฉทน ปุพฺพกํ วิปากํ ชเนตีติ โยชนาฯ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทิตฺวาว อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิปากํ ชเนตี’’ติ อิธ กทาจิ ชเนติ, กทาจิ น ชเนตีติ เอวํ วิภาคสฺส อกตตฺตา ‘‘ตํ น สุนฺทรํ’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิธ ปุพฺพกเตนา’’ติอาทิํฯ ‘‘อฏฺฐกถาสุเยว อาคตตฺตา’’ติ เตสุ วตฺถูสุ เตชนา อุปจฺเฉทก กมฺเมน มรนฺตีติ เอวํ วตฺวา อาคตตฺตาฯ วิปากํ นิพฺพตฺเตตีติ วิปาก นิพฺพตฺตกํฯ ตสฺส ภาโว วิปาก นิพฺพตฺตกตฺตํฯ วิปาก นิพฺพตฺตกตฺตสฺส อภาโวติ วิคฺคโหฯ

ชนกจตุกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

[136] ‘‘นิกนฺติ พเลน วา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตี’’ติ ฌานลาภิโน หุตฺวาปิ มรณกาเล อุปฺปชฺชิตุํ นิกนฺติยา สติ, ตํ ฌานํ วิปากํ น เทตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอกสฺสา’’ติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘เตสํ’’ติ มหคฺคตกมฺม อานนฺตริย กมฺมานํฯ อนฺติม ชวนวีถิยํ กตํ นาม วตฺถุ ทุพฺพลตฺตา สยมฺปิ ทุพฺพลํ โหติฯ ปฏิสนฺธิํ น ชเนติฯ เตนาห ‘‘อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ’’ติฯ อิทญฺจ กมฺมสามญฺญ วเสน วุตฺตํฯ

กมฺมวิเสเส ปน สติ, น เทตีติ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กตํ อาสนฺน กมฺมํ นามาติ คเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ ปาฬิปาเฐฯ อสฺสปุคฺคลสฺส มรณกาเลวา สมฺมาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ โยชนาฯ ปรโต ปริปุณฺณํ อาคมิสฺสติฯ โสมนสฺส ชนกํ ปรเจตนา ปวตฺติวเสนฯ สนฺตาป ชนกํ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสารปฺปวตฺติวเสนฯ อิทํ ครุก จตุกฺกํ นาม อนนฺตเร ภเว วิปจฺจนกานํ กมฺมานํ วเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปปชฺชเวทนีย กมฺมานิ เอวา’’ติฯ กมฺมํ นาม กุสลํ วา โหตุ, อกุสลํ วาฯ ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวเน สติ, วิปากํ เทติฯ อสติ น เทติฯ กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุ วิญฺญาณนฺติ จ, อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุ วิญฺญาณนฺติ จ, ปาฬิยํ วุตฺตํฯ เอตฺถหิ กตตฺตาติ วตฺวา ปุน อุปจิตตฺตาติ วจนํ ปุนปฺปุนํ วฑฺฒนสงฺขาเต อาเสวเน สติ เอว วิปากํ เทตีติ ญาเปติฯ ตสฺมา กตมตฺต กมฺมตฺตา กฏตฺตา กมฺมํ นามาติ วุตฺเตปิ อนนฺตรภเว วิปจฺจนก กมฺมสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตา ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวนเมว อิธ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ยตฺถ ตํ ปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํ’’ติ ยสฺมิํ อฏฺฐกถา ปเทเส ตํ กฏตฺตา กมฺมํ ปุพฺพกตํ กมฺมํติ อาคตํฯ ‘‘กสฺมา อิธา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหฯ ปาฬิยํฯ ยํ ครุกํ, ตํ วิปากํ เทติฯ ตสฺมิํ อสติ, ยํ พหุลํฯ ตสฺมิํ อสติ, ยํ อาสนฺนํฯ ตสฺมิํ อสติ, ยํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ, ตํ วิปากํ เทตีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

สุตฺตนฺตปาเฐฯ สุขเวทนํ ชเนตีติ สุขเวทนียํฯ ‘‘สมตฺตา’’ติ สุฏฺฐุคหิตาฯ ‘‘สมาทินฺนา’’ติ ตทตฺถวิวรณํฯ ‘‘ปริยตฺตํ’’ติ สมตฺถํฯ ตมฺพทาธิกสฺส ยาวชีวํ พหูนิ ปาปกมฺมานิ อาจิณฺณานิฯ มรณ ทิวเส ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา จวิตฺวา เตน อาสนฺน กมฺเมน สคฺเค นิพฺพตฺติฯ วาตกาลสฺส ยาวชีวํ พหูนิ กลฺยาณ กมฺมานิ อาจิณฺณานิฯ

มรณ ทิวเสปน พุทฺธสาสเน วิปรีต สญฺญํ กตฺวา เตน อาสนฺน กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺติฯ

ครุกจตุกฺกํ นิฏฺฐิตํฯ

[147] ทิฏฺฐธมฺมจตุกฺเกฯ ปสฺสิตพฺโพติ ทิฏฺโฐฯ ‘‘ธมฺโม’’ติ ขนฺธายตน ธมฺม สมูโหฯ ทิฏฺโฐ ธมฺโมติ ทิฏฺฐ ธมฺโมฯ วตฺตมาโน ธมฺมสมูโหฯ โย อตฺตภาโวติ วุจฺจติฯ อตฺตสงฺขาตสฺส ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิตสารสฺส ภาโว ปวตฺติ การณนฺติ กตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐ ธมฺโม วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘วิปากํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอเตน กถํ กมฺมสาธนํ ทสฺเสติฯ ปฏิสํเวทน กฺริยาปเท วิปากนฺติ กมฺมปทํ ทิสฺวา วิปากํ นาม เวทิตพฺพํ เวทนียํฯ ปฏิสํเวทิตพฺพํ ปฏิสํเวทนียนฺติ วิญฺญาตตฺตาฯ ‘‘อุเปจฺจา’’ติ อุปคนฺตฺวาฯ ‘‘อุปปชฺชิตฺวา’’ติ อุเปจฺจ ปชฺชิตฺวาฯ ปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘ทิฏฺฐ ธมฺมโต’’ติ ทิฏฺฐ ธมฺมสฺสฯ สามิอตฺเถ ปญฺจมีฯ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ‘‘เอตฺถหี’’ติอาทิ ปุพฺพวากฺเย วุตฺต นยเมวฯ อปรสทฺโท นิจฺจํ อปาทานา เปกฺโขฯ ตญฺจ อปาทานํ นาม อนนฺตเร วุตฺตปเทหิฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมา นาคตานนฺตร ภเวหี’’ติ ทิฏฺฐธมฺมโต จ อนาคตานนฺตร ภวโต จาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริวตฺโต’’ติ ปพนฺโธฯ อปราปริโยติ วา, อปโร จ อปโร จ อปราปโรฯ อปราปเร ปวตฺโต อปราปริโยติ อตฺโถฯ ‘‘อุปปชฺชภวํ’’ติ อนาคตานนฺตรภวํฯ อโหสิ กมฺเม ‘‘อโหสี’’ติ ปทํ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺโญติ ปเทวิย รุฬฺหีนามปทนฺติ อาห ‘‘อโหสิ นามกํ’’ติฯ ตํ ปน รุฬฺหิปทํ กุโตปวตฺตํติ อาห ‘‘อโหสิ กมฺมํ’’ติอาทิํฯ ‘‘เอวํ วุตฺต ปาฐวเสนา’’ติ เอตฺถ อิธ วุตฺโต ปาโฐ สา วเสโสฯ ปริปุณฺณปาโฐ ปน อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิกมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิกมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺม วิปาโกติอาทินา ปฏิสมฺภิทา มคฺเค อาคโตฯ ‘‘สา’’ติ ปถม ชวน เจตนาฯ

‘‘อปฺปตร วิปากา จาตี’’ติ เอตฺถ ‘‘อิตี’’ติ เหตุ อตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา อจิรฏฺฐิติ กตฺตา ทิฏฺฐ ธมฺเม เอว ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติ, ตสฺมา อปฺปตร วิปากตฺตา อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉตีติ โยชนาฯ ‘‘ปจฺจโยติ จา’’ติ ปจฺจยํ ลทฺธาติ วุตฺโต ปจฺจโยติ จฯ ‘‘โส’’ติ มหนฺตํ วุตฺโต ปจฺจโยฯ ‘‘กากวลิยาทีนํ วิยา’’ติ กากวลิยาทีนํ ปุคฺคลานํ ทิฏฺฐเวทนีย กมฺมํ วิยฯ ‘‘ปากฏตรปฺผลทานํ’’ติ สตฺตาหพฺภนฺตเร เอว เสฏฺฐิฏฺฐานปฺปฏิ ลาภาทิวเสน ปากฏตรปฺผลทานกํ กมฺมวิเสสํฯ กมฺม ปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตา ปถมชวน เจตนา วา อิตราปิ ปถม ชวน เจตนา วาติ โยชนาฯ ‘‘กาจี’’ติ เอกจฺจา ปถมชวน เจตนาฯ เสสานิ ทิฏฺฐธมฺม เวทนีย กมฺมานิฯ

อุปปชฺชกมฺเมฯ ‘‘อตฺถ สาธิกา’’ติ สนฺนิฏฺฐานตฺถสาธิกาฯ ปาณฆาตาทิ กิจฺจสาธิกาติ วุตฺตํ โหติฯ สุฏฺฐุ นิฏฺฐาเปตีติ สนฺนิฏฺฐาปิกาฯ ‘‘เสสานิ ปี’’ติ เสสานิ อุปปชฺช เวทนีย กมฺมานิปิฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํ มนุสฺส โลเกฯ ‘‘มิสฺสกกมฺมานี’’ติ กุสลา กุสลมิสฺสกานิ กมฺมานิฯ เวมานิกเปตวตฺถูนิ วิมานวตฺถุ ปาฬิยํ อาคตานิฯ ‘‘สุคติยํ วิปตฺติํ อนุภวนฺตานิ วตฺถูนี’’ติ เอตฺถ ‘‘วิปตฺติํ’’ติ จกฺขุ โสตาทีนํ องฺค ปจฺจงฺคานํ วา วิปตฺติํฯ นานา ทุกฺขุปฺปตฺติภูตํ วา วิปตฺติํฯ ‘‘ทุคฺคติยํ สมฺปตฺติํ’’ติ มหิทฺธีนํ นาคสุปณฺณาทีนํ สมฺปตฺติํฯ ‘‘ยถา วุตฺต วตฺถูหี’’ติ เวมานิก เปตวตฺถาทีหิฯ อฏฺฐกถาปาเฐฯ ‘‘เตสํ สงฺกมนํ นตฺถี’’ติ เตสํ กมฺมานํ วิปจฺจนกาล สงฺกนฺติ นาม นตฺถิฯ ‘‘ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐนฺตี’’ติ ตานิ ทิฏฺฐ ธมฺมฏฺฐานาทิวเสน ภควตา ยถา วุตฺตฏฺฐาเน เอว ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘เอวํ วุตฺตํ’’ติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถีติอาทินเยน วุตฺตํฯ ‘‘ยุตฺติยา วา อภาวโต’’ติ เอตฺถ ทิฏฺฐ ธมฺม เวทนียสฺส ปฏิสนฺธิ วิปากาทิ ยุตฺติยา อภาวโตฯ

ทิฏฺฐธมฺมจตุกฺกํฯ

[148] ปากฏฺฐานจตุกฺเกฯ ‘‘กายาทีนํ’’ติ โจปนกายาทีนํฯ กาย วิญฺญตฺตาทีนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อติปาเตนฺตี’’ติ อติกฺกมฺม ปโยเคน อภิภวิตฺวา ปาเตนฺติฯ เตนาห ‘‘อติปาตนญฺเจตฺถา’’ติอาทิํฯ ‘‘อทินฺนํ’’ติ สามิเกนอทินฺนํ ปรสนฺตกํฯ อคมนียวตฺถูนิ นาม อวีติกฺกมนตฺถาย อนุปคนฺตพฺพานิ มาตุรกฺขิตาทีนิ อิตฺถิ ปุริสสรีรานิฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปรปาณสฺสฯ ‘‘ตโต’’ติ ปรปริคฺคหิต ภาวโตฯ ‘‘อจฺฉินฺทก เจตนา’’ติ ปรสนฺตกสฺส อตฺตโน สนฺตกกรณวเสน ภุสํ ปรสนฺตกา ภาวจฺฉินฺทก เจตนาฯ วิลุปฺปน เจตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทกสฺสา’’ติ อตฺตโน มคฺเคน ปรมคฺค สมฺปโยชกสฺสฯ ‘‘เอตฺถปี’’ติ ยถา อทินฺนาทาเน ปรปริคฺคหิต สญฺญิโนติ ทุตียํ องฺคปทํ วุตฺตํฯ เอวํ เอตฺถปิฯ เอตฺถ วทนฺติ อคมนีย วตฺถุ วเสน จิตฺตนฺติ อวตฺวา ตสฺมิํ เสวน จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อคมนีย วตฺถุ สญฺญิตาติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตสทิสํ โหตีติฯ น โหติฯ น หิ ตสฺมินฺติ วจนํ สญฺญาวิเสส สหิตํ อตฺถํ วทติฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ สเจ สญฺญาปธานํ โหติฯ ปาณสญฺญิตา, ปรปริคฺคหิต สญฺญิตา,ติ องฺค ปทํ วิย อิธปิ อคมนีย วตฺถุ สญฺญิตาติ ทุตียํ องฺคปทํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ โหติฯ กสฺมา, องฺคนิยมฏฺฐานตฺตาฯ เตนาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทิํฯ ‘‘จตุรงฺคีโกว วุตฺโต’’ติ ตสฺส จตฺตาโร สมฺภาราฯ อคมนีย วตฺถุ, ตสฺมิํ เสวน จิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺติ อธิวาสนนฺติฯ ‘‘สา’’ติ ภิกฺขุนีฯ ‘‘รกฺขิตาสุ สงฺคหิตา’’ติ มาตุรกฺขิต ปิตุ รกฺขิตาทีสุ สงฺคหิตาฯ ‘‘ฏีกาสุ ปนา’’ติ สุตฺตนฺตฏีกาสุ ปนฯ ‘‘สา’’ติ ภิกฺขุนีฯ ปาสณฺฑา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตาทีนิฯ ตํ วาทิโน ปาสณฺฑิยา นามฯ เตสํ ธมฺโม ปาสณฺฑิย ธมฺโม นามฯ มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลาย อิตฺถิยา วีติกฺกโม อปฺปสาวชฺโชฯ ตโต โครูป สีลิกาย มหาสาวชฺโชฯ ตโต สรณงฺคตาย, ปญฺจ สิกฺขา ปทิกาย, สามเณริยา, ปุถุชฺชน ภิกฺขุนิยาติอาทิฯ อฏฺฐกถา ปาเฐฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมสฺมิํ อกุสลกายกมฺเมฯ ‘‘น คหิตํ’’ติ เถเรน วา อฏฺฐกถาจริเยหิ วา น คหิตํฯ สุรญฺจ เมรยญฺจ ปิวนฺติ เอเตนาติ สุราเมรย ปานํฯ ตทชฺโฌหรณ เจตนา กมฺมํฯ

‘‘สพฺพ ลหุโก’’ติ สพฺเพสํ สุราปาน กมฺม วิปากานํ มชฺเฌ โย วิปาโก ลหุกตโร, ปวตฺติวิปากมตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก’’ติ อุมฺมตฺตภาว สํวตฺตนิโกฯ ‘‘ปญฺจปี’’ติ สุราปาน กมฺเมน สห ปญฺจปิฯ มูลฏีกา วจเนฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ สุราปาน กมฺมสฺสฯ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ‘‘ตพฺพิ รมณาทโย จา’’ติ ตโต สุราปานโต วิรมณาทโย จฯ ‘‘มทสฺสา’’ติ มชฺชนสฺสฯ ‘‘อปุญฺญปถสฺสา’’ติ อกุสล กมฺม ปถสฺสฯ ‘‘ตพฺพิรติ ปี’’ติ ตโต สุราปานโต วิรติปิฯ ‘‘นิมฺมทตายา’’ติ มชฺชนรหิต ภาวสฺสฯ ‘‘สา’’ติ นิมฺมทตาฯ ‘‘ปุญฺญปถสฺสา’’ติ กุสลกมฺม ปถสฺสฯ ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมาฯ ‘‘ตานี’’ติ สุราปาน กมฺมตพฺพิรติ กมฺมานิฯ ‘‘น อิตรํ’’ติ กมฺมปเถหิ อสมฺพนฺธํฯ สุราปานํ วิสุํ ปฏิสนฺธิํ น เทตีติ โยชนาฯ ตพฺพิรติ กมฺเม ปน สเจ อิทํ สุราปานํ นาม ปาปกมฺมํ ทุจฺจริตนฺติ ญตฺวา สมาทาน วิรติ สมฺปตฺตวิรติ วเสน ตํ สิกฺขาปทํ รกฺขติฯ ตํ สีลํ อญฺเญหิ ปุญฺญปเถหิ อสมฺพนฺธมฺปิ วิสุํ ปฏิสนฺธิํ น เทตีติ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘เอวมิทํ ปี’’ติ เอวํ อิทมฺปิ สุราปาน กมฺมํ กมฺม ปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตํ เอว ปฏิสนฺธิํ ชเนตีติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ กมฺมปถสุตฺเตสุฯ สรูปโต น วุตฺตนฺติ จ สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยํ’’ติ ยํ สุราปาน กมฺมํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุฯ กมฺม ชนนํ นาม ทุจฺจริต กมฺมานํ ชนนํฯ สกฺเกน เทวาน มินฺเทน ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาสุราย ปุณฺณํ อิมํ สุรากุมฺภํกิณาถฯ มูลํ เทถ คณฺหาถาติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ สุราปาน กมฺมสฺสฯ อปายํ คเมติ สมฺปาเปตีติ อปาย คามีฯ ‘‘ยทิทํ’’ติ ยา อยํ ยถาลาภ โยชนา อตฺถิฯ มูลฏีกา วจเนฯ ‘‘กมฺมสหชาตา’’ติ อกุสล กมฺมสหชาตา ตณฺหาฯ ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ ปญฺจนฺนํ กมฺมานํฯ ‘‘โกฏฺฐาสโต’’ติ ธมฺมสงฺคณิยํ ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตีติอาทินา วุตฺเต ธมฺมุทฺเทสวาเร ฌานาทิโกฏฺฐาสา นาม อาคตาฯ เตสุ ปญฺจ สิกฺขาปทา โกฏฺฐาสโต กมฺมปถ โกฏฺฐาสิกา เอวฯ กมฺมปถ โกฏฺฐาเส อนฺโตคธาติ อตฺโถฯ

‘‘ปุริมานํ จตุนฺนํ’’ติ ปาณาติ ปาตาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ‘‘ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตฯ ‘‘ตตียํ’’ติ ตตีย สุตฺตํฯ เอตาสุปิ จ อฏฺฐกถาสุฯ

กายกมฺมาทีสุฯ สสมฺภารกาโย นาม สกโล รูปกาโยฯ ปสาทกาโย นาม กายปสาโท เอวฯ กาย วิญฺญตฺติ โจปนกาโย นามฯ ‘‘โจปน’’นฺติ จ จลนํ วุจฺจติฯ ‘‘โส เยวา’’ติ โจปนกาโยเยวฯ กายกมฺม นาม ลาโภ จ โหติ, ตสฺมา โส กมฺมานํ ปวตฺติ มุขนฺติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘กมฺมานิ วิเสเสตุํ’’ติ อิทํ กายกมฺมํ นาม, อิทํ วจีกมฺมํ นามาติ วิเสเสตุํ นิยเมตุํฯ ‘‘สกฺโกนฺตี’’ติ กมฺมานิ วิเสเสตุํ สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโตติ จ วจีทฺวาเร วุตฺติโตติ จ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ มิจฺฉาจารสฺส วจีทฺวาเร อปฺปวตฺติโต ‘‘ปุริมานิ ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘มชฺฌิมานิ จตฺตารี’’ติ มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมานิฯ ‘‘ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานีติ’’ติ ‘กายกมฺมํ ชเหยฺยุ’นฺติอาทีนิ ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิฯ กถํ เอกเมเกน พาหุลฺล สทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺเชตีติฯ อนฺวยโต จ พฺยติเรกโต จ วชฺเชติฯ กถํ, ปาณาติปาต กมฺมํ กทาจิ อปฺปเกน วจีทฺวาเร อุปฺปนฺนมฺปิ กายทฺวาเร เอว ปวตฺติ พหุลตฺตา กายกมฺมเมว โหติฯ วจีกมฺม สงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺติฯ วจีทฺวาเร ปน อปฺปกวุตฺติตฺตา วจีกมฺมํ นาม น โหติฯ กายกมฺมนฺติ นามํ น ชหติฯ ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺตีติ เอวํ เอเกน กายทฺวาเร พาหุลฺล วุตฺติวจเนน ปาณาติปาต กมฺเม ฉพฺพิธานิ วชฺชานิ วชฺเชตีติฯ เอวํ เสเสสุฯ วนจรโก นาม วนลุทฺทโกฯ โส ปน กทาจิ อปฺปเกน คาเม จรนฺโตปิ วเน พาหุลฺล จาริตฺตา วนจรโก เอว โหติฯ คามจรโกติ นามํ น ลภติฯ ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺติฯ เอวํ สงฺคามาวจรกาปิฯ สงฺคามาวจโร นาม สงฺคาเม พาหุลฺลาวจโร หตฺถี วุจฺจติฯ เอตฺถ มโนทฺวารํ สพฺพ กมฺม สาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํฯ เอวญฺจสติ, ‘อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐิ เจติ มนสฺมิํ วุตฺติโต มโนกมฺมํ นามา’ติ อิทํ น วตฺตพฺพนฺติฯ โน น วตฺตพฺพํฯ

กมฺม สิทฺธิํ ปฏิจฺจ อญฺญทฺวาเรหิ อสาธารณตฺตา ฯ เตนาห ‘‘มโนกมฺมานิ ปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘สิทฺธํ’’ติ นิพฺพตฺตํฯ ‘‘กายกมฺมทฺวารํ’’ติ เอตฺถ ตตฺถ โจปนกาโย กายกมฺมานํ ปวตฺติ พหุลตฺตา กายกมฺม ทฺวารํ นามฯ โจปนวาจา ตตฺถ วจีกมฺมานํ ปวตฺติ พหุลตฺตา วจีกมฺมทฺวารํ นามฯ กุสลา กุสล ชวน จิตฺตํ ปน มโนกมฺมานํ ตตฺเถว กมฺม กิจฺจ สิทฺธิโต มโนกมฺม ทฺวารํ นามาติ เอวํ กมฺเมน ทฺวาร ววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํ วา’’ติ กาโยติ นามํ ภินฺทิตุํ วาฯ ‘‘อตฺตโน นามํ ทาตุนฺติ วา’’ติ วจีติ นามํ ตสฺส ทาตุํ วาฯ ‘‘พฺราหฺมณ คามาทีนํ พฺราหฺมณ คามาทิภาโว วิยา’’ติ ตสฺมิํ อญฺญกุเลสุ วสนฺเตสุปิ พฺราหฺมณ กุลพหุลตฺตา พฺราหฺมณ คาโมตฺเวว นามํ โหติฯ ตสฺมิํ วเน อญฺญรุกฺเขสุ สนฺเตสุปิ ขทีรรุกฺข พหุลตฺตา ขทีรวนนฺเตฺวว นามํ โหตีติ วตฺตพฺพนฺติฯ กายกมฺมํ นิฏฺฐิตํฯ

[149] วจีกมฺเมฯ ‘‘มุสา วทนฺตี’’ติ อภูตโต วทนฺติฯ ปิสติ เอตายาติ ปิสุณาฯ ‘‘นิรุตฺติ นเยนา’’ติ เอตฺถ ปิยสุญฺญ กรณาติ วตฺตพฺเพ อกฺขร โลปกรณํ นิรุตฺติ นโย นามฯ ‘‘เยนา’’ติ เยนชเนนฯ ‘‘สมฺผํ’’ติ เอตฺถ สํสทฺโท สมฺมติ ทุกฺขํ เอเตนาติ อตฺเถน สุเข หิเต วตฺตตีติ อาห ‘‘สํ สุขํ หิตญฺจา’’ติฯ กีทิสํ สุขํ หิตญฺจาติ อาห ‘‘สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ’’ติฯ เอเตน ปาปชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ หิตสุขํ ปฏิกฺขิปติฯ หิตสุขสฺส วินาสนํ นาม ตสฺส อาคมน มคฺคภินฺทนนฺติ อาห ‘‘หิตสุข มคฺคํ ภินฺทตี’’ติฯ ‘‘ตํ วา’’ติ เอตฺถ ‘‘ตํ’’ติ หิตสุขํฯ ‘‘อตฺถ ธมฺมา ปคตสฺสา’’ติ อตฺถโต จ ธมฺมโต จ อปคตสฺสฯ ‘‘ปฏิภาณ จิตฺตสฺสา’’ติ สุณนฺตานํ จิตฺตรติ จิตฺตหาสวฑฺฒนตฺถาย ปฏิภาณญฺญาเณน จิตฺตีกตสฺสฯ ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมิํ กถา มคฺเคฯ ‘‘อตฺถ ธมฺม วินยปทํ’’ติ อตฺถ ปทญฺจ ธมฺมปทญฺจ วินย ปทญฺจฯ ตตฺถ อตฺโถ นาม อาโรคฺยสมฺปตฺติ, มิตฺตสมฺปตฺติ, ปญฺญาสมฺปตฺติ, ธน สมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติโยฯ ตาสุ โกสลฺลชนกํ วากฺยปทํ อตฺถปทํ นามฯ อิทํ สุจริตํ นาม สคฺคสํวตฺตนิกํ, อิทํ ทุจฺจริตํ นาม อปาย สํวตฺตนิกนฺติ เอวํ สภาว ธมฺเมสุ โกสลฺล ชนกํ วากฺย ปทํ ธมฺม ปทํ นามฯ

เอวํ จิตฺตํ ทมิตพฺพํ, เอวํ อินฺทฺริยานิ ทมิตพฺพานิ, เอวํ ราโค วิเนตพฺโพ, เอวํ โทโส วิเนตพฺโพติอาทินา วิเนตพฺเพสุ วินย โกสลฺลชนกํ วากฺยปทํ วินย ปทํ นามฯ ยตฺถ เอวรูปํ อตฺถ ปทญฺจ ธมฺม ปทญฺจ วินย ปทญฺจ กิญฺจิ นตฺถิฯ ตสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺส เอตํนามํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘สมฺผํ’’ติ วุตฺตปฺปการํ นิรตฺถกวจนํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ วจีกมฺเมสุฯ วิสํวาทนํ นาม วิรชฺฌา ปนํฯ วิสํวาทโก นาม วิรชฺฌาปนโกฯ อตฺถํ ภญฺชติ วินาเสตีติ อตฺถ ภญฺชนโกฯ ‘‘กมฺมปถเภโท’’ติ ปฏิสนฺธิ ชนโก กมฺมปถวิเสโสฯ ‘‘อิตโร’’ติ อตฺถ ภญฺชนกโต อญฺโญ มุสาวาโทฯ ‘‘กมฺม เมวา’’ติ ปวตฺติ วิปาก ชนกํ วจีกมฺมเมวฯ ‘‘รชานํ’’ติ ธูลีนํฯ ตาสุ สุคติ ทุคฺคตีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ ตทุปฺปชฺชนกานิฯ ‘‘ปถภูตตฺตา’’ติ อุปฺปตฺติมคฺคภูตตฺตาฯ ‘‘เภท ปุเรกฺขาเรนา’’ติ มิตฺตเภทปุเรกฺขาเรนฯ มิตฺตํ ภินฺทตีติ เภทโกฯ ‘‘สํกิลิฏฺฐ เจตนา’’ติ อตฺถ ปุเรกฺขาร ธมฺม ปุเรกฺขาร วินย ปุเรกฺขาร อนุสาสนิ ปุเรกฺขาร รหิตา เกวลํ เภทปุเรกฺขาร เจตนา สํกิลิฏฺฐ เจตนา นามฯ ‘‘ปเร ภินฺเน เยวา’’ติ ปรชเน ปรชเนน มิถุเภทวเสน ภินฺเนเยวฯ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ ยํ กิญฺจิ อกฺโกสวตฺถุฯ ‘‘อยํ ปี’’ติ อยํ ผรุสวาจาปิฯ เอวํ อกฺโกสน กมฺมํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส ทูเร ฐิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชตีติ โยชนาฯ อนตฺถํ นิรตฺถกวาจา วตฺถุ มตฺตํ วิญฺญาเปตีติ อนตฺถวิญฺญาปนโกฯ ‘‘สจฺจโต คณฺหนฺเต เยวา’’ติ ยถา โส กเถติ, ตถา ตํ วตฺถุ อุปฺปนฺน ปุพฺพนฺติ เอวํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยวฯ เกจิ สจฺจโต คณฺหิตฺวา กิญฺจิ วตฺถุํ ปูชนีย ฐาเน ฐเปตฺวา โถเมนฺตา ปูเชนฺตา วนฺทนฺตา ปริหรนฺติฯ สมฺปรายิ กตฺถาย ตํ สรณํ คจฺฉนฺติฯ สพฺพเมตํ นิรตฺถกํ โหติฯ ‘‘ตทสฺสาทวเสนา’’ติ ตํ ราชกถาทิํ ตตฺถ จิตฺตรติํ ลภิตฺวา อสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสว กมฺมํ โหติฯ อนิจฺจ ลกฺขณ วิภาวนตฺถาย วา รตนตฺตย คุณวิภาวนตฺถาย วา ปาป ครห กลฺยาณ สมฺภาวนาย วา กเถนฺตสฺส ปน สตฺถกเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อตฺถ ธมฺม วินย นิสฺสิตํ’’ติอาทิํฯ เสสเมตฺถ กายทฺวาเร ทีปิตเมวฯ

[150] มโนกมฺเม ฯ ‘‘อภิฌายนฺตี’’ติ อติเรกตรํ ฌายนฺติ, จินฺเตนฺติ, โอโลเกนฺติ วาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทมตฺเต อฐตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘พฺยาปาเทนฺตี’’ติ วิคตภาวํ อาปาเทนฺติ สมฺปาเปนฺติฯ ตญฺจ อาปาทนํ น กายวาจาหิฯ อถ โข จิตฺเตเนวาติ วุตฺตํ ‘‘จินฺเตนฺตี’’ติฯ ‘‘ตพฺพิ ปรีตโต’’ติ สปฺปุริส ปญฺญตฺติโต วิปรีเตนฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ มโนกมฺเมสุฯ ‘‘อิทํ มมสฺสา’’ติ อิทํ สนฺตกํ มมสนฺตกํ ภเวยฺย, อโห สาธุ วตาติ โยชนาฯ ‘‘อตฺตโน กตฺวา’’ติ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวาฯ ‘‘ลาภาวติเม’’ติ เอตฺถ สุลาภํ ลภนฺตีติ ลาภาฯ ‘‘อตฺตโน กเรยฺยํ’’ติ อตฺตโน สนฺตกํ กเรยฺยํฯ ปรภณฺฑํ วตฺถุ ยสฺสาติ ปรภณฺฑ วตฺถุโกฯ ‘‘วตฺถู’’ติ อารมฺมณภูตํ วตฺถุฯ ยาว น ปริณาเมติ, ตาว น กมฺมปถเภโท โหตีติ โยชนาฯ ‘‘วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถาสู’’ติ อธิกาโรฯ ‘‘อยํ’’ติ อยํ สตฺโตฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตสฺส สตฺตสฺสฯ ทสวตฺถุกามิจฺฉาทิฏฺฐิ นาม ‘นตฺถิทินฺนํ, นตฺถิยิฏฺฐํ, นตฺถิหุตํ’ติอาทิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคเตสุ กาจิทิฏฺฐิโย นตฺถิกาทิ สภาวา โหนฺติฯ อิธ ปน ตพฺพหุลนเยน กมฺมเมวาติ วุตฺตํฯ ยถาวุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ คจฺฉนฺตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติ มคฺคจิตฺตุปฺปาเทฯ ‘‘ปสฺสนฺโต’’ติ ตีณิ ลกฺขณานิ ปสฺสนฺโตฯ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นิยามํ’’ติ สมฺมตฺต นิยามํฯ อวิปรีตนิยามนฺติ อตฺโถฯ ปุน ‘‘นิยามํ’’ติ มิจฺฉตฺตนิยามํฯ วิปรีต นิยามนฺติ อตฺโถฯ ติกิจฺฉิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อเตกิจฺโฉฯ เอกนฺเตน อปายคามี โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปสฺสิตฺวา’’ติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานํ อปสฺสิตฺวาฯ ‘‘มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตนา’’ติ ติตฺถา จริเยสุ สทฺทหน มตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สกํ อาจริยกํ’’ติ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺตกภูตํฯ ฐิโต ปุคฺคโลฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต, ยถาห มิจฺฉตฺตติเก มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตาฯ วิปากทาเน สติ, ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตาฯ มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตาฯ สมฺมาส ภาวาติ สมฺมตฺตาฯ

สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จ อนนฺตรเมว ผลทาน นิยเมนาติ สมฺมตฺตนิยตาติ ฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ‘‘อโจเปตฺวา’’ติ อจาเลตฺวาฯ ‘‘เอเตนา’’ติ เอเตนปิ สทฺเทนฯ ‘‘อิเมสํ’’ติ มโนกมฺมานํฯ ‘‘เอเตนา’’ติ มนสฺมิํ เอวาติ วจเนนฯ ‘‘อุปปนฺนํ’’ติ ปริปุณฺณํฯ ‘‘อุปลกฺขณาทิวเสนา’’ติ อุปลกฺขณนย นิทสฺสนนย ปธานนยาทิวเสนฯ ‘‘อตฺถนฺตรปฺปสงฺโค โหตี’’ติ กถํ โหติฯ เอวสทฺเทน วินา ปาณาติปาต กมฺมํ กายทฺวาเร พาหุลฺล วุตฺติโต กายกมฺมํ นามาติ วุตฺเต อิทํ ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติ วิย อุปลกฺขณนยมตฺตํฯ เตน เสสทฺวาเรสุปิ พาหุลฺล วุตฺติํ อุปสลฺลกฺเขตีติ อตฺถนฺตรปฺปสงฺโค สิยาติฯ เอวํ เสสนเยสุปีติฯ ‘‘อปิจา’’ติ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ โชเตติฯ ‘‘เตสู’’ติ ปาณวธาทีสุฯ ‘‘เอกํ องฺคํ’’ติ อุปกฺกโมติ จตุตฺถํ องฺคํฯ ‘‘ตํ สหชาตา จา’’ติ เจตนา สหชาตา จฯ เจตนา ปกฺเข ภวาติ เจตนา ปกฺขิกาฯ เจตนา วิย กายกมฺมภาวํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺตี’’ติ มโนกมฺมนฺติ โวหริตุํ อปฺปโหนกตฺตํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตา ปธานํ เยสํ เต อตฺตปฺปธานาฯ อภิชฺฌาทโยฯ อตฺตปฺปธานา น โหนฺติฯ เจตนา ปธานา โหนฺติฯ อิเธว เต อตฺตปฺปธานา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตถา ตถา’’ติ อโหวต อิทํ มมสฺสาติอาทินา เตน เตน ปกาเรนฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ มโนกมฺเมสุฯ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ’’ติ ปาฏิปทิกปทเมตํฯ สพฺพปฺปการโตติ อตฺโถฯ ‘‘อิธา’’ติ มโนกมฺมฏฺฐาเนฯ ‘‘มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสนา’’ติ อโหวต อิทํ มมสฺสาติอาทิเกน กิจฺจ วิเสเสนฯ มโนกมฺม ทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[151] ‘‘เอตฺถ จ ทสนฺนํ ปี’’ติอาทีสุฯ ‘‘ตาปี’’ติ ตา ปุพฺพาปรเจตนาโยปิฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ปวตฺตา ตาปีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยานิปนา’’ติอาทีสุฯ เอโก เอกสฺส วทติ อหํ อิมํ สตฺตํ มาเรมิ, ตฺวํ อสุกํสตฺตํ มาเรหีติฯ เอวํ วตฺวา อุโภปิ อุปกฺกมํ กโรนฺติฯ กมฺมํ ปน อุภินฺนมฺปิ น สิชฺฌติฯ ตตฺถ อาณาปกสฺส ตฺวํ อสุกํ สตฺตํ มาเรหีติ อาณาปน กมฺมํ สเจ สิชฺฌติฯ วจีทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติฯ

อิธ ปน อสิทฺธตฺตา วจีทฺวาเร ทิสฺส มานํ วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติฯ วจีทุจฺจริตมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ

‘‘โทสมูเลนา’’ติอาทีสุฯ โทโส เอว มูลํ โทสมูลํฯ โทโส มูลํ มสฺสาติ โทสมูลํฯ ตํ สมฺปยุตฺต จิตฺตนฺติ ทฺวิธา อตฺโถฯ พฺยาปาโท นาม โทโส เอวฯ โส กถํ โทเสน มูเลน ชาเยยฺยาติ วุตฺตํ ‘‘ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหี’’ติฯ ปรโต อภิชฺฌายมฺปิ เอสนโยฯ วิภาวนิปาเฐฯ นิธิปาฐกา นาม ราชนิธิ วิธายกาฯ ตตฺถ จณฺโฑ นิคฺคเหตพฺโพติ อาคตตฺตา ทุฏฺฐนิคฺคหตฺถนฺติ วุตฺตํฯ ราชูนํ อทินฺนาทานํ โมหมูเลน ชายตีติ โยชนาฯ ‘‘พฺราหฺมณานญฺจา’’ติ สกสญฺญาย เอว ยํ กิญฺจิ หรนฺตานํ พฺราหฺมณานญฺจ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนญฺจฯ ‘‘อาหรณํ’’ติ อทินฺนาทานวเสน หรณํฯ อวหรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โย ปน โมโห ราชูนํ อุปฺปนฺโน, โย จ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโน, โย จ กมฺม ผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ โลโภ กมฺมานํ สุฏฺฐุวฑฺฒนาย นิทานํ การณํ โหตีติ โยชนาฯ สญฺชาตา กงฺขาเยสํ เต สญฺชาตกงฺขาฯ ปริโต อุฏฺฐาติ เอตฺถาติ ปริยุฏฺฐานํฯ กงฺขาย ปริยุฏฺฐานํ กงฺขาปริยุฏฺฐานํฯ ชนานํ ตานิกมฺมานีติ สมฺพนฺโธฯ

อกุสลกมฺมทีปนานิฏฺฐิตาฯ

[157] กุสลกมฺเมฯ อยํ ปน เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เมตฺตํ กายกมฺมํ’’ติ เมตฺตาสหคตํ กายกมฺมํฯ เอวํ วจีกมฺเมปิฯ เจตนา เหตฺถ กมฺมนฺติ อธิปฺเปตาฯ มโนกมฺเม ปน เจตนาปิ ยุชฺชติฯ อพฺยาปาโทปิ ยุชฺชติฯ ญาณํ อนุปริวตฺตีติ ญาณานุปริวตฺตํฯ ญาณานุปริวตฺตีติปิ ปาโฐ, โส เยวตฺโถฯ ‘‘ปทกฺขิณํ’’ติ ปวฑฺฒิตํฯ อปรํ ปริยายํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมิํ ปนา’’ติอาทินาฯ ทุสฺสีลสฺส ภาโว ทุสฺสิลฺยํฯ ปาณาติปาตาทิกมฺมํฯ ‘‘ปวตฺตมาเน’’ติ กายทฺวาเร ปวตฺตมาเนฯ

‘‘ยํ ปน กุสลํ’’ติ ปาณาติ ปาตาทิโต วิรติ กุสลํ ฯ ‘‘ปวตฺตมานํ’’ติ จิตฺเต ปวตฺตมานํฯ ‘‘กิจฺจ สีเสนา’’ติ กิจฺจปฺปธาเนนฯ กิจฺจํ ปธานํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เสสเมตฺถ กายกมฺเม สุวิญฺเญยฺยํฯ

‘‘วจีกมฺเมปิ เอเสวนโย’’ติ ยสฺมิํ ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน วาจา อปริสุทฺธา โหติฯ วจี สํวโร ภิชฺชตีติอาทินา วตฺตพฺพํฯ ‘‘อวเสสํ ปนา’’ติ ตีหิ กายกมฺเมหิ จตูหิ วจีกมฺเมหิ อวเสสํฯ ตตฺถ ‘‘ตีหิ กายกมฺเมหี’’ติ ตีหิ กายทุจฺจริต วิรติ กมฺเมหิฯ ‘‘จตูหิ วจีกมฺเมหี’’ติ จตูหิ วจีทุจฺจริต วิรติ กมฺเมหิฯ ‘‘สพฺพํปิ กลฺยาณ กมฺมํ’’ติ สพฺพมฺปิ ทานกมฺมํ, สพฺพมฺปิ ภาวนา กมฺมํ, อปจายน กมฺมํ, เวยฺยาวจฺจกมฺมํ, ปตฺติทานกมฺมํ, ปตฺตานุโมทนากมฺมํ, ธมฺมสวน กมฺมํ, ธมฺม เทสนา กมฺมํ, สพฺพมฺปิ ทิฏฺฐิชุกมฺมํ ตีสุทฺวาเรสุ ปวตฺตมฺปิ มโนกมฺมํ นามาติ โยชนาฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยาว เทวา’’ติ อนฺติม ปริจฺเฉท โชตโก นิปาโตฯ มตฺถกปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถฯ

สีลปเทฯ ‘‘สีลยตี’’ติ สมฺมา ทหติ จ อุปธาเรติ จาติ ทฺวิธา อตฺโถฯ ‘‘สุสมาหิตานี’’ติ สุปฺปติฏฺฐิตานิฯ ‘‘อุปริเม กุสล ธมฺเม’’ติ มหคฺคต โลกุตฺตร กุสลธมฺเมฯ สตฺตสุ วิสุทฺธีสุ อุปริเม จิตฺต วิสุทฺธาทิ กุสลธมฺเมฯ ‘‘อธิกุสล ธมฺเม’’ติ อธิเก โพธิปกฺขิย กุสล ธมฺเมฯ ปเรหิ ทินฺนํ, ตเทว ปตฺติํฯ สพฺพานิ ปน ตานิ ทานาทีนิ กุสลานิฯ โสเธนฺติ สปฺปุริสาชนาฯ ตานิ เอวปุญฺญานิฯ เอกเมกํ ปุญฺญกฺริยวตฺถุฯ ‘‘อิมินา ปจฺจเยนา’’ติ จีวราทิ ปจฺจเยน, อนฺนปานาทิ ปจฺจเยน, ธน ธนญฺญาทิปจฺจเยน วาฯ ‘‘สพฺพํปิ เจตํ’’ติ สพฺพมฺปิ เอตํ ทสวิธํ ปุญฺญํฯ ‘‘หีเนน ฉนฺเทนา’’ติ ยสกามตาทิวเสน หีเนน ฉนฺเทน, หีเนน จิตฺเตน, หีเนน วีริเยน, หีนาย วีมํสายฯ ‘‘มชฺฌิเมนา’’ติ ปุญฺญปฺผลกามตาทิวเสน มชฺฌิเมนฯ ‘‘ปณีเตนา’’ติ กตฺตพฺพเมวิทนฺติ อริยวํสานุ พฺรูหนวเสน ปณีเตน ฉนฺทาทินา ปวตฺติ ตํ ปณีตนฺติ โยชนาฯ ‘‘ยสกามตายา’’ติ กิตฺติ สทฺทกามตาย วา, ปริวารกามตาย วาฯ

‘‘ปุญฺญปฺผลกามตายา’’ติ ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติกามตายฯ ‘‘อริยภาวํ นิสฺสายา’’ติ อิทํ ทานํ นาม อริยานํ วํโสฯ อหมฺปิ อริโยฯ ตสฺมา มยาปิ กตฺตพฺพเมวิทนฺติ เอวํ อริยภาวํ นิสฺสายาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘อริโย’’ติ อาจาร อริโยปิ ยุชฺชติ ทสฺสน อริโยปิฯ ตตฺถ อาจาร อริโย นาม สปฺปุริโส ปุถุชฺชน กลฺยาณโก วุจฺจติฯ ทสฺสน อริโย นาม ปรมตฺถ อริโยฯ ‘‘ปารมิตา ทานํ’’ติ สพฺพทาเนหิ อคฺคปตฺตํ มหาโพธิ สตฺตานํ ปารงฺคตทานํฯ ตญฺหิ สพฺพ สตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติ ตตฺตา อคฺคปตฺตํ โหติ, ปารงฺคตํฯ ตโต อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิทานสฺส อภาวโตฯ เสเสสุปิ ปุญฺญ กฺริยวตฺถูสุฯ ‘‘ติกทฺวยํ’’ติ ปุริมาทิ หีนาทิ ติกทฺวยํฯ ‘‘อนฺติม วตฺถุนา’’ติ อนฺติม วตฺถุ อชฺฌาปชฺชเนน วาฯ ‘‘ทุสฺสีโล นามา’’ติ ทุสฺสีล ภิกฺขุ นามฯ โส หิ ยาวภิกฺขุปฺปฏีญฺญํ น วิชหิฯ ตาว ภิกฺขุ เอวฯ น สามเณโร, น คิหีฯ ตํ เจ อญฺโญ ภิกฺขุ อมูลเกน อนฺติม วตฺถุนา อนุทฺธํเสติฯ อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิ เสโสฯ โอมสวาเท ปาจิตฺติยํฯ สหเสยฺยฏฺฐาเน เตน สห อติเรก รตฺติํ สยนฺตสฺสาปิ อาปตฺติ นตฺถิฯ ตสฺมา โส ทุสฺสีล ภิกฺขุตฺเวว วตฺตพฺโพติฯ ‘‘ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ นตฺถี’’ติ ยถา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺส สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติฯ ปุน ภิกฺขุภาวํ อิจฺฉนฺเตน ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพํ โหติฯ เอวํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ นตฺถิฯ ‘‘อิตเรสุ ปนา’’ติ ลิงฺคนาสนงฺคโต อญฺเญสุ ทณฺฑกมฺมงฺเคสุฯ นิจฺจสีลาทีสุฯ ‘‘ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏตี’’ติ ยํ ปาณาติปาต วิรติ สีลํ นิจฺจเมว รกฺขิตุํ วฏฺฏติฯ อนิจฺจํ น วฏฺฏติฯ กสฺมา, ปาณฆาตาทิํ กโรนฺตสฺส สพฺพกาลมฺปิ ทุจฺจริต สมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจํ สาวชฺชํ โหตี’’ติฯ ทุจฺจริตํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ยํ นิจฺจมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ปกติ คหฏฺฐานํ ยํ วิกาล โภชนาทิ วิรติ สีลํ นิจฺจมฺปิ วฏฺฏติฯ ‘‘อนิจฺจมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ สมาทาน ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา วิกาล โภชนาทิํ กโรนฺตสฺส วีติกฺกม โทโสวา ทุจฺจริต โทโส วา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สาวชฺชํ น โหตี’’ติฯ ทุจฺจริตํ น โหตีติ อตฺโถฯ

ตถา ทสสีลญฺจ ปกติ คหฏฺฐานํ อนิจฺจสีลํ นามาติ โยชนาฯ ‘‘อนิจฺจสีลเมว โหตี’’ติ ปกติ คหฏฺฐานํ ตํ ทสสีลํ ยาวชีวํ นิจฺจํ กตฺวา สมาทิยิตฺวา รกฺขนฺตานมฺปิ อปพฺพชิตตฺตา ปพฺพชิเตสุ ชาติ สภาเวเนว สิทฺธํ นิจฺจสีลํ นาม น โหติฯ ยาวชีวํ กตฺวา สมาทาน วเสเนว นิจฺจํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตา’’ติ เอตฺถ กถํ เวสธารเณน สิทฺธํ โหตีติฯ เวสธารณํ นาม คิหิวตฺถํ ปหาย กาสาย วตฺถ ธารณํฯ กาสายวตฺถญฺจ นาม อรหตฺตธโช โหติฯ น จ อรหตฺตธชํ ธาเรนฺตสฺส สิกฺขาปทํ อสมาทิยนฺตสฺสปิ วิกาเล ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ตถา นจฺจาทีนิ ปสฺสิตุํ, มาลาทีนิ ธาเรตุํ, อุจฺจาสยนาทีสุ วสิตุํ, ชาตรูปาทีนิ สาทิตุํฯ กสฺมา อิติ เจ, เตสญฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏตีติอาทินา การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ ‘‘อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตา’’ติ อปฺปนาปตฺตานํ มหคฺคตภาวนานํ วิสุํ อุปริ วกฺขมานตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอตฺเถวา’’ติ อิมสฺมิํ ภาวนา กมฺเม เอวฯ ‘‘เต สญฺเญวา’’ติ รตนตฺตยาทีนํ เอว จฯ คนฺตุํ อารทฺโธ คมิโกฯ อทฺธานํ ทีฆมคฺคํ คจฺฉนฺโต อทฺธิโกฯ ‘‘ปริสุทฺเธนา’’ติ ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาย อตฺตุกฺกํ สน ปรวมฺภนาทิ รหิตตาย จ ปริสุทฺเธนฯ ‘‘หิตปฺผรณ จิตฺเตนา’’ติ มยิ กโรนฺเต อิมสฺส เอตฺตกํ หิตสุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํ เตสํ หิตสุเขสุ ผรณ จิตฺเตนฯ เมตฺตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อตฺตโน กิจฺเจสุ วิยา’’ติ เอเตน เตสํ สพฺพํ กิจฺจํ อตฺตโนภารํ กโรตีติ ทีเปติฯ ‘‘สาธารณ กรณํ’’ติ อตฺตโน ปุญฺญํ ปเรสํ ทานํฯ อตฺต มนตาปเวทนิยาธุสาธูติ วจีเภทกรณํฯ ตญฺหิทินฺนญฺจานุโมทิตญฺจ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โยนิโสมนสิกาเร ฐตฺวาติ เอตฺถ สิโลกาทิปกฺขิกํ อโยนิโสมนสิการํ ชหิตฺวา สุณนฺตสฺส อิมํ ธมฺมํ สุตฺวา อตฺถรสธมฺมรสปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสามีติ, เทเสนฺตสฺส อิมํ เทเสนฺโต ธมฺมสฺส จ สุณนฺตานญฺจ อนุคฺคหํ กริสฺสามีติ โยนิโสมนสิกาเร ฐตฺวาฯ

ลาภ สกฺการาทิ ปกฺขิโก มนสิกาโร อโยนิ โสมนสิกาโร นามฯ นิยฺยานตฺถ นิสฺสรณตฺถ ปกฺขิโก โยนิโสมนสิกาโร นามฯ นิรวชฺช กมฺมานิ นาม กสิโครกฺขาทิ กมฺมานิฯ นิรวชฺชสิปฺปานิ นาม วฑฺฒกิสิปฺปาทีนิ เวชฺชสิปฺปาทีนิ จฯ นิรวชฺช วิชฺชาฐานานิ นาม ปรูปโรธร หิตานิ องฺควิชฺชา เวทวิชฺชา มนฺตวิชฺชาทีนิฯ ‘‘โวทาน กรณํ’’ติ วิเสเสน วิสุทฺธกรณํฯ ‘‘ตํ สภาวตฺตา’’ติ ทานสภาวตฺตาฯ ‘‘จาริตฺต สีลตฺตา’’ติ สปฺปุริสานํ ปกติ จาริตฺต สีลตฺตาฯ ปุน ‘‘ตํ สภาวตฺตา’’ติ ภาวนา สภาวตฺตาฯ ตถาหิ เทเสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จ เทสนาโสตานุสาเรน จิตฺตภาวนา ญาณภาวนาวหตฺตา เทสนาสวนา สภาวา โหนฺติฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิํ สยเมว อุชุํ กโรนฺตสฺส จ ญาณภาวนา กมฺมเมวฯ ตถา ปรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อุชุํ กโรนฺตสฺสาปีติฯ ‘‘ธมฺโม นาม นตฺถี’’ติ เทสนา ธมฺโม นาม นตฺถิฯ กสฺมา, ทานสีลานิ เทเสนฺเตนปิ อนฺเต ลกฺขณตฺตเยน สหสจฺจปฺปกาสนสฺส กตฺตพฺพตฺตาฯ เอเตน เทสนาสวนา อนฺเต ลกฺขณตฺตยานุปสฺสนา ภาวนา กมฺมฏฺฐาเน ปติฏฺฐิตตฺตา ตํ สภาวา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘มโนกมฺม เมวา’’ติ ปทุทฺธาโรฯ ‘‘มนสฺมิํ เอวา’’ติ มโนทฺวาเร เอวฯ ‘‘กิจฺจสิทฺธิโต’’ติ อปฺปนากิจฺจสฺส สิชฺฌนโตฯ ‘‘องฺคภาวา สมฺภวโต’’ติ อปฺปนา กิจฺจสิทฺธิยํ องฺคภาวา สมฺภวโตฯ ‘‘ตญฺจภาวนา มย’’นฺติ ปทุทฺธาโรฯ ‘‘ทานาทิวเสนา’’ติ ทานสีลวเสนฯ ทานวเสน อปฺปวตฺตนโตติ อิทํ ตาว ยุชฺชติฯ สีลวเสน อปฺปวตฺตนโตติ อิทํ ปน ปาฬิยา น สเมติฯ ปาฬิยญฺหิ มหคฺคตชฺฌาเนสุปิ ปหานํ สีลํ เวรมณิ สีลนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ โจทนาฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปริยาเยน วุตฺตํ’’ติ เกนปริยาเยน วุตฺตนฺติฯ ปกติ จาริตฺตํ สีลนฺติ วุจฺจติฯ อุปฺปนฺเน จ ปถมชฺฌาเน นีวรณานํ ปหานํ นาม ปกติจาริตฺตเมว ปกติ นิยาเมน ปวตฺตเมวฯ อิติ ปกติจาริตฺตตฺตา สีลนฺติ วุตฺตํฯ ปุน นีวรณานํ ปหานเมว เตหิ วิคมนฏฺเฐน เวรมณีติ จ, ปิทหนฏฺเฐน สํวโรติ จ, ปหาน กิจฺจํ อวิชหนฏฺเฐน อวีติกฺกโมติ จ, วุตฺตํฯ เจตนาสีลนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสมฺปยุตฺต เจตนา เอว วุจฺจติฯ

สา จ สีลชาติ กตฺตา สีลนฺติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อปฺปนาปตฺต’’นฺติ ปทุทฺธาโรฯ ‘‘ฌานเภเทนา’’ติ ปน วตฺตพฺพํฯ รูปาวจรกุสลญฺหิ ฌานเภเทน ปญฺจวิธํ, ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปญฺจวิธนฺติฯ

กุสลกมฺมทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[153] ‘‘เอตฺถา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติ ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํฯ ‘‘ทสฺสเนนา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคญฺญาเณนฯ ‘‘ตํ’’ติ อุทฺธจฺจ เจตนํฯ ‘‘ภาวนายา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตาย ภาวนายฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘จิตฺตุปฺปาทา’’ติ จิตฺตเจตสิกา วุจฺจนฺติฯ ‘‘สิยา’’ติ เอกจฺเจติ อตฺเถ นิปาต ปทํฯ อิเมสุ ฉสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา โสตาปตฺติ มคฺเคน ปหาตพฺพา, เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา ตีหิ อุปริ มคฺเคหิ ปหาตพฺพาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปถมปเท ‘‘เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา’’ติ กมฺมปถปตฺตกมฺมสหชาตา ฉ จิตฺตุปฺปาทาฯ ทุตีย ปเท ‘‘เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา’’ติ อกมฺมปถ ปตฺตา ธมฺมิเกสุ ฐาเนสุ อสฺสาทนาภิ นนฺทาทิวเสน ปวตฺตา ฉ จิตฺตุปฺปาทาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ธมฺมสงฺคเหฯ ‘‘อิตรตฺถา’’ติ อิตเรสุ ภาวนาย ปหาตพฺเพสุฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ นานกฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺสฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘สหชาตา’’ติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สหชาตาฯ ‘‘นานกฺขณิกา’’ติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ อสหชาตา อตีตกาลภูเต นานกฺขเณ ปวตฺตา ปาณาติปาตาทิ เจตนาฯ ‘‘ยทิ เอวํ’’ติ เอวํ ยทิ สิยาติ อตฺโถฯ ยทิ อุทฺธจฺจ เจตนา ทสฺสน ปเท อนุทฺธฏตฺตา ปฏิสนฺธิํ นากฑฺฒตีติ วิญฺญาเยยฺยฯ เอวํ สตีติ ปาฐเสโสฯ ‘‘เจ’’ติ เจ วเทยฺยฯ ‘‘นา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ตสฺสา วิปากสฺสา’’ติ ตสฺสา อุทฺธจฺจ เจตนาย วิปากสฺสฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ’’ติ อิเม ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนญฺญาณํฯ ‘‘เตสํ วิปาเก’’ติ อุทฺธจฺจ สหคตานํ วิปาเกฯ ‘‘ญาณํ’’ติ ตํ วิปากํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนญฺญาณํฯ ‘‘สพฺพ ทุพฺพลนฺติ จ สกฺกา วตฺตุํ’’ติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘อติวิย กาฬกธมฺมตฺตา’’ติ พุทฺธาทีสุ มหนฺเตสุ ฐาเนสุ สทฺธารตนสฺส อนฺตรายํ กตฺวา ปวตฺตนโต อติเยวกณฺห ธมฺมตฺตาฯ ตสฺสา วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิ อากฑฺฒนมฺปิ วิญฺญาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘สภาว วิรุทฺธตฺตา เยวา’’ติ วิจิกิจฺฉา อสนฺนิฏฺฐาน สภาวาฯ อธิโมกฺโข สนฺนิฏฺฐาน สภาโวติ เอวํ สภาว วิรุทฺธตฺตาเยวฯ

‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทีสุฯ ‘‘วิปจฺจตีติ วิปาเจตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ ปน ปทรูเปน น สเมตีติ อญฺญํ อตฺถํ วทนฺโต ‘‘สพฺพมฺปิ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺฐาเปตฺวา’’ติ เทวโลเก เทวสมฺปตฺติ สทิสา ทิพฺพวิมานาทิกา มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺฐาเปตฺวาฯ อิทํ ‘‘โอกาสํ กตฺวา’’ติ ปเท วิเสสนํฯ ตตฺถ ‘‘สุข วิปากํ’’ติ อิทํ อฏฺฐ อเหตุก วิปากานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ รูปโลเก พฺรหฺมานํ รูปกาโย รูปาวจร กมฺเมน นิพฺพตฺโตฯ โส จ กามาวจร ธมฺม สมูโห เอวฯ เอวํ สนฺเต ตสฺมิํ โลเก ปญฺจ อเหตุก วิปากานิปิ รูปาวจร กมฺเมน นิพฺพตฺตานิ สิยุนฺติ โจทนาฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘รูปาวจร กุสลํหี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตานี’’ติ อปายภูมิยํ อุปฺปนฺนานิ อฏฺฐ อเหตุก วิปากานิฯ ‘‘สพฺพสฺมิํ กามโลเก’’ติ เอกาทสวิเธ กามโลเกฯ ‘‘เตสุ จา’’ติ เตสุ อฏฺฐ อเหตุก วิปาเกสุ จฯ ‘‘อารมฺมณนฺตเร’’ติ กสิณ นิมิตฺตาทิโต อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณฯ ‘‘นิมิตฺตา รมฺมเณ’’ติ กสิณ นิมิตฺตาทิเก นิมิตฺต ปญฺญตฺตา รมฺมเณฯ ‘‘ตานิ ปญฺจวิปากานี’’ติ จกฺขุ วิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ อเหตุก วิปากานิ กามาวจร กุสล กมฺมสฺเสว วิปากานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘โสฬสก มคฺโค’’ติ โสฬสกถา มคฺโค กถาปพนฺโธฯ เอวํ ทฺวาทส กมคฺโคฯ ‘‘อเหตุกฏฺฐก’’นฺติ อเหตุก วิปากฏฺฐกํฯ สมฺมา ปกาเรน ชานาตีติ สมฺปชานํฯ ญาณํฯ สมฺปชาเนน กตนฺติ วิคฺคโหฯ น สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตํฯ ‘‘สทฺทหิตฺวา’’ติ เอเตน ทิฏฺฐุชุ กมฺมญาณ สมฺปตฺติํ ทีเปติฯ น หิ เตน ญาเณน อสมฺปนฺโน กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจ สทฺทหตีติฯ ชานิตฺวาติ วา ปาโฐ สิยาฯ ‘‘เอกเมกํ’’ติ เอกเมกํ กุสลกมฺมํฯ ‘‘กุสล สมเย’’ติ กุสล กมฺม กรณกาเลฯ กุสลุปฺปตฺติกาเล วาฯ

ยสฺสเม อีทิสํ ปุญฺญํ ปสุตํฯ ตสฺสเม ภวลาโภ โภคลาโภ มิตฺตลาโภ สพฺเพลาภา เอกนฺเตน สุลาภาติ อตฺโถฯ ‘‘สุลทฺธํ’’ติ อิทํ ปุญฺญํ สุลทฺธํฯ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ สํสริตฺวาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘เสเสนา’’ติ ตสฺสกมฺมสฺส วิปากาวเสเสนฯ อฏฺฐกถา ปาเฐฯ ‘‘เอกปิณฺฑปาตสฺมิํ’’ติ เอกวารํ ปิณฺฑปาตทาเนฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธิํ เทตี’ติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปฏิปกฺเขหี’’ติ ปฏิปกฺเขหิ อกุสเลหิฯ วิเสเสน ภุสํ มุฬฺโห พฺยามุฬฺโหฯ อติวิย พฺยามุฬฺโห อติพฺยามุฬฺโหฯ อติพฺยามุฬฺหตฺถาย ปจฺจยภูตนฺติ วิคฺคโหฯ อติทุปฺปญฺญาย ปจฺจยภูตนฺติ อตฺโถฯ โส หิ เถโร วทตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ เอวํ มนสิกริตฺวาฯ ‘‘สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตนา’’ติ อาสนฺเน สณฺฐิตปจฺจย มตฺเตนฯ ‘‘ปุพฺพปโยค ปจฺจยมตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ โหติฯ พลวกมฺมวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ติกฺขตรํ วิปากํฯ ยทา ปโยค รหิเตน ปจฺจยคเณน อุปฺปชฺชติ, ตทา อสงฺขาริกํ นามฯ ยทา ปโยคสหิเตน, ตทา สสงฺขาริกํ นามฯ ตตฺถ อสงฺขาริกํ ติกฺขํ นามฯ สสงฺขาริกํ มนฺทํ นามฯ ตถา ทุพฺพล กมฺเมน อุปฺปนฺเน มนฺทวิปาเกปิ โยเชตพฺพํฯ เอวํ ติกฺขมนฺทานํ มนฺทติกฺขตาปตฺติ นาม สิยาฯ น จ ตถา สกฺกา ภวิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ สิยา, ยทิ ปุพฺพกมฺมวเสน อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากานํ สงฺขารเภโท สิทฺโธ สิยา, อฏฺฐนฺนํ อเหตุก วิปากานมฺปิ โสสงฺขารเภโท สิทฺโธ ภเวยฺยฯ ตานิปิ หิ กานิจิ อสงฺขาริเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิ, กานิจิ สสงฺขาริเกนาติ โจทนาฯ ตํ ปริหรนฺโต ‘‘อเหตุก วิปากานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุภยกมฺม นิพฺพตฺตนํ’’ติ เตสํ สงฺขาร เภทรหิตตฺตา อสงฺขาริก กมฺเมนปิ วิโรโธ นตฺถิฯ สสงฺขาริก กมฺเมนปิ วิโรโธ นตฺถิฯ อสงฺขาริก กมฺเมนปิ นิพฺพตฺตนฺติฯ สสงฺขาริก กมฺเมนปิ นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ อุภยกมฺม นิพฺพตฺตนํ ยุตฺตํฯ ‘‘อิติ อธิปฺปาโย’’ติ ตสฺส เถรสฺส อธิปฺปาโยฯ ‘‘น กมฺมาคมน วเสนา’’ติ กมฺมสงฺขาตสฺส จิรกาลโต อาคมน ปจฺจยสฺส วเสนฯ ‘‘อาคมนํ’’ติ จ อาคจฺฉติ เอเตนาติ อาคมนนฺติ วิคฺคโหฯ

‘‘กมฺมภเว’’ติ อตีเต กมฺมกรณภเวฯ ‘‘เกจนา’’ติ เกจิฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน อาคตาติ จฯ ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปน ทฺวิเหตุกา วุตฺตาติ จ สมฺพนฺโธฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺฐกถา วจนมฺปิ วตฺตพฺพนฺติ วทนฺโต ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตีสุขเณสู’’ติ กมฺมกฺขเณ นิกนฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิกฺขเณติ ตีสุขเณสุฯ ‘‘ฏีกาการาปนา’’ติ อภิธมฺมฏีกาการาปนฯ ‘‘สาวเสสปาโฐ’’ติ ปาฬิยํ ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ, ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุก ปฏิสนฺธิ อวเสสา โหติฯ เอวํ อวเสส วากฺย สหิโต ปาโฐฯ สริกฺขเมว สริกฺขกํฯ กมฺเมน สริกฺขกํ สทิสํ กมฺมสริกฺขกํฯ วิปากํฯ ‘‘มหาเถเรนา’’ติ สาริปุตฺต มหาเถเรนฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา ฏีกาการานํ วจนํ อุปตฺถมฺเภติฯ

กามาวจรกมฺมํ นิฏฺฐิตํฯ

[154] รูปาวจรกมฺเมฯ ‘‘อปฺปคุณตายา’’ติ อปริจิตตายฯ อวฑฺฒตายฯ ‘‘หีเนหิ ฉนฺทาทีหี’’ติ ลาภสกฺการ สิโลกาทิ สาเปกฺขตาย หีเนหิ ฉนฺทาทีหิฯ ‘‘เต ธมฺมา’’ติ ฉนฺทาทโย ธมฺมาฯ ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิฯ กสฺมา, อุปปตฺติปฺปเภทสฺส อสาธกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิมาเนวา’’ติ อิมานิ เอว ฌานานิฯ ‘‘ติวิธาสู’’ติ เอกสฺมิํตเล พฺรหฺมปาริสชฺชาทิ วเสน ติวิธาสุฯ ‘‘อฏฺฐารสปฺปเภเทน วิภชิตฺวา’’ติ ตีสุ หีน มชฺฌิมปณีเตสุ เอเกกสฺมิํ หีน หีนํ หีน มชฺฌิมํ หีน ปณีตนฺติอาทินา วิภตฺเตน นววิธานิ โหนฺติฯ ปุน เตสุ ตีณิ มชฺฌิมานิฯ มชฺฌิมหีนํ มชฺฌิมมชฺฌิมนฺติอาทินา วิภตฺตานิ นววิธานิ โหนฺติฯ เอวํ อฏฺฐารสเภเทน วิภชิตฺวาฯ ‘‘กมฺมทฺวารานิ นามา’’ติ กมฺมปฺปวตฺติ มุขานิ นามฯ ‘‘อิเมหิ ปภาวิตตฺตา’’ติ อิเมหิ ปภาเวหิ มูลการเณหิ ปภาวิตตฺตา ปวตฺตาปิตตฺตาฯ ‘‘อฏฺฐารสขตฺติยา’’ติ หีนมชฺฌิมาทิเภเทน อฏฺฐารส ขตฺติยาฯ ตถา อฏฺฐารส พฺราหฺมณาทโยฯ

อฏฺฐ จตฺตาลีส โคตฺตานิ นาม หีนมชฺฌิมา ทิวเสน วิภตฺตานิ โคตมโคตฺตาทีนิ อฏฺฐจตฺตาลีส โคตฺตานิฯ เตสํ จาริตฺต ปฏิปตฺติภูตานิ จรณานิปิ อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺตีติฯ เอตฺถ สิยาฯ ปุริม วจเน หีนาทีนิ พฺรหฺมโลเก, อฏฺฐกถา วจเนหีนาทีนิ มนุสฺสโลเกติ สาเธตพฺพํ อญฺญํ, สาธกํ อญฺญนฺติ โจทนาฯ ตํ ปริหรติ ‘‘เอเตนหี’’ติอาทินาฯ ‘‘อุปลกฺเขตี’’ติ ปจฺจกฺขโต ปากฏํ เอกเทสํ ทสฺเสตฺวา อปากเฏ ตาทิเสปิ ชานาเปตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมตฺถา สมตฺถํ วา’’ติ สมตฺถา สมตฺถภาวํ วาฯ ‘‘ตถา หาเนนา’’ติ ตถาหิ อเนน อาจริเยนฯ อนุรุทฺธา จริเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ นาม รูป ปริจฺเฉเท วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมานาเสวเน ลทฺเธ สติ, มหพฺพเล วิชฺชมาเน มหคฺคตกมฺมํ วิปากํ ชเนติฯ ตาทิสํ เหตุํ อลทฺธา อลภิตฺวา อภิญฺญา เจตนา วิปากํ น ปจฺจตีติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘สมานา เสวเน’’ติ ภูมิสมานตา วเสน สมานาเสวเนฯ กามชวนํ กามชวเนน สมานาเสวนํฯ รูปชวนํ รูปชวเนนฯ อรูปชวนํ อรูปชวเนนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมานภูมิกโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ตทภาวโต’’ติ ตาทิสสฺส พลวภาวสฺส อภาวโตฯ เอกวารมตฺตภูตา มหคฺคต เจตนา จฯ ‘‘สพฺพ ปถมภูตา’’ติ สมาปตฺติ วีถีสุ โคตฺรภุสฺส อนนฺตเร มหคฺคต ชวนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โลกุตฺตร มคฺคเจตนา กทาจิปิ สมานา เสวนํ น ลภติฯ เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺฐาย ยาวชีวมฺปิ ภวนฺตเรปิ อริยผลํ ชเนติเยวฯ เอวเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ปวตฺติผลํ นาม โหติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิ ผลํ วิจาริตํ, ตสฺมา อสมานํ อิทํ นิทสฺสนนฺติ เจฯ วุจฺจเตฯ มคฺคเจตนา นาม ตณฺหา สหายกํ วฏฺฏคามิ กมฺมํ น โหติฯ อตณฺหา สหายกํ วิวฏฺฏคามิ กมฺมํ โหติฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิํ น เทติฯ สเจ ปน ตํ ตณฺหา สหายกํ วฏฺฏคามิกมฺมํ ภเวยฺยฯ ปฏิสนฺธิ กาเลปิ ผลํ ทเทยฺยฯ อสมานา เสวนตา ปมาณํ น ภเวยฺยฯ เอวํ อญฺญการณตฺตา อสมานํ นิทสฺสนํ โหติฯ น อสมานา เสวนตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อุปจิตตฺตา’’ติ ปุนปฺปุนํ อาเสวน ลาเภน วฑฺฒิตตฺตาฯ ‘‘สา เจตนา’’ติอาทิกมฺมิกมหคฺคต เจตนา จฯ

‘‘นา’’ติ โจทนา , น สิยาติ อตฺโถฯ น จ สาปิ สมานภูมก ธมฺมโต ลทฺธา เสวนา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ วุตฺตํฯ ภาวิตตฺตาติ จ ปุนปฺปุนํ อาเสวน ลาเภน วฑฺฒิตตฺตา อิจฺเจวตฺโถฯ ตสฺมา วิญฺญายติ อสมานภูมิเกหิ ปุพฺพภาคปฺปวตฺเตหิ กามชวเนหิ ปรมฺปรโต ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวนตาย เอว อิธ อุปจิตตฺตาติ วุตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยตฺถ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อุภยตฺถา’’ติ อุภเยสุ กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ จ กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ จ วุตฺเตสุ ปาเฐสุฯ ‘‘ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺฏายา’’ติ มหคฺคตชฺฌาเน อปฺปนาวีถิโต ปุเร ทฺวีสุ ปริกมฺม ภาวนา อุปจาร ภาวนาสุ ปริกมฺม ภาวนํ ภาเวนฺตสฺส ปถวี ปถวีติอาทินา ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺฐายฯ โลกุตฺตร มคฺเคปน ทสสุ วิปสฺสนา ญาเณสุ สพฺพปถมํ สมฺมสนญฺญาณํ ภาเวนฺตสฺส รูปํ อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจาติอาทินา ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ อุปจินิตฺวาติ จ ภาเวตฺวาติ จ วฑฺเฒตฺวา อิจฺเจว อตฺโถฯ ‘‘อพฺภุณฺหา’’ติ อภินวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อยํ วาโท’’ติ อนุรุทฺธา จริยสฺส วาโทฯ ยทิ เอวํ, อฏฺฐกถาสุ สงฺขาร ปจฺจยา วิญฺญาณ ปท นิทฺเทเสสุ อภิญฺญา เจตนา ปเนตฺถ ปรโต วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ น คหิตาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญํ ยุตฺตํ การณํ วตฺตพฺพนฺติ, ตํ วทนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาน สมาธิสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ฏีกาการา’’ติ อภิธมฺมฏีกาการาฯ ‘‘ตสฺสา ปนา’’ติอาทิ อตฺตโนวาท ทสฺสนํฯ สาเธนฺติยา อภิญฺญา เจตนายฯ อจิตฺตกภว ปตฺถนาสหิตํ สญฺญา วิราคนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิธา’’ติ มนุสฺส โลเกฯ

‘‘อนาคามิโน ปนา’’ติอาทีสุฯ ‘‘เอเตนา’’ติ เอเตน อตฺถ วจเนนฯ ‘‘สทฺธาธิโก’’ติ สนฺธินฺทฺริยาธิโกฯ เอวํ วีริยาธิกาทีสุปิฯ ‘‘อตฺตนา ลทฺธ สมาปตฺตีนํ’’ติ เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส พหูนํ อตฺตนา ลทฺธ สมาปตฺตีนํฯ เตสุ ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามีสุฯ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ ฌานลาภิ ปุถุชฺชโนฯ ‘‘นิกนฺติยาสตี’’ติ กามภวนิกนฺติยา สติฯ

‘‘อิตเร ปนา’’ติ โสตาปนฺน สกทาคามิโน ปนฯ ปริหีนชฺฌานา เอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติฯ น นิกนฺติ พเลนาติ อธิปฺปาโยฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘เตสํ ปี’’ติ ฌานลาภิ โสตาปนฺน สกทาคามีนมฺปิฯ อิจฺฉนฺเตน ฏีกาจริเยนฯ ตถา นิกนฺติยา สติ ปุถุชฺชนาทโย กามาวจร กมฺม พเลน กามภเวปิ นิพฺพตฺตนฺตีติ โยชนาฯ เจโตปณิธิ อิชฺฌติฯ กสฺมา, วิสุทฺธตฺตาฯ สีลวิสุทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เต’’ติ ฌานลาภิ โสตาปนฺน สกทาคามิโนฯ องฺคุตฺตร ปาเฐฯ ‘‘สหทสฺสนุปฺปาทา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคญฺญาณํ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ทสฺสนสฺส อุปฺปาทกฺขเณน สทฺธิํฯ นตฺถิ ตสฺส ตํ สํโยชนนฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘อิมํ โลกํ’’ติ อิมํ กามโลกํฯ ‘‘วิปสฺสนา นิกนฺติ ตณฺหา’’ติ เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺม นนฺทิยาติ เอวํ วุตฺตา วิปสฺสนา สุเข นิกนฺติ ตณฺหาฯ ปจฺจเย สติ กุปฺปนฺติ นสฺสนฺตีติ กุปฺปาฯ กุปฺปา ธมฺมา เยสํ เต กุปฺป ธมฺมาฯ ‘‘ธมฺมา’’ติ มหคฺคต ธมฺมาฯ อิเม ทฺเว โสตาปนฺน สกทาคามิโน สีเลสุ ปริปูรการิโน นามฯ สีลปฺปฏิ ปกฺขานํ กิเลสานํ สพฺพโส ปหีนตฺตาฯ ตสฺมา เต สีเลสุ อกุปฺป ธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ สมาธิสฺมิํ ปน กุปฺป ธมฺมา เอวฯ ‘‘มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ มหาพฺรหฺมตฺตํ น ลภนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘หีนชฺฌาสยตฺตา’’ติ เอตฺถ อิตฺถิโย นาม ปกติยาว หีนชฺฌาสยา โหนฺติ นีจ ฉนฺทา นีจ จิตฺตา มนฺทวีริยา มนฺทปญฺญาฯ กสฺมา, หีนลิงฺคตฺตาฯ กสฺมา จ ตา หีนลิงฺคา โหนฺติฯ ทุพฺพล กมฺมนิพฺพตฺตตฺตาฯ ทุพฺพล กมฺมนฺติ จ ปุริสตฺต ชนกํ กมฺมํ อุปาทาย วุจฺจติฯ พฺรหฺมปุโรหิตานมฺปิ สงฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา, พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ อฏฺฐกถา วจนสฺส เยภูยฺยวจนตฺตาฯ เตนาห ‘‘น มหาพฺรหฺมานํ’’ติฯ อิตรถา น พฺรหฺมปุโรหิตานํ น จ มหาพฺรหฺมานนฺติ วุตฺตํ สิยาฯ น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํ ‘พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมตฺต’นฺติ อิมินา วจเนน วิรุชฺฌนโตฯ อยญฺจ อตฺโถ น เกวลํ เยภูยฺยนยมตฺเตน สิทฺโธฯ อถ โข พฺยญฺชน สามตฺถิเยนาปิ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘เต’’ติ พฺรหฺมปุโรหิตาฯ สํยุตฺตปาเฐฯ ‘‘ปฏิภาตุตํ’’ติ เอตฺถ ‘‘ตํ’’ติ ตุยฺหํฯ ธมฺมีกถา ตุยฺหํ ปฏิภาตุ, ปาตุพฺภวตุฯ

กเถตุ อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อภิภุํ ภิกฺขุํ อาลปติฯ ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติ มหาพฺรหฺมุโน อตฺถายฯ เอวํ เสเสสุ ทฺวีสุฯ ‘‘เตสํ’’ติ พฺรหฺมปุโรหิตานํฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘อิติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ เยวา’’ติ ปุลฺลิงฺค วจนตฺตา ปุคฺคลปฺปธานํ โหติฯ นภูมิปฺปธานํฯ ตสฺมา อยมตฺโถ ยุตฺติวเสน ทฏฺฐพฺโพติฯ ‘‘ตีสุภวคฺเคสู’’ติ เวหปฺผลภูมิ ปุถุชฺชนภวคฺโค นาม โหติ รูปโลเกฯ ตโต อุปริ ปุถุชฺชนภูมิยา อภาวโตฯ อกนิฏฺฐภูมิ อริยภวคฺโค นามฯ ตตฺถ ฐิตานํ อริยานํ ตตฺเถว นิฏฺฐานโตฯ เนวสญฺญาภูมิ โลกภวคฺโค นามฯ ตโต อุปริ โลกสฺเสว อภาวโตติฯ

กมฺมจตุกฺกานุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[155] มรณุปฺปตฺติยํฯ ‘‘อายุปริมาณสฺสา’’ติ อายุกปฺปสฺสฯ ‘‘ตทุภยสฺสา’’ติ อายุกปฺปสฺส จ กมฺมสฺส จฯ ‘‘อุปฆาตก กมฺเมนา’’ติ พลวนฺเตน ปาณาติปาตกมฺเมนฯ ‘‘ทุสฺสิมาร กลาพุราชาทีนํ วิยา’’ติ เตสํ มรณํ วิยฯ อุปโรธิตํ ขนฺธ สนฺตาน มสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อุปโรธิตํ’’ติ อุปคนฺตฺวา นิโรธาปิตํฯ กมฺมํ ขิยฺยติเยวฯ เอวํ สติ, สพฺพํปิ มรณํ เอเกน กมฺมกฺขเยน สิทฺธํฯ ตสฺมา เอกํ กมฺมกฺขย มรณเมว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิตเรปิ วุตฺตา’’ติ อิตรานิปิ ตีณิ มรณานิ วุตฺตานีติ โจทนาฯ วุจฺจเต ปริหาโรฯ ‘‘สรสวเสเนวา’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาวเสเนวฯ นานา อายุ กปฺปํ วิทหนฺติ สงฺขโรนฺตีติ นานาอายุกปฺป วิธายกาฯ ‘‘สตฺตนิกาเย’’ติ สตฺตสมูเหฯ นิจฺจกาลํ ฐิติํ กโรนฺตีติ ฐิติกราฯ กทาจิ วุทฺธิํ กโรนฺติ, กทาจิ หานิํ กโรนฺตีติ วุทฺธิกรา หานิกรา จฯ ‘‘เตสํ วเสนา’’ติ เตสํ อุตุ อาหารานํ วเสนฯ ‘‘ตโยปิ เจเต’’ติ เอเตตโยปิ ฐิติกราทโยฯ กมฺมํ วิปจฺจมานํ ทตฺวา ขิยฺยตีติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน เอวรูเปฐาเน กมฺมํ อปฺปธานนฺติ ทีเปติฯ ‘‘ตทนุรูปํ เอวา’’ติ ตํ ทสวสฺสกาลานุ รูปํ เอวฯ

‘‘โภ คญฺจา’’ติ ธนธญฺญาทิปริโภคญฺจฯ เตสํ อุตุอาหารานํ คติ เอเตสนฺติ ตคฺคติกาฯ เตสํ อุตุอาหารานํ คติํ อนุวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตทนุวตฺติกา’’ติฯ สงฺขารวิทูหิ อญฺญตฺราติ สมฺพนฺโธฯ สงฺขารวิทุโน ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ อิทฺธิยา ปกตาติ อิทฺธิมยาฯ ‘‘อิทฺธิยา’’ติ เทวิทฺธิยาวา ภาวนามยิทฺธิยาวาฯ วิชฺชาย ปกตาติ วิชฺชามยาฯ ‘‘วิชฺชายา’’ติ คนฺธาริวิชฺชายฯ อฏฺฐิ นฺหารุ มํส โลหิตาทิกา รสธาตุโย อยนฺติ วฑฺฒนฺติ เอเตหีติ รสายนานิฯ ตานิ วิทหนฺติ เอเตหีติ รสายน วิธโยฯ นยูปเทสาฯ จิรฏฺฐิติ กตฺถาย ชีวิตํ สงฺขโรนฺติ เอเตหีติ ชีวิต สงฺขาราฯ อิทฺธิมย วิชฺชามย ชีวิต สงฺขาเรสุ จ รสายน วิธิสงฺขาเตสุ ชีวิต สงฺขาเรสุ จ วิทุโนติ สมาโสฯ ‘‘ทฺวิ สมุฏฺฐานิก รูปธมฺเมสู’’ติ อุตุสมุฏฺฐานิก รูปธมฺเมสุ จ อาหาร สมุฏฺฐานิก รูปธมฺเมสุ จฯ ‘‘ปริณมนฺเตสู’’ติ วิปริณมนฺเตสุฯ เตนาห ‘‘ชิยฺยมาเนสู’’ติอาทิํฯ ‘‘ยาวมหนฺตํ ปีติ’’ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ กมฺมํ วิย โกฏิปตฺตวเสน อติมหนฺตมฺปิฯ ‘‘อสฺสา’’ติ กมฺมสฺสฯ ‘‘อุปจฺเฉทก มรเณปิ เนตพฺโพ’’ติ พลวนฺเต อุปจฺเฉทก กมฺเม อาคเต ยาวมหนฺตมฺปิ ชนก กมฺมํ อตฺตโน วิปากาธิฏฺฐาน วิปตฺติยา ขิยฺยติเยวฯ โส จสฺสขโย น สรเสน โหติ, อถ โข อุปจฺเฉทก กมฺม พเลน โหตีติ อิธ อุปจฺเฉทก มรณํ วิสุํ คหิตนฺติ เอวํ อุปจฺเฉทก มรเณปิ เนตพฺโพฯ ‘‘อกาล มรณํ’’ติ อายุกฺขยมรณาทีนิ ตีณิ มรณานิ กาลมรณานิ นาม, มรณา รหกาเล มรณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ มรณํ อกาล มรณนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ตญฺหิ ปวตฺตมานํ’’ติอาทิํฯ ‘‘มูลเภทโต’’ติ มูลการณปฺปเภทโตฯ ยสฺมา ปน มิลินฺท ปญฺเห วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สนฺนิปตนฺตีติ สนฺนิปาตาฯ สนฺนิปาเตหิ อุปฺปนฺนา สนฺนิปาติกาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สนฺนิปติตานํ’’ติ วุตฺตํฯ อถวาฯ สนฺนิปตนํ สนฺนิปาโตฯ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา โทสานํ มิสฺสกภาโวฯ สนฺนิปาเตน อุปฺปนฺนา สนฺนิปาติกาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘อนิสมฺมการีนํ’’ติ อนิสาเมตฺวา อนุปธาเรตฺวา กรณ สีลานํฯ

ปวตฺตา อาพาธา วิสมปริหารชานามาติ โยชนาฯ ‘‘อตฺตนา วากตานํ ปโยคานํ’’ติ สตฺถหรณ, วิสขาทน, อุทกปาตนาทิวเสน กตานํฯ ‘‘วินาเสนฺตี’’ติ สตฺถวสฺส วาลุกวสฺสาทีนิ วสฺสาเปตฺวาวา สมุทฺท วีจิโย อุฏฺฐาเปตฺวาวา เอวรูเป มหนฺเต ภยุปทฺทเว กตฺวา วินาเสนฺติฯ ‘‘มนุสฺส ปเถ’’ติ มนุสฺส ปเทเสฯ ‘‘เต’’ติ จณฺฑา ยกฺขาฯ ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตี’’ติ มนุสฺสานํ วา โคมหิํสานํ วา เมทโลหิตานิ ปาตพฺยตฺถาย เตสุ นานาโรคนฺตร กปฺปานิ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ สกลํ รชฺชํ วา รฏฺฐํ วา ทีปกํ วา วินาเสนฺตีติ วุตฺเต สกลํ ชนปทํ วา นครํ วา นิคมํ วา คามํ วา ตํ ตํ ปุคฺคลํ วา วินาเสนฺตีติ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สตฺถทุพฺภิกฺขโรคนฺตร กปฺปาปี’’ติ สตฺถนฺตร กปฺโป ทุพฺภิกฺขนฺตร กปฺโป โรคนฺตร กปฺโปติ อิเม ตโย อนฺตร กปฺปาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ เตสุ ปน โรคนฺตร กปฺโป ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติ, เตน พหู มนุสฺสา กาลงฺกโรนฺตีติ อิมินา เอกเทเสน วุตฺโตเยวฯ ‘‘อุปปีฬโก ปฆาตกานํ กมฺมานํ วิปจฺจนวเสนา’’ติ เอตฺถ เตสํ กมฺมานํ โอกาสปฺปฏิลาเภน สตฺตสนฺตาเน สุขสนฺตานํ วิพาเธตฺวา มรณํ วา ปาเปตฺวา มรณ มตฺตํ วา ทุกฺขํ ชเนตฺวา ปีฬนญฺจ ฆาตนญฺจ อิธ วิปจฺจน นาเมน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปากํ ปน ชเนนฺตุวา, มาวา, อิธ อปฺปมาณนฺติฯ เอตฺถ สิยาฯ อฏฺฐสุ การเณสุ โอปกฺกมิกฏฺฐาเน ‘กุปฺปิตาหิ เทวตา สกลํ รชฺชาทิกํ อเสสํ กตฺวา วินาเสนฺตี’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วินาสิตา ชนา กิํ นุ โข อตฺตโน อตฺตโน กมฺม วิปากเชหิ อาพาธน ทณฺเฑหิ วา วินสฺสนฺติ, อุทาหุ วิสุํ โอปกฺกมิเกหิ อาพาธน ทณฺเฑหิ วา วินสฺสนฺติฯ ยญฺเจตฺถ วุตฺตํ ‘เอวํ อกาล มรณํ อุปจฺเฉทก กมฺมุนา วา อญฺเญหิ วา อเนก สหสฺเสหิ การเณหิ โหตี’ติฯ ตตฺถ ยสฺส อุปจฺเฉทก กมฺมํ นาม นตฺถิฯ กิํ ตสฺส อญฺเญน การเณน อกาล มรณํ นาม ภเวยฺยาติฯ เอตฺถ วเทยฺยุํ, ตสฺส อญฺเญน การเณน อกาล มรณํ นาม น ภเวยฺยฯ

สพฺเพ สตฺตา กมฺมสฺสกา, กมฺมทายาทา, กมฺมโยนี, กมฺม พนฺธู, กมฺมปฺปฏิสฺสรณาติหิ วุตฺตํติ ฯ เตสํ ตํ วาทํ ภินฺทนฺโต ‘‘เยหิเกจิ โลเก ทิสฺสนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ปุน ตทตฺถํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิํ วทติฯ ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมผลํ, วิปาก ผลญฺจ นิสฺสนฺท ผลญฺจฯ ตตฺถ วิปาก ผลํ นาม วิปากกฺขนฺธา จ จกฺขุ โสตาทีนิ กฏตฺตา รูปานิ จฯ ตํ เยน ปุพฺเพ กมฺมํ กตํ, ตสฺเสว สาธารณํ โหติฯ ตสฺส สนฺตาเน เอว ปวตฺตติฯ นิสฺสนฺท ผลํ นาม ตสฺส สุขุปฺปตฺติยา วา ทุกฺขุปฺปตฺติยา วา อตฺตโน กมฺมานุภาเวน พหิทฺธา สมุฏฺฐิตานิ อิฏฺฐารมฺมณานิ วา อนิฏฺฐา รมฺมณานิ วาฯ ตํ ปน อญฺเญสมฺปิ สาธารณํ โหติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สกกมฺมสมุฏฺฐิตา เอวฯ ลฯ ปเรสํ สาธารณา เอวา’’ติฯ โลเก อฏฺฐโลก ธมฺมา นาม สพฺเพ กมฺม วิปากชา เอวาติ น วตฺตพฺพาฯ อิเม จ สตฺตา สํสาเร สํสรนฺตา อฏฺฐสุโลก ธมฺเมสุ นิมฺมุชฺชนฺตา สํสรนฺติ, ตสฺมา เต วินาปิ อุปปีฬก กมฺเมน อญฺเญหิ การเณหิ นานาทุกฺขํ ผุสนฺติเยวฯ ตถา วินาปิ อุปจฺเฉทก กมฺเมน มรณ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺเมน วินา ยโตกุโตจิ สมุฏฺฐิตา’’ติอาทิฯ

‘‘เต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เต นานาโรคาทโย อุปฺปชฺชนฺติฯ ‘‘น อุปาย กุสลา วา’’ติ ตโต อตฺตานํ โมเจตุํ การณ กุสลา วา น โหนฺติฯ ‘‘น จ ปฏิการ กุสลา วา’’ติ อุปฺปนฺนํ โรคาทิภยํ อปเนตุํ วูปสเมตุํ ปฏิการ กมฺเมติ กิจฺฉกมฺเม กุสลา วา น โหนฺติฯ ‘‘นาปิ ปริหาร กุสลา วา’’ติ ตโต โมจนตฺถํ ปริหริตุํ เทสนฺตรํ คนฺตุํ กุสลา วา น โหนฺตีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘โรคาทโย เอว ตํ เขเปนฺตา ปวตฺตนฺตี’’ติ กถํ เต ปุพฺพกมฺมํ เขเปนฺตีติฯ ตสฺส วิปากภูตํ ชีวิต สนฺตานํ วินาเสนฺตา เขเปนฺติฯ วินฏฺเฐหิ ชีวิต สนฺตาเน ตํ ภวํ ชเนนฺตํ ขิยฺยติ เยวาติฯ เตนาห ‘‘ยถาหี’’ติอาทิํฯ ‘‘กมฺมสฺสปิ ตเถวา’’ติ ตเถว ปุพฺพกมฺมสฺสปิ ติณคฺเค อุสฺสาว พินฺทุสฺเสว ปริทุพฺพลตา สิทฺธา โหติฯ ชีวิเต ปริกฺขีเณ ตํ ภวํ ชเนนฺตสฺส ปุพฺพกมฺมสฺสปิ ปริกฺขีณตฺตาฯ ‘‘เอวญฺเจตํ’’ติ เอตํ กมฺมปฺปฏิ สํยุตฺต วจนํ อิธ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ

สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุทิฏฺฐิ นาม สพฺพํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา สุจริตํ วา ทุจฺจริตํ วา ปุพฺพภเว อตฺตนา กเตน ปุพฺพกมฺมเหตุนา เอว อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ ‘‘ยํ กิญฺจายํ’’ติ ยํ กิญฺจิ อยํฯ มหาโพธิสตฺตานํ อธิมุตฺติกาลงฺกริยา นาม อิธ เม จิรกาลํ ฐิตสฺส ปารมิปูรณ กิจฺจํ นตฺถิ, อิทาเนว อิโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามิ, อุปรุชฺฌตุ เม อิทํ ชีวิตนฺติ อธิมุญฺจิตฺวา ทฬฺหํ มนสิกริตฺวา กาลงฺกริยาฯ ‘‘สยเมว สตฺถํ อาหริตฺวา’’ติ สยเมว อตฺตโน คีวํ สตฺเถน หนิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘เอตฺเถวา’’ติ อกาลมรเณ เอวฯ

‘‘ตถา จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘สมาปตฺติ ลาภีนํ’’ติ นิทฺธารเณภุมฺม วจนํฯ ‘‘ชีวิต สมสีสีนํ’’ติ อรหตฺต มคฺคํ ลภิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขนวีถิ เอว มรณาสนฺนวีถิํ กตฺวา ปรินิพฺพานตฺตา สมํ สีสํ เอเตสนฺติ สมสีสิโนฯ ‘‘สมํ สีสํ’’ติ ชีวิต สนฺตาน ปริยนฺเตน สมํ วฏฺฏทุกฺข สนฺตาน ปริยนฺตํ วุจฺจติฯ ‘‘สพฺเพสํ ปี’’ติ สพฺเพสมฺปิ ขีณาสวานํฯ ‘‘อิมํ สุตฺตปทํ’’ติ มหาปรินิพฺพานสุตฺเต อาคตํ สุตฺตปทํฯ ‘‘เต’’ติ เต วาทิโนฯ ‘‘เตนา’’ติ เตน วาทวจเนนฯ กฺริยมโนธาตุ นาม ปญฺจทฺวาราวชฺชนํฯ กฺริยาเหตุกมโน วิญฺญาณธาตุ นาม หสิตุปฺปาทจิตฺตํฯ ‘‘อสฺสา’’ติ ปรินิพฺพายนฺตสฺส พุทฺธสฺสฯ ‘‘น สเมติ เยวา’’ติ สนฺติํ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาติ เอตฺถ ปรินิพฺพาน ชวเนหิ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺเตปิ น สเมติเยวฯ เตนาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทิํฯ ‘‘ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตี’’ติ เอตฺถ ปรินิพฺพาน จุติจิตฺตเมว ภวงฺคนฺติ วุตฺตํฯ จุติจิตฺตนฺติ จ ภวนฺตรํ คจฺฉนฺตสฺเสว วุจฺจติฯ อิธ ปน โวหาร มตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิภาวนิปาเฐฯ จุติปริโยสานานํ มรณาสนฺน จิตฺตานํฯ ยถา ปน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ยาวชีวํ อุปฺปนฺนํ มหาภวงฺคจิตฺตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย อารมฺมณํ กโรติเยวฯ ตถา ปรินิพฺพาน จุติจิตฺตํ ปีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิํฯ นนุ มรณกาเล กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนํ คหณํ นาม ภวนฺตร คมนตฺถาย โหติ, พุทฺธา จ ภวนฺตรํ น คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา ‘‘น หิฯ ลฯ น กโรตี’’ติ อิทํ น ยุตฺตนฺติฯ โน น ยุตฺตํฯ ภวนฺตร คมนตฺถายาติ อิทํ ชวเนหิ คหเณ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธ ปน จุติจิตฺเตน คหเณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นจจุติยาคหิตานี’’ติอาทิมาหฯ

‘‘กมฺมสิทฺธิยา’’ติ กมฺมสิชฺฌนตฺถาย ฯ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ โสณตฺเถร ปิตุโนฯ ‘‘กมฺมพเลนา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อญฺเญนปิ การณ พเลนา’’ติ อาจิณฺณภาวาทิเกน การณพเลนฯ คตินิมิตฺตํ ปน กมฺมพเลเนวาติ ยุตฺตํ สิยาฯ ‘‘ตโถปฏฺฐิตํ’’ติ อนฺติมวีถิโต ปุพฺเพ พหูสุวีถีสุ อุปฏฺฐิตปฺปการนฺติอตฺโถฯ ปาปปกฺขิเยสุ ทุคฺคตินิมิตฺเตสุฯ กลฺยาณปกฺขิยานิ สคฺคนิมิตฺตานิฯ ธมฺมาโสกรญฺโญ มรณกาเล ปาปปกฺขิยานํ อุปฏฺฐานํ กตฺถจิ สีหฬคนฺเถ วุตฺตํฯ

สกลํ ปถวิํ ภุตฺวา,

ทตฺวา โกฏิสตํ ธนํ;

อนฺเต อฑฺฒามลกมตฺตสฺส;

อโสโก อิสฺสรํ คโต; ติ จ;

อโสโก โสก มาคโต; ติ จ;

‘‘ตํ’’ติ วิปจฺจมานกํ กมฺมํฯ ‘‘นิยามก สหการิ ปจฺจยภูตา’’ติ เอตฺถ ยถา นาวายํ นิยามโก นาม นาวํ อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ นิยาเมติ, นิโยเชติฯ ตถา อยํ ตณฺหาปิ ภวนิกนฺติ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ คนฺตพฺพภวาภิมุขํ นิยาเมติ, นิโยเชติฯ กมฺมสฺส จ อจฺจายตฺต สหายภาเวน สหการี ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กุสลากุสล กมฺมนิมิตฺตานิ วา’’ติ อญฺญานิ กุสลา กุสลกมฺมนิมิตฺตานิ วาฯ ‘‘ตทุปตฺถมฺภิกา’’ติ ตสฺส กมฺมสฺส อุปตฺถมฺภิกาฯ ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ’’ติ มุขนิมิตฺตาทีสุ อสฺสาเทนฺตํ คิชฺฌนฺตํฯ ‘‘ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐตี’’ติ ติฏฺฐมานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ อมุญฺจิตฺวา ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ โหติฯ อนุพฺยญฺชนํ นาม ปิยสาตรูโป กถิตลปิตาทิ กฺริยาวิเสโสฯ ‘‘อสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ อาสนฺน มรณสฺส ปุคฺคลสฺสฯ อฏฺฐกถา ปาเฐฯ ‘‘กิเลส พลวินามิตํ’’ติ อวิชฺชา ตณฺหาทีนํ กิเลสานํ พเลน วินามิตํฯ ปฏิจฺฉาทิกา อาทีน วา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘ตํ’’ติ จิตฺตสนฺตานํฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ กมฺมาทิวิสเยฯ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ ตสฺมิํ วิสเยติหิ ตตฺถ วุตฺตํฯ น วุตฺตํ ตสฺมิํ ภเวติฯ

‘‘ตสฺมิํ วุตฺตา นํ’’ติ ตสฺมิํ ‘เยภูยฺเยน ภวนฺตเร ฉ ทฺวารคฺคหิตํ’ติ ฐาเน ฏีกาสุ วุตฺตานํฯ ตํ สทิส ชวนุปฺปตฺติ นาม กมฺมกรณกาเล ปวตฺต ชวเนหิ สทิสานํ อิทานิ ชวนานํ อุปฺปตฺติฯ ภวปฺปฏิจฺฉนฺนญฺจ กมฺมํ อปากฏญฺจ กมฺมํ น ตถา อุปฏฺฐาติฯ เกวลํ อตฺตานํ อภินวกรณ วเสน ทฺวารปตฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘วิสีท ปตฺตา’’ติ วิสญฺญีภาเวน วิรูปํ หุตฺวา สีทนปตฺตาฯ ‘‘ตพฺพิปรีเตน ปาปกมฺม พหุลาปิ วตฺตพฺพา’’ติ เตปิวิสีทนฺตเร อาวุธ หตฺถา ปาณฆาตํ กโรนฺตา คณฺหถพนฺธถาติ อุคฺโฆสนฺตา ทุฏฺฐจิตฺตา โหนฺตีติอาทินา วตฺตพฺพาฯ อฏฺฐกถา ปาเฐสุฯ อุกฺขิตฺโต อสิ ยสฺสาติ อุกฺขิตฺตา สิโกฯ ปตุทนฺติ วิชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปโตทนํฯ ปาชนทณฺโฑฯ ตสฺส อคฺเค กตา สูจิ ปโตทน สูจิฯ ‘‘ปโตทน ทุกฺขํ’’ติ วิชฺฌน ทุกฺขํฯ กถํ ปน อุกฺขิตฺตาสิกาทิภาเวน อุปฏฺฐานํ กมฺมุปฏฺฐานํ นาม โหติฯ กถญฺจ ตํ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณภาวํ อุเปตีติ อาห ‘‘โส จา’’ติอาทิํฯ อุปฺปชฺชมานานํ สตฺตานํฯ ‘‘อิตเรสํ ปนา’’ติ รูปารูป ภเวสุ อุปฺปชฺชมานานํ ปนฯ ‘‘ปริปุณฺณํ กตฺวา’’ติ ตทารมฺมณ ปริโยสานายวา สุทฺธาย วา ชวนวีถิยาติ เอวํ ปริปุณฺณํ กตฺวาฯ อยํ ปน ภวงฺคาวสาเน จุติจิตฺตุปฺปตฺติ นาม อฏฺฐกถาสุ นตฺถิฯ ยญฺจ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตีติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํฯ ตตฺถปิ ‘‘ภวงฺคํ’’ติ จุติจิตฺตเมว ฏีกาสุ วณฺเณนฺติฯ ตสฺมา ‘‘ภวงฺคกฺขเยวา’’ติ อิทํ กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิํฯ อนุรูปํ เสตีติ อนุสโยฯ อนุพนฺโธ หุตฺวา เสตีติ อนุสโยฯ อนุ อนุ วา เสตีติ อนุสโยฯ เอตฺถ จ อนุสโย นาม ชวนสหชาโต น โหติฯ อิธ จ อนุสย นาเมน วุตฺตํฯ นานาชวน สหชาตา จ อวิชฺชา ตณฺหา ปฏิสนฺธิยา วิเสส ปจฺจยา โหนฺเตวฯ กถํ ตา อิธ คหิตา สิยุนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิํฯ เอวํ สนฺเต อวิชฺชา ปริกฺขิตฺเตน ตณฺหามูลเกนาติ วุตฺเตสุ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ อนุสเยหิ สห ชวนสหชาตานมฺปิ ลทฺธตฺตาฯ ตสฺมา อิธ อนุสย วจนํ น ยุตฺตนฺติ โจทนาฯ ยุตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ปริยตฺตา’’ติ สมตฺตาฯ

‘‘โส ปี’’ติ ผสฺสาทิ ธมฺม สมูโหปิ ฯ‘‘ตถา รูปา เยวา’’ติ อคฺคมคฺเคน อปฺปหีน รูปาเยว, อนุสยภูตาเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตํ’’ติ จิตฺต สนฺตานํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตทุภยสฺมิํฯ กถํ ตํ ตตฺถ ขิปนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ’’ติอาทิํฯ ‘‘วิชานนธาตุยา’’ติ วิญฺญาณ ธาตุยาฯ สงฺกนฺตา นาม นตฺถิฯ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กุโต มรณกาเล สงฺกนฺตา นาม อตฺถิ วิชฺชนฺตีติ โยชนาฯ เอวํ สนฺเต อิทํ วจนํ อนมตคฺคิย สุตฺเตน วิรุทฺธํ สิยาติฯ น วิรุทฺธํฯ อิทญฺหิ อภิธมฺม วจนํ, มุขฺยวจนํ, อนมตคฺคิย สุตฺตํ ปน สุตฺตนฺต วจนํ ปริยาย วจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ปริยาเยน วุตฺตนฺติ วตฺวา ตํ ปริยายํ ทสฺเสติ ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทินาฯ ‘‘โส’’ติ โส ปุคฺคโลฯ ‘‘เตสํ’’ติ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิ นาม รูป ธมฺมานญฺจฯ ‘‘เหตุปฺผลสมฺพนฺเธน ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจตี’’ติ ปุพฺเพ กมฺมกรณกาเลปิ เต อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารา เอว โส สตฺโตติ วุจฺจนฺติฯ ปจฺฉา เตสํ ผลภูตายํ ปฏิสนฺธิยา ปาตุภวนกาเลปิ สาปฏิสนฺธิ เอว โส สตฺโตติ วุจฺจติฯ มชฺเฌ ธมฺมปฺปพนฺโธปิ โส สตฺโตติ วุจฺจติฯ เอวํ เหตุธมฺเมหิ สทฺธิํ ผลธมฺเม เอกํ สตฺตํ กโรนฺตสฺส เหตุปฺผล สมฺพนฺโธ โหติฯ เอวํ เหตุปฺผล สมฺพนฺเธน โส เอว กมฺมํ กโรติฯ เตน กมฺเมน โส เอว ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ อนมตคฺโค ยํ ภิกฺขเวฯ ลฯ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํติ เอวํ สตฺตโวหาเรน วุตฺตตฺตา สาธมฺมเทสนา ปริยายเทสนา โหติฯ ปริยายเทสนตฺตา จ สนฺธาวตํ สํสรตนฺติ ปริยาโยปิ สิชฺฌติฯ ยสฺสํ ปน ธมฺม เทสนายํ ธมฺมเทสนาติ วจนานุ รูปํ ธมฺมเมว เทเสติ, น สตฺตํ, น ปุคฺคลํฯ อยํ ธมฺมเทสนา เอว มุขฺยเทสนา นาม โหติฯ ตตฺถ เทสิต ธมฺมา ปน ปกติกาเลปิ เทสนฺตรํ กาลนฺตรํ ขณนฺตรํ สงฺกนฺตา นาม นตฺถิฯ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติฯ ขยวยํ คจฺฉนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘น หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ธมฺมาฯ ลฯ สงฺกนฺตา นาม อตฺถี’ติฯ ปฏิโฆโส จ, ปทีโป จ, มุทฺทา จฯ

อาทิสทฺเทน ปฏิพิมฺพจฺฉายา จ, พีชสงฺขาโร จ, ปาฏิโภโค จ, พาลกุมาร สรีเรสุ อุปยุตฺตา วิชฺชาสิปฺโปสธา จาติ เอวํ อฏฺฐกถา ยํ อาคตานิ นิทสฺสนานิ สงฺคยฺหนฺติฯ ‘‘นิทสฺสนา’’นีติ จ อุปมาโย วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ‘‘ปฏิโฆโส’’ติ คมฺภีรเลณ ทฺวาเร ฐตฺวา สทฺทํ กโรนฺตสฺส อนฺโตเลเณ ปฏิโฆโส ปวตฺตติฯ ตตฺถ ทฺวาเร อุปฺปนฺโน มูลสทฺโท อนฺโตเลณํ น คจฺฉติ, อุปฺปนฺนฏฺฐาเน เอว นิรุชฺฌติฯ ปฏิโฆโส จ ตโต อาคโต น โหติฯ น จ วินา มูลสทฺท ปจฺจเยน อญฺญโต ปวตฺตติฯ มูลสทฺทปจฺจยา เอว ตตฺถ ปวตฺตตีติฯ ตตฺถ มูลสทฺโท วิย อตีต กมฺมํฯ ปฏิโฆโส วิย อนนฺตเร ปฏิสนฺธิฯ เอสนโย ปทีป มุทฺทา ปฏิพิมฺพจฺฉายาสุฯ ตตฺถ ‘‘ปทีโป’’ติ ปถมํ เอกํ ปทีปํ ชาเลตฺวา เตน อญฺญํ ปทีปสตมฺปิ ปทีป สหสฺสมฺปิ ชาเลติฯ ‘‘มุทฺทา’’ติ ลญฺฉนเลขาฯ ตตฺถ เอเกน ลญฺฉนกฺขนฺเธน, เตน ลญฺฉนเลขาสตมฺปิ ลญฺฉนเลขา สหสฺสมฺปิ กโรติฯ ‘‘ปฏิพิมฺพจฺฉายา’’ติ ปสนฺเนสุ อาทาสปฏฺเฏสุวา อุทเกสุวา อุปฺปนฺนา สรีรจฺฉายาฯ เอเตหิ นิทสฺสเนหิ ผลํ นาม เหตุโต อาคตํ น โหติฯ เหตุนา จ วินา น สิชฺฌตีติ เอตฺตกมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘พีชสงฺขาโร’’ติ กาลนฺตเร อุปฺปนฺเนสุ ปุปฺผผเลสุ อิจฺฉิตวณฺณ คนฺธรสปาตุภาวตฺถาย โรปนกาเล อมฺพพีชาทีสุ อิจฺฉิตวณฺณ คนฺธรสธาตูนํ ปริภาวนาฯ ตตฺถ ตปฺปจฺจยา กาลนฺตเร ปุปฺผผเลสุ อุปฺปนฺเนสุ เตวณฺณคนฺธรสา ปาตุพฺภวนฺติฯ ‘‘ปาฏิโภโค’’ติ กิญฺจิ อตฺถํ สาเธตุํ ปรสฺส สนฺติเก อิณํ คณฺหนฺตสฺส ตวธนํ สํวจฺฉเรน วุฑฺฒิยา สห ทสฺสามิ, สเจ นทเทยฺยํฯ อสุกํ นาม มมเขตฺตํ วา วตฺถุวา ตุยฺหํ โหตูติ ปฏิญฺญาฐปนํฯ ตตฺถ ตปฺปจฺจยา ธนํ ลภิตฺวา ตํ อตฺถญฺจ สาเธติฯ กาเล สมฺปตฺเต วุฑฺฒิยา สห อิณญฺจ โสเธติฯ ‘‘วิชฺชาสิปฺโปสธา’’ติ โลเก ปุตฺตเก ยาวชีวํ หิตตฺถาย ทหรกาเล กิญฺจิ วิชฺชํวา สิปฺปํวา สิกฺขาเปนฺติฯ ยาวชีวํ ขรโรคานํ อนุปฺปาทตฺถาย ทหรกาเล โอชวนฺตํ กิญฺจิ โอสธํ วา อชฺโฌหาเรนฺติฯ ตตฺถ ตปฺปจฺจยา ปุตฺตานํ ยาวชีวํ หิตปฺปฏิลาโภ วา ตาทิสานํ โรคานํ อนุปฺปาโท วา โหติเยวฯ เอเตหิ ยถา กาลนฺตเร อสนฺเตสุเยว ปาฏิโภคาทีสุ มูลกมฺเมสุ ปุพฺพภาเค กตปจฺจยา เอว ปจฺฉา อตฺถ สาธนาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ

ตถา กุสลา กุสล กมฺมานิ กตฺวา กาลนฺตเร เตสุ อสนฺเตสุปิ ปุพฺเพ กตตฺตา เอว ปจฺฉา ปฏิสนฺธาทีนิ ผลานิ ปาตุพฺภวนฺตีติ ทีเปติฯ เตนวุตฺตํ ‘‘ปฏิโฆส ปทีปมุทฺทาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานี’’ติฯ ‘‘กมฺมทุพฺพลภาเวนา’’ติ ตทา ชีวิตินฺทฺริยสฺส ทุพฺพลตฺตา กมฺมมฺปิ ทุพฺพลเมว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ อฏฺฐกถายํ วตฺวา ทสฺสิตํ, ตถาปิ สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ‘‘ตํ ปี’’ติ คตินิมิตฺตมฺปิฯ ‘‘ตถา จวนฺตานํ’’ติ ทิพฺพรถาทีนิ คตินิมิตฺตํ กตฺวา จวนฺตานํฯ ‘‘ทยฺหมานกาเยนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ คาถายํฯ ปญฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิกมฺมํ วินา ทฺวิโคจเร สิยาติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘ทฺวิโคจเร’’ติ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตภูเต ทฺวิโคจเรฯ ตตฺถ ปญฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิ นาม ปญฺจทฺวาริก มรณาสนฺน วีถิจิตฺตานํ อนฺเต จ วนฺตานํ ปฏิสนฺธิฯ สาปิ คตินิมิตฺตภูเต โคจเร สิยาติ วุตฺเต ปญฺจทฺวาริก วีถิจิตฺตานิ ปญฺจารมฺมณภูตานิ คตินิมิตฺตานิ อารมฺมณํ กโรนฺตีติปิ สิทฺธํ โหติฯ เอวญฺจ สติฯ เตสํ วีถิจิตฺตานํ อนฺเต อจวิตฺวา ตทนุพนฺธก มโนทฺวาริกวีถิจิตฺเตหิปิ กทาจิ เกสญฺจิ จ วนํ นนสมฺภวตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ เตสุ ปน อนุพนฺธก วีถีสุ อตีตคฺคหณ สมุทายคฺคหเณหิ จ วนฺตานํ อตีตานิปิ คตินิมิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ วตฺถุคฺคหณนามคฺคหเณหิ จ วนฺตานํ ธมฺมา รมฺมณํปิ ลพฺภติเยวฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ อาจริเยน กามาวจร ปฏิสนฺธิยา ฉ ทฺวารคฺคหิตํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตา รมฺมณํ อุปลพฺภตีติฯ ตํ สุวุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ปน ‘ตเมว ตโถปฏฺฐิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตตี’ติ เอวํ อนฺติมวีถิโต ปุพฺพภาเค พหูนํ วีถิวารานํ ปวตฺตนํ อาจริเยน วุตฺตํฯ ตํ ตโถปฏฺฐิตํ คตินิมิตฺตํ อารพฺภาติปิ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยวฯ เอวญฺจสติ, คตินิมิตฺตํปิ อตีตํ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สนฺตติ วเสนา’’ติ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺน วเสนฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ คตินิมิตฺตสฺสฯ เยภูยฺเยน วุตฺโต, น สพฺพสงฺคาหิเกน วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘มโนทฺวาริก มรณาสนฺน ชวนานํปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา’’ติ ปุเรชาตปจฺจย ภาเวน อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ตทนุพนฺธายา’’ติ ตานิ มโนทฺวาริ กมรณาสนฺน ชวนานิ อนุคตายฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยาปิ สมฺภวโต’’ติ ตสฺส ปุเรชาต ปจฺจยสฺส ปฏิสนฺธิยาปิ ปุเรชาต ปจฺจยตา สมฺภวโตฯ นนุ เถเรน ภินฺทิตฺวา อวุตฺเตปิ ภินฺทิตพฺเพ สติ, ภินฺทนเมว ยุตฺตนฺติ เจฯ น ยุตฺตํฯ กสฺมา, กมฺมนิมิตฺเตน สมานคติกตฺตาฯ เตนาห ‘‘นจตํ’’ติอาทิํฯ วิภาวนิยํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํติ วตฺวา อปเรปน อวิเสสโตว วณฺเณนฺตีติ อปเรวาโทปิ วุตฺโตฯ ตตฺถ ‘‘อวิเสสโต วณฺเณนฺตี’’ติ อภินฺทิตฺวาว วณฺเณนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุน ตํ อปเรวาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิธ ปน ตํ อปเรวาทํ ปคฺคณฺหนฺโต ปุน ‘‘ยญฺจ ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ตทารมฺมณายา’’ติ ตํ คตินิมิตฺตา รมฺมณายฯ ‘‘เตสํ วจนํ’’ติ อปเรสํ วจนํฯ ‘‘อญฺญตฺร อวิจารณายา’’ติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ อฏฺฐกถายํ ปนาติอาทิ สพฺพํ วิจารณา วจนเมว โหตีติฯ สจฺจํ ยถา ทิฏฺฐปาฐวเสน, สาวเสส ปาฐภาวํ ปน น วิจาเรติเยวฯ ตสฺมา ‘‘อญฺญตฺร อวิจารณายา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ สิยาฯ อฏฺฐกถาปาโฐ สาวเสโส โหตุ, มูลฏีกาปาโฐ ปน มโนทฺวาเร เยวาติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา กถํ สาวเสโส สิยาติฯ นิยเมตฺวา วุตฺโตปิ อิธ อธิปฺเปตตฺเถ อปริปุณฺเณ สาวเสโส เอว โหตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ การณํ นตฺถิ อญฺญตฺร อวิจารณายา’’ติฯ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ’’ติอาทีสุฯ ตทารมฺมณาวสานาย ปญฺจทฺวาริก ชวนวีถิยา จ วนํ โหตีติ โยชนาฯ เอวํ อปรตฺถปิฯ พลวนฺเตปิ สติฯ ตทารมฺมณาวสานาย เอว วีถิยาฯ ‘‘วุตฺตตฺตา ปนา’’ติ อฏฺฐกถายํ เอว วุตฺตตฺตา ปนฯ ‘‘ปุริมภาเค เอวา’’ติ ปญฺจทฺวาริก อนฺติม วีถิโต ปุพฺพภาเค เอวฯ ‘‘ตาหี’’ติ เทยฺยธมฺมวตฺถูหิฯ ‘‘ยถาตํ’’ติ ตํ อตฺถชาตํ กตมํ วิยาติ อตฺโถฯ ‘‘อิโต’’ติ มนุสฺส ภวโตฯ นิมิตฺต สทิสํ สทฺทํ วณฺณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นฏฺฐจการํ’’ติ ปติตจการํฯ อฏฺฐกถาปาเฐ ญาตกา มาตาทโย ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตวตฺถายา’’ติ ตวอตฺถายฯ

‘‘จีนปฏโสมารปฏาทิวเสนา’’ติ จีนรฏฺเฐ ปวตฺโต ปโฏ จีนปโฏฯ ตถา โสมารปเฏปิฯ ‘‘ตานี’’ติ รสโผฏฺฐพฺพานิฯ โผฏฺฐพฺพํ ปน อญฺญํปิ ยุชฺชเตวฯ อตฺถิทานีติ มนสิกตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนภูตานีติ วุตฺตํฯ ‘‘อรูปีนํ’’ติ อรูปพฺรหฺมานํฯ ‘‘เต’’ติ อรูปิโนฯ ‘‘ตานี’’ติ เหฏฺฐิมชฺฌานานิฯ วิสฺสฏฺฐํ ลทฺธฌานํ เยสํ เต วิสฺสฏฺฐชฺฌานาฯ ‘‘ตโตเยว จา’’ติ วิสฺสฏฺฐชฺฌานตฺตาเยว จฯ อากฑฺฒิตํ มานสํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ วิคฺคโหฯ อิทญฺจ เหตุวิเสสน ปทํฯ อากฑฺฒิตมานสตฺตา กามภเว อุปฺปชฺชมานานนฺติ ทีเปติฯ เตสํ อรูปีนํฯ ‘‘อญฺญํ ทุพฺพล กมฺมํ’’ติ อุปจารชฺฌานกมฺมโต อญฺญํ ติเหตุโกมกํ กมฺมํฯ ‘‘เตสํ’’ติ รูปโลกโต จ วนฺตานํฯ ‘‘สโต’’ติ สนฺตสฺส สมานสฺสฯ ‘‘อุปตฺถมฺภเน การณํ นตฺถี’’ติ อิทํ อุปจารชฺฌาน กมฺมสฺส ครุก กมฺมคติกตฺตา วุตฺตํฯ เอกนฺต ครุกกมฺมภูตํปิ ปน มหคฺคตชฺฌาน กมฺมํ นาม นานานิกนฺติ พเลน ปฏิพาหียมานํ ปฏิสนฺธิํ น เทติเยวฯ อุปจารชฺฌาน กมฺเม วตฺตพฺพํ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตาทิสานี’’ติ ตถา รูปานิ ทฺวิเหตุโกมก กมฺมานิ เตสํ โอกาสํ น ลภนฺติฯ นีวรณานํ สุฏฺฐุวิกฺขมฺภิตตฺตาเยวฯ ‘‘เยนา’’ติ เยน ฉนฺทาทีนํ ปวตฺติ การเณนฯ ‘‘นานากมฺมานิ ปี’’ติ อุปจารชฺฌาน กมฺมโต อญฺญานิ ปจฺจุปฺปนฺน กมฺมานิปิ อตีตภเวสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิปิฯ ‘‘เยน จา’’ติ เยน นานากมฺมานมฺปิ โอกาส ลาภการเณน จฯ ‘‘เต’’ติ รูปี พฺรหฺมาโนฯ ‘‘วุตฺตนเยเน วา’’ติ สุฏฺฐุวิกฺขมฺภิตนีวรณานํ เตสํ อปฺปนา ปตฺตชฺฌานวิเสเสน [ ยสฺมา ปนาติอาทินา จ ] ปริภาวิต จิตฺตสนฺตานตฺตา’ติ จ วุตฺตนเยเนวฯ ‘‘ตํ การณํ’’ติ อเหตุก ปฏิสนฺธิยา อภาว การณํฯ ปรมฺปร ภเวสุจ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตาการํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยถา ตานิเยว โอสธานี’’ติ โลเก เอกํ โอสธํ ลภิตฺวาตํ เทวสิกํ ภุญฺชติฯ เอโกปถมทิวเส ภุญฺชนฺตํ ทิสฺวา กตมํ นาม ตฺวํ โอสธํ ภุญฺชสีติ ปุจฺฉิฯ อิทํ นาม โอสธํ ภุญฺชามีติ วทติฯ ปุนทิวเสสุปิ โอสธํ ภุญฺชนฺตํ ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิฯ ตเมว โอสธํ ภุญฺชามีติ วทติฯ ตตฺถ ‘‘ตเมว โอสธํ’’ติ ยํ ปถมทิวเส โอสธํ ตยาจ ปุจฺฉิตํฯ มยา จ กถิตํฯ ตเมว อชฺช ภุญฺชามีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ปน ปถมทิวเส ภุตฺตํ โอสธํ อญฺญํฯ อชฺช ภุตฺตํ อญฺญํฯ ตํสทิสํ ปน อญฺญํปิ ตเมวาติ โลเก โวหรนฺติ ตานิเยว โอสธานิ ภุญฺชามีติฯ เอวํ อิธปิ ตสฺสทิเส ตพฺโพหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ ภวงฺคจิตฺเตฯ อวตฺตมาเน อุปปตฺติภโว โอจฺฉิชฺชติฯ วตฺตมาเน น โอจฺฉิชฺชติฯ ตสฺมา ตสฺส อุปปตฺติ ภวสฺส อโนจฺเฉท องฺคตฺถาย การณตฺตา ภวงฺคนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปปตฺติ ภโว’’ติ จ กมฺมชกฺขนฺธสนฺตานํ วุจฺจติฯ ‘‘ปรสมเย’’ติ อุจฺเฉท ทิฏฺฐีนํ วาเทฯ ‘‘วฏฺฏมูลานี’’ติ อวิชฺชาตณฺหา วุจฺจนฺติฯ วฏฺฏมูลานิ สุฏฺฐุอุจฺฉิชฺชนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ ‘‘ยสฺส อตฺถายา’’ติ สอุปาทิเสสาทิกสฺส นิพฺพานสฺส ปฏิลาภตฺถายฯ ‘‘ปฏฺฐปียนฺตี’’ติ ปวตฺตาปียนฺติฯ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ อริยา ชนา เอตฺถาติ ปทํฯ ปรโต สมนฺติปเท อนุปาทิเสสสฺส คยฺหมานตฺตา อิธ สอุปาทิเสสนฺติ วุตฺตํฯ พุชฺฌนฺตีติ พุธาฯ สุฏฺฐุ สทฺธิํ อุจฺฉินฺนํ สิเนหพนฺธนํ เยหิ เต สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนาฯ กถญฺจ สุฏฺฐุอุจฺฉินฺนํ, เกหิ จ สทฺธิํ อุจฺฉินฺนนฺติอาห ‘‘อนุสยมตฺตํ ปี’’ติอาทิํฯ ‘‘เสสกิเลเสหี’’ติ ตณฺหาสิเนห พนฺธนโต อวเสส กิเลเสหิฯ ‘‘อธิสยิตํ’’ติ วิกฺขมฺภิตุํปิ อสกฺกุเณยฺยํ หุตฺวา อติเรกตรํ สยิตํฯ ‘‘อธิคมาวหํ’’ติ อธิคโม วุจฺจติ นววิโธ โลกุตฺตร ธมฺโมฯ ตํ อาวหตีติ อธิคมาวหํฯ ‘‘สีลํ’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ‘‘ธุตงฺคํ’’ติ เตรสธุตงฺคํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

วีถิมุตฺตสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

6. รูปสงฺคหอนุทีปนา

[156] รูปสงฺคเห ฯ ‘‘จิตฺตเจตสิเก’’ติ จิตฺตเจตสิก ธมฺเมฯ ‘‘ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหี’’ติ ทฺวีหิ ปเภทสงฺคหปวตฺติ สงฺคเหหิฯ ‘‘เย วตฺตนฺตี’’ติ เย ธมฺมา วตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ เอตฺตเกน ‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’ติอาทิเกน วจนกฺกเมนฯ นิปาตํ อิจฺฉนฺตา เอตฺตเกหิ ปญฺจหิ ปริจฺเฉเทหีติ วณฺเณนฺติฯ วจนวิปลฺลาสํ อิจฺฉนฺตาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘สมุฏฺฐาตี’’ติ สุฏฺฐุ อุฏฺฐาติ, ปาตุพฺภวติ, วิชฺชมานตํ คจฺฉติฯ ‘‘กมฺมาที’’ติ กมฺมาทิปจฺจโยฯ ‘‘ปิณฺฑี’’ติ เอกคฺฆนตา วุจฺจติฯ อุปาทาย มหนฺตานิ เอว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานํ สตฺตสนฺตานํฯ อชฺฌตฺต สนฺตานํติปิ วุจฺจติฯ ‘‘วิสํวาทกฏฺเฐนา’’ติ วิราธกฏฺเฐนฯ ภูตญฺจ อภูตํ กตฺวา อภูตญฺจ ภูตํ กตฺวา สนฺทสฺสกฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ ภูตวชฺชปฺปฏิจฺฉาทนกมฺมํ มหามายา นามฯ มายํ กโรนฺตีติ มายาการาฯ อาวิสนํ นาม สตฺตานํ สรีเรสุ อาวิสนํฯ คหณํ นาม สตฺตานํ อตฺตโนวสํ วตฺตาปนํฯ ตทุภยํ กโรนฺตา กตฺถ ฐตฺวา กโรนฺติฯ อนฺโตวาฐตฺวา กโรนฺติ, พหิวา ฐตฺวา กโรนฺตีติ ปากติเกหิ มนุสฺเสหิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อจินฺเตยฺยฏฺฐานํ นามฯ ‘‘วญฺจกฏฺเฐนา’’ติ เอตา ปกติยา อติทุพฺพณฺณํ อตฺตานํ เทวจฺฉราวณฺณํ กตฺวา วญฺเจนฺติฯ วสนรุกฺขคุมฺพํปิ ทิพฺพวิมานํ กตฺวา วญฺเจนฺติฯ เอวรูเปน วญฺจกฏฺเฐนฯ ‘‘เตเนวฏฺเฐนา’’ติ วิสํวาทกฏฺฐาทินา ติวิเธเนว อตฺเถนฯ ตานิปิหิ อสตฺตภูตํเยว อตฺตานํ สตฺโตติ วิสํวาเทนฺติฯ อรุกฺขํเยว อตฺตานํ รุกฺโขติ วิสํวาเทนฺติฯ อนิฏฺฐํ, อกนฺตํ, อมนาปํเยว อตฺตานํ อิฏฺโฐ, กนฺโต, มนาโปติ วญฺเจนฺติ, ตถา สหชาตานญฺจ เตสํ อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต วา ติฏฺฐนฺติฯ อุทาหุพหิวาติฏฺฐนฺตีติ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ ฐานํ โหตีติฯ ‘‘อุภยตฺถปี’’ติ มายาการาทิ มหาภูเตสุ จ ปถวิยาทิมหาภูเตสุ จฯ