3. ปกิณฺณกสงฺคหอนุทีปนา

[129] ปกิณฺณกสงฺคเห ฯ อุภินฺนํ จิตฺต เจตสิกานํฯ ‘‘เตปญฺญาสา’’ติ เตปญฺญาสวิธาฯ ‘‘ภาโว’’ติ วิชฺชมานกิริยาฯ โย ลกฺขณ รสาทีสุ ลกฺขณนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมานํ’’ติอาทิํฯ ปวตฺโตติ ปาฐเสส ปทํฯ เอเตน ‘เวทนา เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห’ติอาทีสุปิ เวทนา เภเทน ปวตฺโต จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโหติอาทินา สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ ‘‘วจนตฺโถ ทสฺสิโต’’ติ, กถํ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘เวทนา เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห’’ติอาทิฯ ‘‘เตสํ ทานิ ยถารหํ’’ติ เอตฺถ ‘‘เตสํ’’ติ จิตฺตเจตสิกานํ, สงฺคโห นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน อยํ สงฺคโห จิตฺต เจตสิกานํ เอว สงฺคโหติ สิทฺธํ โหติฯ เวทนา เหตุโตฯ ลฯ ลมฺพณวตฺถุโต สงฺคโห นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตน อุปริ เวทนา สงฺคโหติอาทีสุ เวทนาโต สงฺคโห เวทนา สงฺคโหฯ ลฯ วตฺถุโต สงฺคโห วตฺถุ สงฺคโหติ สิทฺธํ โหติ, เวทนาโตติอาทีสุ จ เวทนา เภทโตติอาทิ อตฺถโต สิทฺธํ โหติฯ เอวํ ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ ทสฺสิโตฯ เตนาห ‘‘เวทนา เภเทนา’’ติอาทิํฯ อาทินา ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สงฺคโห นาม นิยฺยเต’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘นีโต นาม อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘นิยฺยเต’’ติ จ ปวตฺตียเตติ อตฺโถฯ นนุ เตสํ ‘‘สงฺคโห นาม นิยฺยเต’’ติ วุตฺตตฺตา ทฺวีหิ จิตฺต เจตสิเกหิ เอว อยํ สงฺคโห เนตพฺโพติฯ นฯ จิตฺเตน นีเต เจตสิเกหิ วิสุํ เนตพฺพ กิจฺจสฺส อภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเต ปน สิทฺเธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[130] เวทนา สงฺคเหฯ เวทนา เภทํ นิสฺสาย อิมสฺส สงฺคหสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘นิสฺสย ธมฺม ปริคฺคหตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สํยุตฺตเก’’ติ เวทนา สํยุตฺตเกฯ ‘‘อารมฺมณํ อนุโภนฺตี’’ติ อารมฺมณ รสํ อนุโภนฺติฯ ‘‘เต’’ติ เตชนาฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ อารมฺมณํฯ ‘‘สาตโต’’ติ สุขาการโตฯ

‘‘อสฺสาตโต’’ติ ทุกฺขา การโต ฯ ตโต อญฺโญปกาโร นตฺถิ, ตสฺมา เวทนา อนุภวน ลกฺขเณน ติวิธา เอว โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ทฺเว’’ติ ทฺเว เวทนาโยฯ อุเปกฺขํ สุเข สงฺคเหตฺวา สุขทุกฺขวเสน วา ทฺเว เวทนา วุตฺตาติ โยชนาฯ ‘‘สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข’’ติ ฌานสมฺปยุตฺตํ อทุกฺขม สุขํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจ เภทาทีสุ วิตฺถาโร เวทนา สํยุตฺเต คเหตพฺโพฯ เวทยิตนฺติ จ เวทนาติ จ อตฺถโต เอกํฯ ‘‘สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมิํ’’ติ สพฺพํ ตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมิํ เอว ปวิฏฺฐํ โหติฯ สงฺขาร ทุกฺขตํ อานนฺท มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขาร วิปริณามตญฺจ, ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมิํติ ปาฬิฯ ‘‘อินฺทฺริยเภทวเสนา’’ติ โสมนสฺส สหคตํ, อุเปกฺขาสหคตํ, โทมนสฺส สหคตํ, สุขสหคตํ, ทุกฺข สหคตนฺติ เอวํ อินฺทฺริย เภทวเสนฯ ‘‘เยสุ ธมฺเมสู’’ติ สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุฯ ‘‘เตสํ’’ติ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํฯ ตตฺถ สุขสมฺปยุตฺตา ธมฺมา กายิก สุข สมฺปยุตฺต เจตสิก สุข สมฺปยุตฺต วเสน ทุวิธาฯ เอวํ อิสฺสรฏฺฐานภูตานํ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ ทุวิธตฺตา อนุภวน เภเท ตีสุ เวทนาสุ เอกํ สุข เวทนํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํฯ ทุกฺขสมฺปยุตฺต ธมฺเมสุปิ เอเสวนโยฯ ‘‘อปิ จา’’ติ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘เตปี’’ติ อุเปกฺขา สมฺปยุตฺตาปิ ธมฺมาฯ จกฺขาทิ ปสาทกายา นาม จกฺขุ โสต ฆาน ชิวฺหา ปสาทกายาฯ เตสุ นิสฺสิตา นาม จกฺขุ วิญฺญาณ จิตฺตุปฺปาทาทโยฯ ‘‘สพฺภาวา’’ติ สนฺตภาวโต สํวิชฺชมาน ภาวโต ทุวิธา โหนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘เอก รสตฺตา’’ติ มชฺฌตฺตภาเวน เอกรสตฺตาฯ ‘‘อิตรานี’’ติ โสมนสฺส โทมนสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยานิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[131] เหตุสงฺคเหฯ ‘‘สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนํ’’ติ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐหนฺตีติ สุปฺปติฏฺฐิตาฯ สุปฺปติฏฺฐิต ภาวสาธนํ เหตุ กิจฺจํ นามาติ โยชนาฯ ‘‘อิเมปิ ธมฺมา’’ติ อิเมปิ ฉ เหตุ ธมฺมาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ อารมฺมเณสุ, สาเธนฺติฯ ตสฺมา สุปฺปติฏฺฐิต ภาวสาธนํ เหตุกิจฺจํ นามาติ วุตฺตํฯ

‘‘อปเร ปนา’’ติ ปฏฺฐานฏฺฐ กถายํ อาคโต เรวตตฺเถร วาโทฯ ‘‘ธมฺมานํ กุสลาทิ ภาวสาธนํ’’ติ สหชาตธมฺมานํ กุสลภาวสาธนํ อกุสลภาวสาธนํ อพฺยากตภาวสาธนํฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺตานํ ปฏิกฺเขปวจนํฯ ‘‘เยส’’นฺติ โมหมูล จิตฺต ทฺวเย โมโห จ อเหตุก จิตฺตุปฺปาท รูป นิพฺพานานิ จฯ ‘‘น สมฺปชฺเชยฺยา’’ติ สหชาต เหตุโน อภาวา ตสฺส โมหสฺส อกุสล ภาโว, อิตเร สญฺจ อพฺยากต ภาโว น สมฺปชฺเชยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ เหตุ นาม สหชาต ธมฺมานํ กุสลาทิภาวํ สาเธตีติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ, โส โมโห สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อกุสล ภาวํ สาเธยฺยฯ อตฺตโน ปน อกุสล ภาวํ สาเธนฺโต สหชาโต อญฺโญ เหตุ นตฺถิฯ ตสฺมา ตสฺส อกุสลภาโว น สมฺปชฺเชยฺยฯ ตถา อเหตุก จิตฺตุปฺปาท รูป นิพฺพานานญฺจ อพฺยากตภาวํ สาเธนฺโต โกจิ สหชาโต เหตุ นาม นตฺถีติ เตสมฺปิ อพฺยากต ภาโว น สมฺปชฺเชยฺยฯ น จ น สมฺปชฺชติฯ ตสฺมา โส เถรวาโท น ยุตฺโตติฯ เอตฺถ สิยาฯ โสจ โมโห อตฺตโน ธมฺมตาย อกุสโล โหติฯ ตานิ จ อเหตุก จิตฺตุปฺปาทรูป นิพฺพานานิ อตฺตโน ธมฺมตาย อพฺยากตานิ โหนฺตีติฯ เอวํ สนฺเต, ยถา เต ธมฺมาฯ ตถา อญฺเญปิ ธมฺมา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว กุสลา กุสลา พฺยากตา ภวิสฺสนฺติฯ น เจตฺถ การณํ อตฺถิ, เยนการเณน เต เอว ธมฺมา อตฺตโน ธมฺมตาย อกุสลา พฺยากตา โหนฺติฯ อญฺเญ ปน ธมฺมา อตฺตโน ธมฺมตาย กุสลา กุสลา พฺยากตา น โหนฺติ, เหตูหิ เอว โหนฺตีติฯ ตสฺมา เตสํ สพฺเพสมฺปิ กุสลาทิ ภาวตฺถาย เหตูหิ ปโยชนํ นตฺถิฯ ตสฺมา โส เถรวาโท น ยุตฺโต เยวาติฯ น เกวลญฺจ ตสฺมิํ เถรวาเท เอตฺตโก โทโส อตฺถิฯ อถ โข อญฺโญปิ โทโส อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยานิ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถายํ อธิปฺปาโยฯ สเจ ธมฺมานํ กุสลาทิ ภาโว สหชาต เหตุปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ เอวํ สติ, เหตุ ปจฺจเย กุสล เหตุโต ลทฺธ ปจฺจยานิ รูปานิ กุสลานิ ภเวยฺยุํฯ

อกุสล เหตุโต ลทฺธ ปจฺจยานิ รูปานิ อกุสลานิ ภเวยฺยุํ ฯ น จ ภวนฺติฯ ตสฺมา โส วาโท อยุตฺโต เยวาติฯ อิทานิ ปุน ตํ เถรวาทํ ปคฺคเหตุํ ‘‘ยถาปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ธมฺเมสู’’ติ จตุสฺสจฺจ ธมฺเมสุฯ มุยฺหนกิริยา นาม อนฺธการ กิริยาฯ ธมฺมจฺฉนฺโท นาม ทานํ ทาตุกาโม, สีลํ ปูเรตุกาโม, ภาวนํ ภาเวตุกาโม อิจฺจาทินา ปวตฺโต ฉนฺโทฯ ‘‘อกฺขนฺตี’’ติ อกฺขมนํ, อโรจนํ, อมนาโปฯ ปาป ธมฺม ปาปา รมฺมณ วิโรโธ นาม กามราคฏฺฐานีเยหิ สตฺตวิธ เมถุน ธมฺมาทีหิ ปาป ธมฺเมหิ เจว ปญฺจกามคุณา รมฺมเณ หิ จ จิตฺตสฺส วิโรโธ, เชคุจฺโฉ ปฏิกูโลฯ มุยฺหนกิริยา ปน เอกนฺต อกุสล ชาติกา เอว โหติฯ เอตฺตาวตา โมหมูล จิตฺต ทฺวเย โมโห อตฺตโน ธมฺมตาย อกุสโล โหตีติ อิมมตฺถํ ปติฏฺฐาเปติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิกํ ตตฺถ โทสาโรปนํ วิธมติฯ อิทานิ อเหตุก จิตฺตุปฺปาท รูป นิพฺพานานิ อตฺตโน ธมฺมตาย อพฺยากตานิ โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘โยจ ธมฺโม’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ อญฺญํ ทุกฺกร การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อเหตุก จิตฺตานํ’’ติ อเหตุก จิตฺตุปฺปาทานํฯ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สิทฺโธฯ เอตฺตาวตา-อเหตุกฯ ลฯ นิพฺพานานิ อตฺตโน ธมฺมตาย อพฺยากตานิ โหนฺตี-ติ อิมมตฺถํ ปติฏฺฐาเปติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ ตตฺถ โทสาโรปนํ อปเนติฯ อิทานิ สพฺโพปิ โมโห อตฺตโน ธมฺมตาย อกุสล ภาเวฐตฺวา อญฺเญสํ อิจฺฉา นาม อตฺถิ, อกฺขนฺติ นาม อตฺถีติ เอวํ วุตฺตานํ อิจฺฉา อกฺขนฺติ ธมฺมานมฺปิ อกุสล ภาวํ สาเธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โมโห’’ติอาทิมาหฯ ‘‘มุยฺหน นิสฺสนฺทานิ เอวา’’ติ มุยฺหนกิริยาย นิสฺสนฺทปฺผลานิ เอวฯ น เกวลํ โส โลภาทีนํ อกุสลภาวํ สาเธติ, อถ โข อโลภาทีนมฺปิ กุสลภาวํ โส เอว สาเธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อโลภาทีนญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อวิชฺชานุสเยน สเหว สิทฺโธ’’ติ ตานิ สตฺตสนฺตาเน อวิชฺชานุสเย อปฺปหีเน กุสลานิ โหนฺติฯ ปหีเน กิริยานิ โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ โลภ โทสานํ อโลภาทีนญฺจ เหตุ กิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตานิ ปน โลภาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รชฺชน ทุสฺสนานํ นิสฺสนฺทานิ รชฺชนาทินิสฺสนฺทานิฯ

‘‘ทิฏฺฐิ มานาทีนี’’ติ ทิฏฺฐิ มาน อิสฺสา มจฺฉริยาทีนิฯ อรชฺชน อทุสฺสน อมุยฺหนานํ นิสฺสนฺทานิ อรชฺชนาทิ นิสฺสนฺทานิฯ ‘‘สทฺธาทีนี’’ติ สทฺธา สติ หิริ โอตฺตปฺปาทีนิฯ ‘‘เหตุมุเขนปี’’ติ อเหตุก จิตฺตุปฺปาท รูป นิพฺพานานํ อพฺยากตภาโว อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธติ วุตฺโตฯ สเหตุก วิปาก กฺริยานํ อพฺยากต ภาโว ปน อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธติปิ สหชาต เหตูนํ เหตุ กิจฺเจน สิทฺโธติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ วิภาว นิปาเฐฯ ‘‘มคฺคิตพฺโพ’’ติ คเวสิตพฺโพฯ อถ เตสํ กุสลาทิ ภาโว เสสสมฺปยุตฺต เหตุปฺปฏิ พทฺโธ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘อปฺปฏิ พทฺโธ’’ติ เหตุนา อปฺปฏิ พทฺโธฯ ‘‘กุสลาทิภาโว’’ติ กุสลาทิภาโว สิยาฯ ‘‘โส’’ติ กุสลาทิภาโวฯ ‘‘อเหตุกานํ’’ติ อเหตุก จิตฺตุปฺปาท รูป นิพฺพานานํฯ อิทานิ ‘ยานิ จ ลทฺธเหตุ ปจฺจยานี’ติอาทิ วจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘ยถาจา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘รูปารูป ธมฺเมสู’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺม วจนํฯ ‘‘อรูป ธมฺเมสุ เอวา’’ติ นิทฺธารณียํฯ น รูป ธมฺเมสุ ผรนฺติฯ เอวํ สติ, กสฺมา เต รูป ธมฺมา ฌานปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ตํ ปน เตสํ’’ติ เตสํ หํสาทีนํ ตํ วณฺณวิเสสํฯ ‘‘โยนิโย’’ติ มาตาปิตุ ชาติโยฯ ‘‘อพฺยากตานํ ปนาติ สพฺพํ’’ติ อพฺยากตานํ ปน อพฺยากตภาโว นิรนุสย สนฺตานปฺปฏิ พทฺโธ, กมฺมปฺปฏิ พทฺโธ, อวิปากภาวปฺปฏิ พทฺโธ จาติ ทฏฺฐพฺพนฺติ อิทํ สพฺพํฯ ‘‘วุตฺต ปกฺเขปตติ เยวา’’ติ ตสฺมิํ ปกฺเข อนฺโตคธเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[132] กิจฺจสงฺคเหฯ ตสฺมิํ ปริกฺขีเณติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กมฺมสฺสา’’ติ กมฺมนฺตรสฺสฯ จุตสฺส สตฺตสฺส อภินิพฺพตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภวนฺตราทิปฺปฏิ สนฺธาน วเสนา’’ติ ภวนฺตรสฺส อาทิโกฏิยา ปฏิสนฺธาน วเสนฯ ภวสนฺตานสฺส ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปวตฺตีติ อาห ‘‘ยาว ตํ กมฺมํ’’ติอาทิํฯ ‘‘อวิจฺเฉทปฺปวตฺติ ปจฺจยงฺคภาเวนา’’ติ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติยา ปธาน ปจฺจย สงฺขาเตน องฺคภาเวนฯ

เอเตน ภวงฺคปเท องฺคสทฺทสฺส อตฺถํ วทติ ฯ เตนาห ‘‘ตสฺสหี’’ติอาทิํฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ ภวงฺคสฺสฯ อาวชฺชนํ อาวฏฺฏนนฺติ เอโก วจนตฺโถฯ ตํ วา อาวชฺเชตีติ เอโกฯ ‘‘ตํ’’ติ จิตฺต สนฺตานํฯ อาวฏฺฏติ วา ตํ เอตฺถาติ เอโกฯ อาวฏฺฏติ วา ตํ เอเตนาติ เอโกฯ ‘‘ตํ’’ติ จิตฺต สนฺตานํฯ อาวชฺเชติ วาติ เอโกฯ ‘‘โวฏฺฐพฺพนํ’’ติ วิ-อว-ฐปนํติ ปทจฺเฉโทฯ วิภาวนิ วิจารณายํฯ ‘‘เอกาวชฺชน ปริกมฺม จิตฺตโต’’ติ มคฺเคน วา อภิญฺญาย วา เอกํ สมานํ อาวชฺชนํ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ ตสฺสํ วีถิยํ ‘อาวชฺชนํ, ปริกมฺมํ, อุปจาโร, อนุโลมํ, โคตฺรภู,ติ เอตฺถ ปริกมฺม ชวนจิตฺตํ อิธ ปริกมฺม จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตานี’’ติ มคฺคา ภิญฺญาชวนานิฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ วิภาวนิ ปาเฐฯ ‘‘ทีฆํ อทฺธานํ’’ติ สกลรตฺติยํ วา สกล ทิวสํ วา นิทฺโทกฺกมน วเสน ทีฆํ กาลํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยาฐานํ’’ติ ปฏิสนฺธิกิจฺจสฺส ฐานํฯ กาโลหิ นาม วิสุํ จิตฺตสฺส อารมฺมณ ภูโต เอโก ปญฺญตฺติ ธมฺโมติ เอเตน กาโล นาม สภาวโต อวิชฺชมานตฺตา กถํ กิจฺจานํ ปวตฺติฏฺฐานํ นาม สกฺกา ภวิตุนฺติ อิมํ อาสงฺกํ วิโสเธติฯ ‘‘อิตรถา’’ติ ตถา อคฺคเหตฺวา อญฺญถา กิจฺจฏฺฐานานํ อเภเท คหิเต สตีติ อตฺโถฯ ‘‘สยํ โสมนสฺส ยุตฺตํปี’’ติ กทาจิ สยํ โสมนสฺส ยุตฺตํปิฯ ‘‘ตํ’’ติ โสมนสฺส สนฺตีรณํฯ ‘‘ลทฺธปจฺจย ภาเวนา’’ติ ลทฺธอนนฺตร ปจฺจยภาเวนฯ ‘‘อาเสวน ภาว รหิตํ ปี’’ติ อาเสวน คุณ รหิตมฺปิฯ ตญฺหิ อาเสวน ปจฺจเย ปจฺจโยปิ น โหติ, ปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ น โหตีติฯ ‘‘ปริกมฺม ภาวนา พเลน จ ปวตฺตตฺตา’’ติ อิทํ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ผลชวเนสุ ปากฏํฯ เสสเมตฺถสุโพธเมวฯ

[133] ทฺวารสงฺคเหฯ ‘‘อาทาสปฏฺฏมโย’’ติ อาทาสปฏฺเฏน ปกโตฯ ‘‘ทฺเว เอวา’’ติ ทฺเว เอว ทฺวารานิฯ ‘‘ทฺวาร สทิสตฺตา’’ติ นคร ทฺวาร สทิสตฺตาฯ ‘‘กมฺมวิเสส มหาภูต วิเสส สิทฺเธนา’’ติ เอตฺถ กมฺมวิเสเสน จ มหาภูต วิเสเสน จ สิทฺโธติ วิคฺคโหฯ อาวชฺชนาทีนิ จ วีถิ จิตฺตานิ คณฺหนฺติฯ

‘‘ยมฺหี’’ติ ยสฺมิํ จกฺขุมฺหิฯ ตเทว จกฺขุ จกฺขุทฺวารํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ’’ติ รูป นิมิตฺตานญฺจ อาวชฺชนาทิ วีถิจิตฺตานญฺจฯ ‘‘วิสย วิสยี ภาวูปคมนสฺสา’’ติ เอตฺถ รูป นิมิตฺตานํ วิสยภาวสฺส อุปคมนํ นาม จกฺขุ มณฺเฑ อาปาตาคมนํ วุจฺจติฯ อาวชฺชนาทีนํ วิสยี ภาวสฺส อุปคมนํ นาม เตสํ นิมิตฺตานํ อารมฺมณ กรณํ วุจฺจติฯ ‘‘มุขปฺปถภูตตฺตา’’ติ มุขมคฺคภูตตฺตาฯ เอวํ ทฺวาร สทฺทสฺส กรณ สาธนยุตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อธิกรณ สาธน ยุตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘อถวา’’ติอาทินาฯ ‘‘รูปานํ’’ติ รูป นิมิตฺตานํฯ ‘‘จกฺขุเมว จกฺขุ ทฺวาร’’นฺติ เอเตน จกฺขุเมว ทฺวารํ จกฺขุ ทฺวารนฺติ อวธารณ สมาสํ ทสฺเสติฯ ‘‘การณํ วุตฺตเมวา’’ติ เหฏฺฐา จิตฺตสงฺคเห มโนทฺวาราวชฺชนปเท วุตฺตเมวฯ สพฺพํ เอกูน นวุติวิธํ จิตฺตํ มโนทฺวารเมว นาม โหติฯ ตถาหิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ อยํ นามมโน มโนทฺวารํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺโพติฯ ‘‘อุปปตฺติ ทฺวารเมวา’’ติ อุปปตฺติภว ปริยาปนฺนํ กมฺมชทฺวารเมวฯ ‘‘อิธ จา’’ติ อิมสฺมิํ สงฺคหคนฺเถ จฯ ยญฺจ สาธก วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ วิภาวนิยํฯ ‘‘ตตฺเถว ตํ ยุตฺตํ’’ติ ตสฺมิํ ปาฬิปฺปเทเส เอว ตํ สาธก วจนํ ยุตฺตํฯ อิตเร ทฺเว ปจฺจยาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มนญฺจาติ เอตฺถา’’ติ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํติ วากฺเย มนญฺจาติปเทฯ ตตฺถ ปน ชวน มโนวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติยา จตูสุ ปจฺจเยสุ มนญฺจาติ เอตฺถ ทฺวารภูตํ ภวงฺคมโน จ อาวชฺชน มโน จาติ ทฺเว ปจฺจยา ลพฺภนฺติฯ ธมฺเม จาติ ปเท ธมฺมารมฺมณ สงฺขาโต เอโก ปจฺจโย ลพฺภติฯ จ สทฺเทน มโนวิญฺญาณ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา คยฺหนฺติฯ เอวํ จตฺตาโร ปจฺจยา โหนฺติฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติ อิมสฺมิํ อฏฺฐกถา วจเนฯ ‘‘สนฺนิหิต ปจฺจยานํ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา’’ติ ปฏิจฺจ สทฺทสามตฺถิเยน อาสนฺเน ธรมานปจฺจยานํ เอว ตสฺมิํ ปาฬิวากฺเย อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘ทฺวารภาวารหสฺสา’’ติ วิสย วิสยีนํ วุตฺต นเยน ปวตฺติ มุขภาวารหสฺสฯ เอเตน อารมฺมณานิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตุ วา, มาวา, วีถิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺตุวา, มาวา, อปฺปมาณํฯ ปภสฺสรปฺปสนฺนภาเวน ทฺวารภาวา รหตา เอว ปมาณนฺติ ทีเปติฯ ‘‘นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ เอตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ทฺวารวิการ มูลกานิ ตาทิสานิ กิจฺจานิ เยสํ ตานิ ตํ กิจฺจวนฺตานิฯ ‘‘กมฺมวเสน สิชฺฌนฺตี’’ติ สตฺตสนฺตาเน ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตํ กิจฺจวนฺตานิ จิตฺตานิฯ วิภาวนิ ปาเฐ ‘‘มโนทฺวาร สงฺขาต ภวงฺคโต’’ติ มโนทฺวาร สงฺขาต ภวงฺค ภาวโต จฯ ‘‘อารมฺมณนฺตรคฺคหณวเสน อปฺปวตฺติโต’’ติ ปฏิสนฺธิ จิตฺเตน ยถา คหิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ มุญฺจิตฺวา ปวตฺติกาเล ฉสุ ทฺวาเรสุ อาปาตาคตสฺส อารมฺมณนฺตรสฺส คหณ วเสน อปฺปวตฺติโต จฯ เหฏฺฐาปิ ปญฺจทฺวารา วชฺชน จกฺขุ วิญฺญาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ โวฏฺฐพฺพน กามาวจรชวน ตทา รมฺมณ วเสนาติอาทินา กิจฺจสีเสเนวฯ ลฯ วุตฺโตฯ เอตฺถหิ อาวชฺชน สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ กิจฺจ วิเสสานํ นามานิ โหนฺติฯ ‘‘เจ’’ติ เจ วเทยฺยฯ ‘‘นา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘ตถา อสฺสุตตฺตา’’ติ เอกูน วีสติ ทฺวาร วิมุตฺตานีติ จ, ฉ ทฺวาริกานิ เจว ทฺวาร วิมุตฺตานีติ จ, มหคฺคต วิปากานิ ทฺวาร วิมุตฺตาเน วาติ จ, สุตํฯ น ปน ทฺวาริก วิมุตฺตานีติ สุตํฯ

[134] อารมฺมณ สงฺคเหฯ ‘‘ทุพฺพล ปุริเสนา’’ติ เคลญฺญาภิภูตตฺตา วา ชราภิภูตตฺตา วา ทณฺเฑน วา รชฺชุเกน วา วินา อุฏฺฐาตุมฺปิ ปติฏฺฐาตุมฺปิ อปราปรํ คนฺตุมฺปิ อสกฺโกนฺเตน ทุพฺพล ปุริเสน ทณฺฑกํ วา รชฺชุกํ วา อาลมฺพิยติฯ อาลมฺพิตฺวา อุฏฺฐาติฯ ปติฏฺฐาติฯ อปราปรํ คจฺฉติฯ เอวเมวฯ อมุญฺจ มาเนหิ หุตฺวาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ อารมฺมณ กรณ วเสน ตโต ตโต อาคนฺตฺวาฯ ‘‘วิสุํ สิทฺธานี’’ติ อาลมฺพิยตีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ สติ, อาลมฺพณนฺติ สิชฺฌติฯ อารมฺมณนฺติ น สิชฺฌติฯ ตานิ เอตฺถ อาคนฺตฺวา รมนฺตีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ สติ, อารมฺมณนฺติ สิชฺฌติฯ อาลมฺพณนฺติ น สิชฺฌติฯ เอวญฺจ สติ เอกํ ปทํ ทฺวีหิวากฺเยหิ ทสฺสนํ น สุนฺทรนฺติฯ ‘‘อญฺญานิ อารมฺมณานี’’ติ รูปารมฺมณโต อญฺญานิ สทฺทารมฺมณาทีนิฯ ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ อาวิภาวํ คจฺฉติ, อุปฺปาทปฺปวตฺติ วเสน ปจฺจกฺขภาวํ ปาปุณาติฯ ‘‘อาคจฺฉิตฺถา’’ติ อาวิภาวํ คจฺฉิตฺถ, อุปฺปาทปฺปวตฺติ วเสน ปจฺจกฺขภาวํ ปาปุณิตฺถฯ ‘‘อนาคตํ’’ติ เอตฺถ น กาโร อวตฺถา วเสน ปฏิเสโธฯ

โย ธมฺโม ปจฺจย สามคฺคิยํ สติ อาคมน ชาติโก อุปฺปชฺชน สีโลฯ โส เอว อิทานิ อาคจฺฉติ, อิทานิ อาคจฺฉิตฺถ, อิทานิ อาคมน ชาติยํ ฐิโต, นาคจฺฉติ นาคจฺฉิตฺถาติ อิมินา อตฺเถน โส อนาคโต นามฯ นิพฺพาน ปญฺญตฺติโย ปน อาคมน ชาติกา น โหนฺติฯ ตสฺมา อาคมนปฺปสงฺคาภาวโต อนาคตาติ น วุจฺจนฺตีติฯ เตนาห ‘‘อุปฺปาท ชาติกา’’ติอาทิํฯ ‘‘ตํ วิจาเรตพฺพํ’’ติ วตฺวา วิจารณาการํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพปิหี’’ติอาทินาฯ เต ยทา วตฺตพฺพ ปกฺเข ติฏฺฐนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปฺปาท ชาติกานญฺเญว สงฺขต ธมฺมานํฯ ตาสํ นิพฺพาน ปญฺญตฺตีนํฯ ‘‘น ตถา อิเมสํ’’ติ อิเมสํ ทฺวาร วิมุตฺตานํ อารมฺมณํ ปน ตถา น โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ ภว วิเสเสฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘อาวชฺชนสฺสวิยา’’ติ อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ วิยฯ อคฺคหิตเมว หุตฺวาฯ ‘‘เอกวชฺชน วีถิยํ อคฺคหิต ภาโว อิธ น ปมาณ’’นฺติ ฉ ทฺวารคฺคหิตนฺติ อิธ อปฺปมาณํฯ ภวนฺตเร คหิตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘กาลวิมุตฺต สามญฺญํ’’วาติ ยํ กิญฺจิกาล วิมุตฺตํ วา น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อาคมสิทฺธิ โวหาโร นาม ‘‘กมฺมนฺติ วา, กมฺมนิมิตฺตนฺติ วา, คติ นิมิตฺตนฺติ วา, ปสิทฺโธ โวหาโร วุจฺจติฯ อชาต สตฺตุราชา สงฺกิจฺจชาตเกปิ ปิตรํ มาเรติฯ ตสฺมา ‘‘ทฺวีสุภเวสู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ฉ หิ ทฺวาเรหี’’ติ กรณ ภูเตหิ ฉหิ จกฺขาทิ ทฺวาเรหิฯ ‘‘มรณาสนฺน ชวเนหี’’ติ กตฺตุ ภูเตหิ มรณาสนฺเน ปวตฺเตหิ ฉ ทฺวาริก ชวเนหิฯ ‘‘อเนกํ สภาวํ’’ติ อเนกนฺต ภาวํฯ ยญฺหิ อารมฺมณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เกนจิ ทฺวาเรน อคฺคหิตเมว โหตี’’ติ เอตฺถ อสญฺญี ภวโต จุตานํ สตฺตานํ กามปฏิสนฺธิยา กมฺมาทิ อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคฺคหิตนฺติ ยุตฺตํฯ กสฺมา, ตสฺมิํ ภเว กสฺสจิทฺวารสฺเสว อภาวโตฯ อรูปภวโต จุตานํ ปน กามปฏิสนฺธิยา คติ นิมิตฺต สมฺมตํ อารมฺมณํ กถํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคฺคหิตํ ภเวยฺย, มโนทฺวารคฺคหิตเมว ภเวยฺยาติ อิมํ โจทนํ วิโสเธตุํ ‘‘เอตฺถ จ ยสฺมา ปฏฺฐาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโต จุตานํ สตฺตานํ ยา กามปฏิสนฺธิ, ตสฺสากามปฏิ สนฺธิยาฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ คตินิมิตฺตํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ วิคฺคโหฯ กามปฏิสนฺธิฯ ปเรสํ ปโยค พเลนาปิ กมฺมาทีนํ อุปฏฺฐานํ นาม โหตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘สุฏฺฐุ อาเสวิตานํ’’ติ จิรกาลํ สงฺฆ วตฺต เจติยวตฺต กรณาทิวเสน ตํ ตํ ภาวนา กมฺมวเสน จ สุฏฺฐุ อาเสวิตานํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตานํฯ ‘‘โหติ เยวา’’ติ กมฺมาทีนํ อุปฏฺฐานํ นาม โหติเยวฯ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ อิมํ มนุสฺส โลกํ อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติเยวฯ ตทาปิ นิรยปาเลหิ ทสฺสิตํ ตํ ตํ คติ นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา จวนฺติฯ ‘‘ตํ’’ติ เรวติํ นาม อิตฺถิํฯ นนุ นิรยปาลา นาม ตาวติํสา ภวนํ คนฺตุํ น สกฺกุเณยฺยุนฺติฯ โน นสกฺกุเณยฺยุํฯ กสฺมา, มหิทฺธิก ยกฺข ชาติกตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เวสฺสวณ ทูตา’’ติ เวสฺสวณมหาราชสฺส ทูตาฯ ‘‘อุปจารชฺฌาเนฐตฺวา’’ติ อปฺปนาฌานํ อปตฺตตาย อุปจารภาวนาภูเต กามาวจรชฺฌาเนฐตฺวาฯ ‘‘ตาเนว นิมิตฺตานี’’ติ ปถวีกสิณ นิมิตฺตาทีนิ ปฏิภาค นิมิตฺตานิฯ ‘‘กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ’’ติ เตหิ นิมิตฺตารมฺมเณหิ อญฺญํ อุปจาร ภาวนา กมฺมํ วา ยํ กิญฺจิ อนุรูปํ คติ นิมิตฺตํ วาฯ ‘‘ตาเนว นิมิตฺตานิ คเหตฺวา’’ติ วจเนน ตานิ นิมิตฺตานิ มรณาสนฺน ชวเนหิ คหิตานีติ ทสฺเสติฯ ตานิ จ ปญฺญตฺติ ธมฺมตฺตา กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ น โหนฺตีติฯ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนคติ นิมิตฺเต สิทฺเธ สิทฺธเมวา’’ติ ตสฺมิํ ภเว คตสฺส ตตฺถ ยาวชีวมฺปิ อนุ ภวิตพฺพํ อารมฺมณํ นาม ตสฺมิํ ขเณ ธรมานํ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตฺถิฯ ตโต วฑฺฒมานํ อนาคตมฺปิ อตฺถิฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺเน อุปฏฺฐหนฺเต ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ สมฺปชฺชติฯ อนาคตํ ปน อนุปฏฺฐหนฺตมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺเน อนฺโตคธสทิสํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ วิภาวนิ ปาเฐน จ ปจฺจุปฺปนฺน คตินิมิตฺตํ วิย อาปาตมาคตํ, กสฺมา, ปจฺจุปฺปนฺน คติ นิมิตฺเตเนว กิจฺจ สิทฺธิโต-ติ อธิปฺปาโยฯ เสสเมตฺถ สุโพธํฯ ‘‘ตานิหี’’ติอาทีสุฯ เกจิ วทนฺติฯ อเนโชสนฺติ มารพฺภฯ ยํ กาลมกรีมุนีติ วุตฺตตฺตา สพฺพญฺญุ พุทฺธาทีนํ ปรินิพฺพาน จุติ จิตฺตํ สนฺติ ลกฺขณํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติฯ

ตํ สพฺพถาปิ กามาวจรา ลมฺพณา เนวาติ อิมินา อปเนตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตา นิหิ สพฺพญฺญุ พุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิ ปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘โลกุตฺตร ธมฺมา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ตานี’’ติ ทฺวาทสา กุสล จิตฺตานิ อฏฺฐญาณ วิปฺปยุตฺต กุสล กฺริย ชวนานิ จฯ อชฺฌาน ลาภิโน ปุถุชฺชนา มหคฺคตชฺฌานานิปิ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญตฺติยา สห กามาวจรา รมฺมณานี’’ติฯ ‘‘ตาเน วา’’ติ ญาณ สมฺปยุตฺต กาม กุสลานิ เอวฯ ฌานลาภีนํ ตาเนว ญาณ สมฺปยุตฺตกาม กุสลานิฯ เหฏฺฐิม ผลฏฺฐานํ ตาเนว อตฺตนา อธิคต มคฺคผล นิพฺพานา รมฺมณานิฯ ‘‘ฌานานิ ปตฺเถนฺตี’’ติ อายติํ ฌานลาภิโน ภเวยฺยามาติ ปตฺถนํ กโรนฺติฯ ‘‘เตสํ ปี’’ติ เตสํ ปุถุชฺชนานมฺปิฯ ‘‘เต’’ติ เต โลกุตฺตร ธมฺมาฯ ‘‘อนุโภนฺตี’’ติ สมฺปาปุณนฺติฯ ‘‘นวนิปาเต’’ติ องฺคุตฺตร นิกาเย นวนิปาเตฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[135] วตฺถุสงฺคเหฯ ‘‘วตฺถู’’ติ นิสฺสย วิเสโส วุจฺจติฯ ตานิ นิสฺสย วตฺถูนิ เยสํ ตานิ ตพฺพตฺถุกานิฯ ‘‘เตสญฺจ สทฺโท น ยุชฺชตี’’ติ เตสํ วาเท จ สทฺโท น ยุชฺชติฯ น หิ อลุตฺต จ การํ ทฺวนฺท ปทํ นาม อตฺถีติฯ ‘‘ปุพฺพปเทสุ อาเนตพฺโพ’’ติ จกฺขุ วตฺถุ จ โสตวตฺถุ จาติอาทินา อาเนตพฺโพฯ สมาส ปทํ น ยุชฺชติฯ น หิ สมาส ปทโต เอก เทสํ อญฺญตฺถ อาเนตุํ ยุชฺชตีติฯ อวิภตฺติก นิทฺเทโส นาม จกฺขุํ, โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหา, กาโย, หทยํ, วตฺถุ จาติ วตฺตพฺเพ ปุพฺพปเทสุ อวิภตฺติก นิทฺเทโสฯ เอวญฺจสติ วตฺถุ สทฺโท จ สทฺโท จ ปุพฺพปเทสุ อาเนตุํ ลพฺภนฺตีติฯ กามตณฺหาย อธีเนน อายตฺเตน กามาวจร กมฺเมน นิพฺพตฺตา กามตณฺหาธีน กมฺม นิพฺพตฺตาฯ ‘‘รูปาทีนํ ปริโภโค’’ติ รูปาทีนํ ปญฺจกามคุณานํ ปริโภโคฯ ‘‘ปริตฺตกมฺมํ ปี’’ติ สพฺพํ กามาวจร กมฺมมฺปิฯ ‘‘ปูรยมานํ’’ติ ปริปูเรนฺตํฯ จกฺขุ ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ โสตํ สวนานุตฺตริยํ นามฯ สพฺเพสํ ทสฺสน กิจฺจานํ มชฺเฌ พุทฺธ ทสฺสนา ทิวเสน อนุตฺตรํ ทสฺสนํ ชเนตีติ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ เอวํ สวนานุตฺตริเยปิ จตุสจฺจ ธมฺมสฺสวนา ทิวเสนาติ วตฺตพฺพํฯ

‘‘อชฺฌตฺต พหิทฺธ สนฺตา เนสุ ปี’’ติ อชฺฌตฺต สนฺตาเนปิ พหิทฺธ สนฺตาเนปิฯ ‘‘สุทฺเธ’’ติ เกนจิ อาโลเกน จ อนฺธกาเรน จ วิรหิเตฯ อาโลโก หิ เอโก รูป วิเสโสฯ ตถา อนฺธกาโร จฯ เต จ ตตฺถ นตฺถิฯ ‘‘อิมสฺมิํ สงฺคเห’’ติ วตฺถุ สงฺคเหฯ วิสิฏฺฐํ ชานนํ วิชานนํฯ ตญฺจ วิชานนํ ตีสุ มโนธาตูสุ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘วิชานน กิจฺจาภาวโต’’ติฯ อาวชฺชน กิจฺจํ กิเมตนฺติ, มนสิการ มตฺตํ โหติฯ สมฺปฏิจฺฉน กิจฺจญฺจ ปญฺจวิญฺญาเณหิ ยถา คหิตาเนว ปญฺจารมฺมณานิ สมฺปฏิจฺฉน มตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วิเสสชานน กิจฺจานิ น โหนฺตี’’ติฯ ทสฺสนํ, สวนํ, ฆายนํ, สายนํ, ผุสน, นฺติ อิมานิ กิจฺจานิ โถกํ วิเสส ชานน กิจฺจานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขโต ทสฺสนา ทิวเสนา’’ติอาทิํฯ โถกํ วิเสส ชานน กิจฺจานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ตานิ ปญฺจวิญฺญาณานีติ วุตฺตานิฯ อวเสสา ปน สนฺตีรณาทโย มโนวิญฺญาณธาตุโย นามาติ สมฺพนฺโธฯ นนุ มนนฏฺเฐน มโน จ ตํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณญฺจาติ วุตฺเตปิ ปญฺจวิญฺญาเณหิ วิเสโส นตฺถีติ อาห ‘‘อติสฺสย วิเสส ชานน ธาตุโยติ อตฺโถ’’ติฯ เอวํ สนฺเตปิ โส อตฺโถ สทฺทยุตฺติยา สิทฺโธ น โหติฯ ยทิจฺฉา วเสน วุตฺโต โหตีติ อาห ‘‘ปริยาย ปทานํ’’ติอาทิฯ เอเตน โส อตฺโถ สทฺทยุตฺติยา เอว สิทฺโธฯ น ยทิจฺฉาวเสน วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘วิเสสน สมาเส’’ติ มโน จ ตํ วิญฺญาณญฺจาติ มโนวิญฺญาณนฺติ เอวรูเป กมฺมธารย สมาเสฯ ‘‘ปทฏฺฐานํ’’ติ เอตฺถ ปทนฺติ จ ฐานนฺติ จ การณตฺถ วจนานิ, ตสฺมา ปริยาย สทฺทา นามฯ ปทญฺจ ตํ ฐานญฺจาติ วุตฺเต อติสฺสย การณนฺติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ตถา ทุกฺข ทุกฺขํ, รูป รูปํ, ราช ราชา, เทวเทโวติอาทีนิฯ ‘‘กตฺถจิ ทิสฺสติ ยุชฺชติ จา’’ติ น หิ กตฺถจิ ทิสฺสติ จฯ สเจปิ กตฺถจิ ทิสฺเสยฺย, น หิ ยุชฺชติ จาติ อตฺโถฯ ‘‘มนโส วิญฺญาณํ’’ติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิ จิตฺตโต ปฏฺฐาย ยาวจุติ จิตฺตา อนฺตเร สพฺพํ จิตฺต สนฺตานํ สตฺต วิญฺญาณ ธาตูนํ วเสน วิภาคํ กตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ปญฺจทฺวารา วชฺชนญฺจ สมฺปฏิจฺฉน ทฺวยญฺจ มโนธาตุ มตฺตตฺตา มโน นามฯ ปญฺจวิญฺญาณานิ วิญฺญาณ มตฺตานิ นามฯ

อวเสสานิ สพฺพานิ วิญฺญาณานิ มนสฺส วิญฺญาณนฺติ อตฺเถน มโนวิญฺญาณานิ นามฯ ตตฺถ ‘‘มนสฺส วิญฺญาณํ’’ติ อนนฺตร ปจฺจย ภูตสฺส วา มนสฺส ปจฺจยุปฺปนฺน ภูตํ วิญฺญาณํฯ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉน ทฺวยํ ปจฺจยมโน นามฯ สนฺตีรณโต ปฏฺฐาย ยาว ทฺวารนฺตเร ปญฺจทฺวารา วชฺชนํ นาคจฺฉติ, ตาว อนฺตเร สพฺพํ มโนวิญฺญาณ สนฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺน วิญฺญาณํ นามฯ ปุน ‘‘มนสฺส วิญฺญาณ’’นฺติ ปจฺจยุปฺปนฺน ภูตสฺส มนสฺส ปจฺจย ภูตํ วิญฺญาณํฯ เอตฺถ ปญฺจทฺวารา วชฺชนํ ปจฺจยุปฺปนฺน มโน นามฯ ตโต ปุเร สพฺพํ มโนวิญฺญาณ สนฺตานํ ปจฺจย มโน นามฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ อวเสสาปนาติอาทีสุฯ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุ ภาวํ สมฺภาเวตี’’ติ อวเสสา ปน ธมฺมา มโนวิญฺญาณธาตุ จ นาม โหนฺติ, หทย วตฺถุญฺจ นิสฺสายเยว วตฺตนฺตีติ เอวํ เตสํ ธมฺมานํ มโนวิญฺญาณธาตุ ภาวญฺจ สมฺภาเวติ, วณฺเณติฯ สุฏฺฐุ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปนาติอาทีสุฯ ‘‘ปาฬิยํ’’ติ อินฺทฺริย สํยุตฺต ปาฬิยํฯ ทุตียชฺฌาเน เอว อปริเสส นิโรธ วจนํ วิรุทฺธํ สิยาฯ กถํ, สเจ ปฏิโฆ อนีวรณา วตฺโถ นาม นตฺถิฯ ปถมชฺฌานโต ปุพฺเพ เอว โส นิรุทฺโธ สิยาฯ อถ ทุตียชฺฌานุปจาเรปิ โส อุปฺปชฺเชยฺย, ปถมชฺฌานมฺปิ ปริหีนํ สิยาฯ ตสฺมิํ ปริหีเน สติ, ทุตียชฺฌานมฺปิ นุปฺปชฺเชยฺยฯ เอวํ วิรุทฺธํ สิยาฯ ‘‘ปุริม การณเมวา’’ติ อนีวรณา วตฺถสฺส ปฏิฆสฺส อภาวโตติ การณํ เอวฯ ปรโตโฆโส นาม สาวกานํ สมฺมาทิฏฺฐิปฺปฏิลาภาย ปธาน ปจฺจโย โหติฯ โส จ อรูปภเว นตฺถิฯ ธมฺมาภิสมโย นาม จตุสจฺจ ธมฺมปฺปฏิเวโธ, พุทฺธา จ ปจฺเจก สมฺพุทฺธา จ สยมฺภุโน ปรโต โฆเสน วินา ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เต จ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติฯ ‘‘รูปวิราค ภาวนายา’’ติ รูปวิราค ภาวนา พเลนฯ เตสํ รูปาวจร จิตฺตานํฯ ‘‘สมติกฺกนฺตตฺตา’’ติ เตสุ นิกนฺติปฺปหานวเสน สุฏฺฐุ อติกฺกนฺตตฺตาฯ เสสํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

ปกิณฺณกสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนานิฏฺฐิตาฯ

4. วีถิสงฺคหอนุทีปนา

[136] วีถิสงฺคเห ฯ ‘‘เตสญฺเญ วา’’ติ จิตฺต เจตสิกานํ เอวฯ ‘‘วุตฺตปฺปกาเรนา’’ติ ‘ตตฺถ จิตฺตํ ตาว จตุพฺพิธํ โหติ กามาวจรํ รูปาวจรํ, ติอาทินา อิจฺเจวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ‘‘ปุพฺพา ปรนิยามิตํ’’ติ วา ทฺวตฺติํส สุข ปุญฺญมฺหาติอาทินา นเยน ปุพฺพา ปรนิยามิตํฯ ‘‘อารพฺภคาถายา’’ติฯ

วีถิ จิตฺตวเสเนวํ, ปวตฺติย มุทีริโต;

ปวตฺติ สงฺคโห นาม, สนฺธิยํ ทานิ วุจฺจตีฯติ

เอวํ ปวตฺติกาเล ปวตฺติ สงฺคโห, ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติ สงฺคโหติ สิทฺโธ โหติฯ เกจิ วาเท ‘‘ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยํ’’ติ นิทฺธารเณ คหิเต ทฺวีสุ ปฏิสนฺธิ สงฺคห ปวตฺติ สงฺคเหสุ อิทานิ ปวตฺติ สงฺคหํ ปวกฺขามิ, ปจฺฉา ปฏิสนฺธิ สงฺคหํ ปวกฺขามีติ อตฺโถ โหติฯ ตตฺถ ‘‘ปฏิสนฺธิ สงฺคโห’’ติ ปฏิสนฺธิกาเล สงฺคโหฯ ‘‘ปวตฺติ สงฺคโห’’ติ ปวตฺติกาเล สงฺคโหฯ โส จ อุปริคาถาย น สเมตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิ นิกฺขิตฺตานี’’ติ ฉกฺกมตฺตานิ นิกฺขิตฺตานิ, น สกลํฯ วตฺถุ ทฺวารา ลมฺพณ สงฺคโหติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สา ปนา’’ติ สาวิสยปฺปวตฺติ ปนฯ ‘‘กาจิ สีฆตมา’’ติ กาจิ อติเรกตรํ สีฆาฯ ‘‘ทนฺธา’’ติ สณิกา, จิรายิกาฯ ‘‘อนุปปนฺนา’’ติ อสมฺปนฺนาฯ อสมฺปนฺน โทโส อาคจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธาตุเภทํ’’ติ สตฺต วิญฺญาณ ธาตูนํ วิภาคํฯ ‘‘ธาตุนานตฺตํ’’ติ ธารณ กิจฺจนานตฺตํฯ อิติ ตสฺมา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มนนํ’’ติ วิชานนภาวํ อปตฺตํฯ อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต สงฺขาตํ ชานนมตฺตํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ มนนํ’’ติ อนฺตมโส อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺตํ ปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สุทฺโธ ปน มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธ’’ติ มโนทฺวาร วิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธฯ น ภวงฺค มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธฯ