วิภาวนิยญฺจ

‘‘ปญฺจสุ สกทาคามีสุ ปญฺจมโกว อิธาธิปฺเปโต, โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกิํ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ

มหาปรินิพฺพาน สุตฺตฏฺฐกถายํ ปน มหาวคฺค สํยุตฺตฏฺฐกถา ยญฺจ โสปิ ฉฏฺโฐ ปุคฺคโล สกิํ อาคมนฏฺเฐน อาคโตเยวฯ ยสฺมาจ สพฺพญฺญุพุทฺธาปิ ยาว อุปริมคฺโค นาคจฺฉติฯ ตาว ปถมผลฏฺฐภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํวิย ทุตียผลฏฺฐภูตา สกิํ อาคมนปฺปกติยํ สณฺฐิตาเยว โหนฺติฯ ตสฺมา อิธ โกจิ ทุตียผลฏฺโฐ สกิํ อาคมนฏฺเฐน นิปฺปริยาเยน สกทา คามีนาม น นโหตีติ สพฺโพปิ โส ฉพฺพิโธ ปุคฺคโล อิธ นิปฺปริยาเยน สกทาคามิเยวนาม โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ สกทา คามิสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ โส หิ สยํ ชนกภูโต สกทาคามีนํ ชเนตพฺพํ ชเนตีติ อิธ ชเนตพฺพ ชนกสมฺพนฺเธน วิเสสน วิเสสิตพฺพตา ญายาคตา เอว โหติฯ ยถา ติสฺสมาตา ผุสฺสมาตาติฯ

[57] วิภาวนิยํ ปน

สาญายาคตาเอว นโหติฯ ปโยชนํ ปน กิญฺจิ อตฺถิฯ ปโยชนวเสน อวิรุทฺธา โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยนยํ วุตฺตํ ‘‘กิญฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโฐเยว สกทาคามีนามฯ ตสฺสปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเฐน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ สกทาคามิมคฺโคติฯ เอวํ อนาคามิมคฺโค’’ติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโสฯ

[59] โอรพฺภาคิยสํโยชนานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีฯ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายโนเอว โหตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาววเสเนว วุตฺตํฯ

อุปริมคฺค วิปสฺสนาย ปน อาคตาย โส ตสฺมิํ ฐาเนเยว อรหตฺต มคฺคปรายโนปิ โหติเยวฯ อนาคามิสฺส ตตียผลฏฺฐสฺสมคฺโคฯ เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ วิคฺคโหฯ

[60] มหปฺผลการิตาคุณโยเคน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหาฯ ขีณาสโว จตุตฺถผลฏฺโฐฯ อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลํฯ ตสฺส มคฺโคฯ เตน สมฺปยุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพจนํฯ ปิสทฺเทน ปาฬิยํ วิภตฺเต มคฺคจิตฺตปฺปเภเท สมฺปิณฺเฑติฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิยํ ตาว ปถมมคฺเค ฌานนาเมน วุตฺเตสุ ปญฺจสุ วาเรสุ ปถเม สุทฺธิกปฏิปทาวาเรทฺวินฺนํ จตุกฺกปญฺจกนยานํ วเสน นวจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตถา สุทฺธิกสุญฺญตาย สุญฺญตปฺปฏิปทาย สุทฺธิกปฺปณิหิเต อปฺปณิหิตปฺปฏิปทายจาติ ปญฺจสุ วาเรสุ ทสนฺนํ นยานํ วเสน ปญฺจจตฺตาลีสจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตถา มคฺคสติปฏฺฐานาทีหิ เอกูนวีสติยา นาเมหิ วุตฺเตสุ ปจฺเจกํ ปญฺจสุ วาเรสูติ วีสติยา นาเมหิ วุตฺเต วารสเต ทฺวินฺนํ นยสตานํ วเสน นวจิตฺตสตานิ โหนฺติฯ ปุน จตูหิ อธิปตีหิ โยเชตฺวา วุตฺเตสุ จตูสุ วารสเตสุ อฏฺฐนฺนํ นยสตานํ วเสน ตีณิ สหสฺสานิ ฉสตานิจ โหนฺตีติฯ เอวํ ปถมมคฺเค นย สหสฺสวเสน จตฺตาริจิตฺตสหสฺสานิ ปญฺจจิตฺต สตานิจ โหนฺติฯ ตถา เสสมคฺเคสุปีติ เอวํ จตูสุ มคฺเคสุ จตุนฺนํ นย สหสฺสานํ วเสน อฏฺฐารส มคฺค จิตฺต สหสฺสานิ โหนฺติฯ สจฺจสติปฏฺฐาน วิภงฺเคสุ ปน วีสตินย สหสฺสานํ วเสน นวุติมคฺคจิตฺตสหสฺสานิฯ มคฺควิภงฺเค อฏฺฐวีสติยา นย สหสฺสานํ วเสน สตสหสฺสํ ฉพฺพีสติสหสฺสานิ จ มคฺคจิตฺตานิ โหนฺตีติฯ อฏฺฐกถาสุปน นยเภทาเอว วุตฺตาฯ นจิตฺต เภทาติฯ

[58] ยํปน วิภาวนิยํ

ปิสทฺเทน สจฺจวิภงฺเค อาคตํ สฏฺฐิสหสฺสเภทํ นยํ สงฺคณฺหาตีติ วุตฺตํฯ ตํ อิมสฺมิํ กุสลนิคเม น วตฺตพฺพํฯ

โสหิ สฏฺฐิสหสฺสเภโท นโย วิปากฏฺฐาเนเอว อฏฺฐกถายํ อาคโตติฯ

[59] ยญฺจ ตตฺถ

ปฏิปทาเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ สุญฺญโต อปฺปณิหิ โตติ ทฺวิธา วิภตฺโตติ วุตฺตํฯ ตํ นยุชฺชติฯ

ปาฬิยญฺหิ ปฏิปทาเภโท อาทิมฺหิเยว อาคโตติฯ นจ อาทิมฺหิ สุญฺญโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต นิรนฺตรวาโร อตฺถีติฯ

[60] ยญฺจ ตตฺถ

สุญฺญโต เอโก นโย, อปฺปณิหิโต เอโก, ปฏิปทา วิสิฏฺฐา สุญฺญตา จตฺตาโร, อปฺปณิหิตา จตฺตาโรติ กตฺวา ทสนยา โหนฺตีติ อธิปฺปาเยน เอวํ ฌาน นาเมน ทสธา วิภตฺโตติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติเยวฯ

น หิ สุญฺญตาทโย อิธ นยานาม โหนฺติฯ เตสุ ปน เอเก กสฺมิํ ทฺเว ทฺเว จตุกฺกปญฺจกนยาเอว อิธ นยานามาติฯ เอเตน ตถา มคฺคสติปฏฺฐานิจฺจาทิกํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติฯ [มคฺคจิตฺตํ]

[61] ผลจิตฺเต ผลนฺติ วิปากภูโต อฏฺฐงฺคิก มคฺโคฯ สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโหวาฯ โสตาปตฺติยา อธิคตํ ผลํฯ เตน สมฺปยุตฺตํ, ตตฺถวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ โสตาปตฺติ ผล จิตฺตํฯ เอสนโย ทุตียตตีเยสุปิฯ อรหตฺตญฺจ ตํ ผลญฺจาติ อรหตฺตผลํฯ เตน สมฺปยุตฺตํ, ตสฺมิํวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ นิรุตฺติฯ

[62] สงฺคหคาถายํ จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพตฺตา จตุพฺพิธานํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคานํ ปเภเทนฯ กสฺมาปน เต จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพาติฯ วุจฺจเตฯ โสตาปตฺติมคฺเค ตาว สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ โหนฺติ, ตสฺมา โส ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาเอว สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ อญฺเญปน กามราคพฺยาปาเทปิ ตนุภูเตปิ กาตุํ นสกฺโกติฯ ทุตียมคฺเค ตานิ โถกํ ปฏูนิ โหนฺติฯ ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท ตนุภูเต กาตุํ สกฺโกติฯ สมุจฺฉินฺทิตุํ ปน นสกฺโกหิเยวฯ ตตียมคฺเค ตานิ ปฏุตรานิ โหนฺติฯ ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ

รูปารูป ราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาโยปน สมุจฺฉินฺทิตุํ นสกฺโกติเยวฯ จตุตฺถ มคฺเคปน ตานิ อินฺทฺริยานิ ปฏุตมานิ โหนฺติฯ ตสฺมา โส ตาจ อญฺเญจ สพฺเพปิ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ เอวํ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาเอว ปรินิฏฺฐิตกิจฺจตฺตา เต มคฺคา จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพา โหนฺตีติฯ กุสลํ จิตฺตํ จตุมคฺคปฺปเภเทน จตุธา มตํฯ ปากํปิ ตสฺส จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส ผลตฺตา ตถา จตุธามตํฯ อิติ อนุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺฐธา มตนฺติ โยชนาฯ นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตรํ อธิกํ เอตสฺสาติ อนุตฺตรํฯ

[63] กสฺมา ปเนตฺถ กฺริยจิตฺตํนามน คหิตนฺติ, กฺริยานุตฺตรสฺส อภาวาติ, กสฺมา ปนสฺส อภาโวติฯ มคฺคจิตฺตสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติฯ ยทิ หิ ตํ โลกิยกุสลํวิย นานากฺขเณสุ ปวตฺเตยฺยฯ ตทา นิรนุสยสนฺตาเนปิ ปวตฺติตฺวา กฺริยา นุตฺตรํนาม สิยาติฯ กสฺมาปน ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกเมว โหตีติฯ มคฺคสฺส มหานุภาวตฺตาติฯ กถญฺจ มหานุภาโวติฯ วุจฺจเตฯ อริยมคฺโคหิ นาม สกิํ ปวตฺตมาโนเยว อตฺตนา ปหาตพฺเพ กิเลเส ปุน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาเทตฺวา ปชหติฯ อยมสฺส เอโก อานุภาโวฯ วิปากญฺจ กุสลกฺริยชวนํวิย ชวนกิจฺจ ยุตฺตํ ยทา กทาจิ สมาปชฺชนกฺขมญฺจ กตฺวา อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺฐาย ชเนติฯ อยมสฺส ทุตีโย อานุภาโวฯ ตสฺมา ตสฺส กิเลสปฺปหานตฺถายปิ ปุน อุปฺปาเทตพฺพกิจฺจํนาม นตฺถิฯ ตถา สมาปตฺติ อตฺถายปีติฯ สเจปิ หิ โกจิ อหํ ผลํ สมาปชฺชิตุํ น อิจฺฉามิฯ ปุพฺเพ ลทฺธํ มคฺคเมว สมาปชฺชิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กเรยฺยฯ ตทา ปุพฺเพ สกิํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมคฺคเจตนานุภาเวน ผลจิตฺตเมว ปวตฺเตยฺยฯ น มคฺคจิตฺตํฯ กสฺมา, อปฺปฏิพาหิ ยานุภาวตฺตา มคฺคสฺสฯ อยญฺหิ มคฺคานุภาโวนาม เกนจิ ฉนฺเทน วา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา ปริกมฺเมนวา ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺโยเยว โหตีติฯ

[64] ทฺวาทสากุสลาเนวนฺติอาทิ สพฺเพสํ จตุพฺภูมก จิตฺตานํ ชาติวเสน สงฺคโหฯ

เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อกุส ลานิ ทฺวาทเสวโหนฺติฯ กุสลานิ เอกวีสติเอวฯ วิปากานิฉตฺติํ เสวฯ กฺริยจิตฺตานิ วีสติเอวาติ ฏีกายํ โยชียติฯ เกจิปน กุสลานํ วิปากานญฺจ อุปริวฑฺฒมานตฺตาเอวสทฺทํ อาทิอนฺตปเทสฺเวว โยเชสุํฯ จตุปญฺญาสธาติอาทิ ภูมิวเสน สงฺคโหฯ กาเมปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ จตุปญฺญาสธา อีรเย กเถยฺยฯ รูเป ปนฺนรสฯ อรูเป ทฺวาทสฯ ตถา อนุตฺตเร ปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ อฏฺฐธา อีรเยติ โยชนาฯ เอตฺถจ อนุตฺตเรติ โลกุตฺตร ภูมิยํฯ สา ปน ทุวิธา สงฺขตภูมิ, อสงฺขตภูมีติฯ สงฺขตาปิ จตุพฺพิธาฯ ยถาห –

ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ปถมาย ภูมิยา ปตฺติยาฯลฯ ทุตียายฯลฯ ตตียายฯลฯ จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยาติฯ

ตตฺถ ภูมีติ สามญฺญผลํ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํฯ ปถมมคฺคผลยุ คฬํวา ปถมภูมิฯลฯ จตุตฺถ มคฺคผล ยุคฬํ จตุตฺถภูมีติ เอวํปิ ยุชฺชติเยวฯ อตฺถโตปน ราคตฺตยปริคฺคหวิมุตฺติยา เตภูมกธมฺเมสุ อปริยาปนฺนตา สงฺขาเตน อวตฺถา วิเสเสน ยุตฺโต ธมฺมวิเสโสฯ โสจ กิเลสปฺปหาน วิเสเสน จตุพฺพิโธ ชาโตติฯ

[61] วิภาวนิยํ ปน

อิตรภูมิโยวิย โลกุตฺตรภูมินาม วิสุํ นตฺถิฯ นว วิธธมฺมสมูโหเอว เตสํ ภูมิปริยาโยติ กตฺวา ยํ วุตฺตํฯ ‘‘กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตร ธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ รุกฺเข สาขา ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานี’’ติฯ ตํ นยุชฺชติฯ

ทุวิธาหิ ภูมิ อวตฺถาภูมิ, โอกาสภูมีติฯ ตตฺถ อวตฺถา ภูมิเอว นิปฺปริยายภูมิฯ น อิตราฯ สา หิ โอกาสภูมินาม ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสวเสเนว สิทฺธาติฯ

ตํ ตํ อวตฺถา วิเสโสติจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กามาวจรตาทิ อวตฺถา วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ อปิจ เอกตฺติํสภูมิโยปิ กุสลากุสลธมฺมานํ หีนปณีตโอฬาริกสุขุมตา สงฺขาเตหิ อวตฺถาวิเสเสหิเอว สิชฺฌนฺตีติฯ

[65] เอวํ จตุพฺภูมก จิตฺตานิ สงฺเขปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ปุน วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต อิตฺถนฺติอาทิคาถมาหฯ ตตฺรายํ โยชนาฯ อถวาปน อิตฺถํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน เอกุนนวุติปฺปเภทํ มานสํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิจกฺขณา ปณฺฑิตา วิภชนฺตีติฯ

[62] ฏีกาสุ ปน

คาถาย ปุพฺพทฺธํ ปุริมคาถานํ นิคมนํ กตฺวา อปรทฺธเมว อารพฺภนฺตรํ กตฺวา โยเชนฺติฯ ตํ กถเมกูน นวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ โหตีติ อิมินา นสเมตีติฯ

อิทานิ ตํ เอกวีสสตวิภาคํ ทสฺเสนฺโต กถํฯลฯ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปถมชฺฌาน โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติ เอตฺถ ปญฺจงฺคิเกน ปถมชฺฌาเนน ยุตฺโต โสตาปตฺติมคฺโค ปถมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺโคฯ เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโสฯ

[63] ฏีกาสุ ปน

‘‘ปถมชฺฌานญฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตญฺจา’’ติ โยเชนฺติฯ ตํ น ยุตฺตํฯ

น หิ ฌานํ จิตฺตํ โหติฯ นจ จิตฺตํ ฌานํฯ อญฺญญฺหิ ฌานํ, อญฺญํ จิตฺตนฺติฯ

[64] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘ฌานงฺควเสน ปถมชฺฌาน สทิสตฺตา ปถมชฺฌานญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ น ยุตฺตํฯ

น หิ ปญฺจงฺคิกํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปถมชฺฌานสทิสฏฺเฐน ปถมชฺฌานสญฺญํ ลภตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ

ตญฺหิ สยเมว อตฺตโน ปญฺจงฺคิกภาเวน นิปฺปริยายโต ปถมชฺฌานํนาม โหตีติฯ อิทญฺหิ ฌานํนาม โลกิยํวา โหตุ โลกุตฺตรํวาฯ ยํ ปญฺจงฺคิกํ โหติฯ ตํ สยเมว ปถมชฺฌานนฺติ สิทฺธํฯ ยํ จตุรงฺคิกํฯ ติยงฺคิกํฯ ทุวงฺคิกํฯ ปุน ทุวงฺคิกํฯ ตํ สยเมว ปญฺจมชฺฌานนฺติ สิทฺธนฺติฯ โลกุตฺตเรวา ทุตียาทิภาวสฺส อุปฺปตฺติกฺกมวเสน อสิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[65] ยญฺจ ตตฺถ

สทิสภาเวเนว โลกุตฺตเร เตสํ ปญฺจงฺคิกาทีนํ ฌาน โวหารสิทฺธตาทีปนตฺถํฯ ‘‘ปาทกชฺฌาน สมฺมสิตชฺฌาน ปุคฺคลชฺฌาสเยสุ หิ อญฺญตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปญฺจธา วิภชนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ นยุชฺชติเยวฯ

น หิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺติฯ อญฺโญ หิ มคฺโค, อญฺญํ ฌานนฺติฯ อปิจ, ยทิ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเฐนจ ฌานํนาม สิยาฯ ตทา โลกุตฺตรชฺฌานานิเอว สาติสยโต ฌานานินาม สิยุํฯ น อิตรานิฯ ตานิ หิ กสิณาทินิมิตฺตมตฺตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติฯ ปจฺจนีกธมฺเมจ วิกฺขมฺภนมตฺเตน ฌาเปนฺติฯ โลกุตฺตรานิเยวปน อติคมฺภีรํ อภิทุทฺทสํ นิพฺพานํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติฯ ปจฺจนีกธมฺเมจ สมูเล สานุสเย สพฺพโส สมุจฺฉินฺทนวเสน ฌาเปนฺตีติฯ เอตฺถจ อปฺปนาฌานานํ ปญฺจงฺคิกภาโวนาม ปกติยา เอว สิทฺโธ โหตีติ น ปถมชฺฌานิเกสุ มคฺคผเลสุ ปาทกชฺฌา นาทินา ปจฺจยวิเสเสน กิจฺจํ อตฺถิฯ จตุรงฺคิกาทิ ภาโว ปน เตน ปจฺจยวิเสเสน วินา น สิชฺฌติฯ อสติหิ ตสฺมิํ สพฺพํปิ ฌานํ ปญฺจงฺคิกเมว ภวิสฺสตีติฯ

ตตฺถ ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาทิกมฺมิกกาเล ตสฺส ตสฺส ทุตียาทิกสฺส ฌานสฺส อุปจารภูตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวทสฺสนญฺญาเณนเจว อิทานิ อวิตกฺกํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อิทานิ อวิจารํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามีติ เอวมาทินา ปวตฺเตน อชฺฌาสย วิเสเสนจ ยุตฺตตฺตา กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติฯ กาจิ วิจาร วิราคภาวนา นามฯ กาจิ ปีติวิราคภาวนา นามฯ กาจิ สุขวิราคภาวนานามฯ กาจี รูปวิราคภาวนานามฯ อสญฺญิคามีนํ ปน สญฺญาวิราคภาวนานาม โหติฯ สา อตฺตโน อตฺตโน ฌานํ อวิตกฺกํวา อวิจารํวา อปฺปีติกํวา อุเปกฺขาสห คตํวา กาตุํ สกฺโกติฯ ฌาเนสุ วสีภูตกาเลปน อาทีนวทสฺสนญฺญาเณน วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน ยํยํ ฌานํ อิจฺฉติฯ ตํ ตํ ฌานํ สมาปชฺชติเยวฯ เอวเมวํ อิธปิ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปจารภูตา วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนาสงฺขาตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ นานาสตฺติยุตฺตา โหติฯ กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานามฯ กาจิ วิตกฺกวิจารวิราคภาวนา นามฯ กาจิ วิตกฺกวิจารปีติ วิราคภาวนานามฯ กาจิ วิตกฺกวิ จารปีติสุขวิราคภาวนานามฯ ตตฺถ ยา วิตกฺกํ วิราเชตุํ อติกฺกาเมตุํ สกฺโกติฯ สา วิตกฺกวิราคภาวนานามฯ เอส นโย เสสาสุปีติฯ

[66] กสฺสปน พเลน สา วิปสฺสนา นานาสตฺติ ยุตฺตา โหตีติฯ วุจฺจเต, ปาทกชฺฌานพเลนาติ เอโก เถรวาโทฯ สมฺมสิตชฺฌาน พเลนาติ เอโกฯ ปุคฺคลชฺฌาสย พเลนาติ เอโกฯ ตตฺถ ยํ ยํ ฌานํ ตสฺสา วิปสฺสนาย ปาทกตฺถาย อาสนฺเน สมาปชฺชียติฯ ตํตํ ปาทกชฺฌานํนามฯ ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติฯ วิปสฺสนา ปากติกาเอวฯ สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติฯ วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติยุตฺตา โหติฯ มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติฯ เอสนโย เสเสสุปิ ปาทกชฺฌาเนสูติ อยํ ปาทกวาโทฯ ปาทกชฺฌาเน สติ ตํสทิสเมว มคฺเค ฌานํ โหติฯ อสติปน มคฺเค ปถมชฺฌานเมว โหติฯ สมฺมสิ ตชฺฌานํวา ปุคฺคลชฺฌาสโยวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยเมตุํ นสกฺโกตีติ อธิปฺปาโยติฯ ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อญฺญํวา ยํยํ ฌานํ สมฺมสียติฯ ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติฯ วิปสฺสนา ปากติ กาเอวฯ สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติฯ

วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติ ยุตฺตา โหติฯ มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติฯ เอสนโย เสเสสุปิ สมฺมสิตชฺฌาเนสูติ อยํ สมฺมสิตวาโทฯ วิปสฺสนาย อารมฺมณภาเวน สห จริตตฺตา สมฺมสิตชฺฌานเมว ปาทกชฺฌานโต อชฺฌาสยโตจ พลวตรนฺติ อธิปฺปาโยติฯ

วิภาวนิยํ ปน

วิปสฺสนาปาทกํ กิญฺจิฌานํ นตฺถีติ อิมสฺมิํ วาเท วุตฺตํฯ ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อญฺญํวา มคฺเค ยํยํฌานํ อิจฺฉติฯ ตํตํ ฌานํ อิชฺฌติฯ วิปสฺสนาปิ อิจฺฉานุรูปํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปตฺตา โหตีติ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโทฯ ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาสนฺเน วุฏฺฐิตชฺฌานํ อุปริชฺฌานุปจาร ภาวนาย อุปตฺถมฺภกมตฺตํ โหติฯ น ปน อุปริชฺฌาเน ฌานํ อตฺตสทิสํ กาตุํ สกฺโกติฯ อชฺฌาสโยเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติฯ เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานํ วิปสฺสนาย ติกฺข วิสทภาวตฺถาย พลวุปนิสฺส โย โหติฯ อชฺฌาสโยเอว วิปสฺสนํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปาเปตฺวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ อธิปฺปาโยติฯ โย ปเนตฺถ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ มหาฏฺฐกถา วาโทฯ ตตฺถปิ ปุคฺคลชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติ วิเสสยุตฺตา วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนาเอวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กามญฺเจตฺถ อฏฺฐสาลินิยํ อิเมสํ ติณฺณํ เถรวาทานํ อญฺญมญฺญํ อวิโรโธ วุตฺโตวิย ทิสฺสติฯ อิเมปน วาทา อญฺญมญฺญํ สํสนฺทิตฺวา ปวตฺตา นโหนฺติฯ ปจฺเจกํ สพฺพํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺตาฯ ตสฺมา นสกฺกา เตสํ อญฺญมญฺญํ วิโรโธ ปริหริตุนฺติฯ เอตฺถจ ฌานลาภีนํ วิปสฺสนากมฺเม ปาทกชฺฌานสมา ปชฺชนํนาม ภควตาเอว สุฏฺฐุวิหิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ จูฬสุญฺญตสุตฺเต –

อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ทุตียํ ฌานํฯ ตตียํ ฌานํฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ มนสิกโรติฯ

ตสฺสเจอชฺฌตฺตํสุญฺญตาย จิตฺตํ นปกฺขนฺทติฯ นปสีทติฯ เตน ภิกฺขุนา ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺถเป ตพฺพํ, สนฺนิสาเทตพฺพํ, เอโกทิ กาตพฺพํ, สมาทหาตพฺพนฺติอาทิฯ

ตตฺถ สุญฺญตํ มนสิกโรตีติ วิปสฺสนากมฺมํ วุตฺตํฯ ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเตติ ปาทกชฺฌานสมาธิ นิมิตฺเตฯ นวนิปาเตจ –

ปถมํ ปาหํ ภิกฺขเวฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามิฯลฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาหํ ภิกฺขเว ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามีติ วุตฺตํฯ

[67] อิเมสุปน ตีสุวาเทสุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท พลวตโรวิย ขายติฯ โลกิยชฺฌาเนสุปิ หิ ปาทกชฺฌานํนาม อิจฺฉิตพฺพเมวฯ ตญฺจ อุปริชฺฌานสฺส อุปจารภาวนาย ติกฺขวิสท ภาวตฺถายเอว โหติฯ อชฺฌาสโยเอวปน อุปจาร ภาวนาย วิตกฺกวิราคาทิภาวํ สาเธติฯ อุปจารภาวนาเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติฯ เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานพเลน ติกฺขวิสท ภาวปตฺตา วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนาเอว อชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติวิเสสยุตฺตา หุตฺวา มคฺเค นานาฌานานิ สาเธติฯ อสติ ปน อชฺฌาสยวิเสเส ตํตํ ปาทกชฺฌานานุรูปํ อชฺฌาสยสามญฺญํสณฺฐาติฯ ตสฺมา อชฺฌาสยวิเสเส อสติ ปาทกชฺฌานเมว ปมาณํ โหติฯ สติปน ตสฺมิํ โสเอว ปมาณนฺติ ยุตฺตํฯ อิจฺฉิ ติจฺฉิต โลกิยชฺฌาน สมาปชฺชน สทิสญฺหิ สพฺพชฺฌาเนสุ จิณฺณวสีภูตานํ มคฺเคสุ อิจฺฉิตชฺฌาน นิพฺพตฺตนนฺติฯ โย ปเนตฺถ ปาทกชฺฌานาทิวเสน ปวตฺโต วิเสโสฯ โส สพฺโพปิ วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอว โหติฯ วิปสฺสนา วิเสโสเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ กตฺวา อฏฺฐสาลินิยํ วิสุทฺธิ มคฺเคจ วิปสฺสนาว ปมาณํ กตฺวาวุตฺตาฯ โส สพฺโพปิ วิเสโส ปาทกชฺฌาเนน วินา นสิชฺฌตีติ กตฺวา มคฺควิภงฺคมคฺคสํยุตฺตฏฺฐ กถาสุ ปาทกชฺฌานํ เอว ปมาณํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน ปาฬิยํ –

อิธ คหปติ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิฯ ลฯ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อิทํปิ โข ปถมชฺฌานํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจหยิตํ ยํโขปน กิญฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํฯ ตทนิจฺจํฯ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ปชานาติ โส ตตฺถ ฐิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติฯ ลฯ ทุตียํ ฌานํ, ตตียํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ, เมตฺตา เจโตวิมุตฺติํฯ กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาเจโต วิมุตฺติํ, อากาสานญฺจา ยตนํฯลฯ อากิญฺจญฺญา ยตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยํปิโข อากิญฺจญฺญา ยตนสมาปตฺติ อภิสงฺขตา อภิสญฺเจตยิตาฯ ยํ โขปน กิญฺจิ อภิสงฺขตํฯลฯ ขยํ ปาปุณาตีติฯ

เอวํเอกาทสนิปาเต –

อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ, เต ธมฺเม อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมนุปสฺสติฯ โส ตตฺถ ฐิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติฯ โน เจ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติฯ เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปปาติโก โหติฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติฯ

อาทินา มาลุกฺยปุตฺตสุตฺต อนุปทสุตฺตาทีสุจ อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ เอเกกาย สมาปตฺติยา วุฏฺฐาย วุฏฺฐิตสมาปตฺติธมฺมสมฺมสนเมว อาคตํฯ นปน อญฺญชฺฌาน สมฺมสนํฯ ตสฺมา สติปิ โยคีนํ อิจฺฉาวเสน ปาทกชฺฌานโต อญฺญชฺฌานสมฺมสเน ปาทกชฺฌานเมว ปมาณนฺติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ เอตฺตาวตา สมฺมสิตวาโท สพฺพทุพฺพโลติ สิทฺโธ โหตีติฯ เยปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวาว มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติฯ

ปถมชฺฌานเมววา ปาทกํ กตฺวา อชฺฌาสยวิเสสํ อกตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติฯ ปถมชฺฌานมตฺตลาภิโนวา หุตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติฯ เยจ สุกฺขวิปสฺสกา หุตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติฯ เตสํ ปถมชฺฌานิโกว มคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อปิจ เย ปกติยาว อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภูตา โหนฺติฯ เต วินาปิ อาสนฺนปาทเกน ยํยํฌานํ อิจฺฉนฺติฯ ตํตํ ฌานํ เตสํ มคฺเคสุ นสมิชฺฌตีติ นวตฺตพฺพํฯ

[66] [66] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘สเจปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิฯ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุปรุปริชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหตีติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

น หิ อารมฺมณมตฺตภูตํ สมฺมสิตชฺฌานํ อุปริมํปิ สมานํ อาสนฺเน วุฏฺฐิตชฺฌานโต พลวตรํ ภวิตุํ อรหติฯ อาสนฺเน วุฏฺฐิตสฺเสว จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ สมตฺถภาวโตฯ ตโต เยวหิ โส สมฺมสิตวาโท สพฺพอฏฺฐกถาสุ เกจิวาทปกฺเข เอว ถปิโตติฯ นนุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโทปิ ตถาถปิโตเอวาติฯ สจฺจํ, โสปน โลกิยชฺฌานานํ อุปฺปตฺติวิธาเนน สห สํสนฺทิกตฺตา ยุตฺตตโรเอว โหตีติฯ

[67] เอเตน ยํ ตตฺถ วุตฺตํฯ

‘‘อุปรุปริชฺฌานโต ปน วุฏฺฐาย เหฏฺฐิม เหฏฺฐิมชฺฌาน ธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาท กชฺฌานสทิโส โหติฯ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโตหิ อุปรุ ปริชฺฌานํ พลวตร’’นฺติฯ ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

น หิ ปาทกชฺฌานํ อุปริม ภูตตฺตาเยว พลวตรํ โหติฯ ปาทกภูตตฺตาเยว ปน พลวตรํ โหตีติฯ

[68] ยญฺจ ตตฺถ

มคฺเค เวทนานิยโมปน ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน นสิทฺโธฯ อญฺญถา วิปสฺสนา ยายกายจิเวทนาย ยุตฺตา หุตฺวา เตหิ นิยมิตาย เอเกกาย มคฺคเวทนาย สทฺธิํ ฆฏิ เยยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘เวทนานิยโมปน สพฺพตฺถปิ วุฏฺฐานคามินิ วิปสฺสนานิยเมน โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ น ยุชฺชติฯ

ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสเนว วิปสฺสนาย สห เวทนานิยมสฺส สิทฺธตฺตาฯ ตถาหิ ตํตํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนา อาทิโต กทาจิ โสมนสฺสสหคตาวา โหติฯ กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาวาฯ มคฺควุฏฺฐานกาเลปน ยทิปาทกชฺฌานํ โสมนสฺสชฺฌานํ โหติฯ วิปสฺสนา เอกนฺเตน โสมสฺสสห คตาว หุตฺวา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ สฬายตน วิภงฺคสุตฺเต –

ตตฺร ภิกฺขเว ยา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขาฯ ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานิฯ ตานิ ปชหถฯ ตานิ สมติกฺกมถฯ เอวเมเตสํ ปหานํ โหติฯ เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหตีติฯ

อฏฺฐกถายญฺจ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ ปถมาทินิจ ตีณิฌานานิ สุทฺธสงฺขาเรจ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติฯ อุเปกฺขาสห คตาวาวุฏฺฐานคามินีปน โสมนสฺสสหคตาว โหติฯ จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิกตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริม สทิสาวฯ วุฏฺฐานคามินีปน อุเปกฺขาสหคตาว โหติฯ อิทํ สนฺธายยา ฉเนกฺขมฺมสฺสิตาฯลฯ ปชหถาติ วุตฺตํฯ อชฺฌาสยวิเสเสน สห มคฺควุฏฺฐาเนปิ เอเสวนโยฯ พลววิปสฺสนากาเล หิ วิปสฺสนารตินาม สุฏฺฐุ ปณีตตรา โหติฯ สกลสรีรํ ผรมานา อชฺโฌตฺถรมานา ปวตฺตติฯ ยถาห –

สุญฺญาคาเร ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมธมฺมํ วิปสฺสโตติฯ

ตสฺมา ตทา ปาทกชฺฌานวิเสเสนวา อชฺฌาสยวิเสเสน วา วินา วิปสฺสนา อุเปกฺขาสหคตา น โหติฯ เอกนฺเตน โสมนสฺสสหคตาว โหตีติฯ เอตฺถปน สพฺพชฺฌาเนสุ วสีภูตสฺส ยํกิญฺจิ เอกํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ปา อญฺญํวา มคฺเคยํยํ ฌานํ อิจฺฉติฯ มคฺควุฏฺฐานกาเล อชฺฌาสยพเลน ตํตํฌานานุรูปํ วิปสฺสนายจ มคฺเคจ เวทนา ปริณาโม เวทิตพฺโพฯ นปน เวทนานิยาโมนาม วิสุํ วตฺตพฺโพติฯ

[67] สงฺคหคาถายํ อนุตฺตรํ อฏฺฐวิธํ จิตฺตํ ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปญฺจธา กตฺวา จตฺตาลีสวิธนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนาฯ อิทานิ สพฺพานิ มหคฺคตา นุตฺตรจิตฺตานิ ปญฺจวิเธ ฌาน โกฏฺฐาเส สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ยถาจ รูปาวจรนฺติอาทิมาหฯ ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท คยฺหติฯ ฌาน เภทสิทฺเธ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิเก ปญฺจวิเธ จิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ, ตถา อนุตฺตรญฺจ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท สงฺคยฺหติฯ อารุปฺปญฺจจิตฺตํ อุปกฺเขกคฺคตา สงฺขาเตน ปญฺจมชฺฌาเนน ยุตฺตตฺตา ปญฺจเม ฌาเน ปญฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเท สงฺคยฺหติฯ ตสฺมา เอเกกํ ปตมาทิกํ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิกํ ฌานํ ฌานจิตฺตํ เอกาทส วิธํ โหติฯ อนฺเตตุ อนฺติมภูเต ปญฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเทปน ฌานํ จิตฺตํ เตวีสติวิธํ ภเวติ โยชนาฯ เอตฺถจ ฌานสทฺเทน ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตเมว วุจฺจติฯ น หิ ฌานํ เอกาทสวิธํวา เตวีสติวิธํวา โหตีติฯ

[69] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘รูปาวจรจิตฺตํ ปถมชฺฌานนฺติอาทินา วุจฺจตีติจ อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตี’’ติ จ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ จิตฺตํ ปถมชฺฌานํ โหติฯ นจ ปญฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีติฯ

[70] ยาจ อิมิสฺสาคาถายํ อปราปิ โยชนา วุตฺตาฯ สาปิ น ยุตฺตาเอวฯ

ตถา สทฺทสฺส ปถมาทิชฺฌานเภเทติ ปทสฺส ปุรโต ปฐิตตฺตาติฯ เอวํ ยถา วิภชิตพฺเพ เอกเทเส วิภตฺเต สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิภตฺตํนาม โหติฯ ตถา วิภชิตฺวา อิทานิ ตํสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต อนฺติมคาถมาหฯ ปุญฺญํ สตฺตติํสวิธํ โหติฯ ตถา ปากํ ทฺวิปญฺญาสวิธํ โหติฯ อิติ เอกูนนวุติวิธานิ จิตฺตานิ เอกวีสสตํ กตฺวา พุธา ปณฺฑิตา อาหุ กเถสุํฯ กเถนฺติวา วิภชนฺติ วิจกฺขณาติ วุตฺตํ โหตีติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย จิตฺตสงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

เจตสิกสงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[68] เอวํ จิตฺตงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปตฺตํ เจตสิก สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ สห วจนตฺถญฺจ สรูปตฺถญฺจ ตาว ทสฺเสตุํ อาทิ คาถมาหฯ ตตฺถ เอกุปฺปาทนิโรธาจเอกาลมฺพณวตฺถุกาติ จตุสฺสมฺปโยคลกฺขณทสฺสนํฯ เจโต ยุตฺตาติ วจนตฺถทสฺสนํฯ เจตสิยุตฺตา เจตสาวา ยุตฺตา เจตสิกาติ ทสฺสนโตฯ ทฺวิปญฺญาสธมฺมาติ สรูปทสฺสนํฯ เจตสิกาติ ปน สิทฺธปท ทสฺสนํฯ ตตฺถ ธมฺมานํ อนาคตภาวสงฺขาตา ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ สรูปโต ปาตุภวนํ อุปฺปาโทฯ ชาตีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺเพปิหิ สงฺขต ธมฺมา อนาคตภาวปุพฺพา เอว โหนฺติฯ ตโต ปจฺจยสามคฺคิํ ลภิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉนฺติฯ ตโต นิรุชฺฌิตฺวา อตีตภาวํ คจฺฉนฺตีติฯ นิรุชฺฌนํ นิโรโธฯ สรูปวินาโส ภงฺโค อนิจฺจตา มรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนํฯ ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ วตฺถุฯ ตเทว ผสฺสาทีนนฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เอโก อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทาฯ เอโก นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธาฯ เอกุปฺปาทาจ เต เอกนิโรธาจาติ เอกุปฺปาทนิโรธาฯ อุตฺตรปเท เอกสทฺทสฺส โลโปฯ เอวํ ปรตฺถปิฯ เอกํ อาลมฺพณํ เอเตสนฺติ เอกาลมฺพณาฯ เอกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ เอกวตฺถุกาฯ เอกาลมฺพณาจ เต เอกวตฺถุกาจาติ เอกาลมฺพณวตฺถุกาฯ อาลมฺพณํ ปเนตฺถ เอกจิตฺตสฺสปิ พหุเทว โหติฯ เอกตฺตํปน อุปเนตฺวา เอกํ อาลมฺพณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[71] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เอกโต อุปฺปาโทจ นิโรโธจ เยสํ, เต เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ เอกกฺขเณ เอกโต อุปฺปาทมตฺเตน เอกุปฺปาทตา อิธ อธิปฺเปตาฯ อถโข วุตฺตนเยเนว อธิปฺเปตาฯ วุตฺตญฺเหตํ มูลฏีกายํ –

เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํสเหวอุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต

เอกสฺสกลาปสฺสอุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติฯ

ตตฺรายํ โยชนาฯ เอกุปฺปาทนิโรธาจ เอกาลมฺพณวตฺถุกา จ หุตฺวา เยธมฺมา เจโตยุตฺตาฯ เต ทฺวิปญฺญาสธมฺมา เจตสิกา มตาติฯ ภาวปธานํปิวา เอตฺถ ยุตฺตํฯ วิเสสเนจ นิสฺสกฺกวจนํฯ เอกุปฺปาทนิโรธภาเวน เอกาลมฺพณ วตฺถุก ภาเวนจ เยธมฺมา เจโตยุตฺตาฯ เต ทฺวิปญฺญาสธมฺมา เจตสิกานาม มตา ญาตาติฯ เอตฺถจ เย เจโตยุตฺตาฯ เต เจตสิกาติ วุตฺเต จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานิปิ ตทายตฺตวุตฺติตาย เอกนฺเตน จิตฺตสมฺพนฺธีนิ หุตฺวา เจโตยุตฺตานิ เจตสิกานิ นาม สิยุํฯ ตสฺมา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ เอกุปฺปาทนิโรธาจ, เอกา ลมฺพณวตฺถุกาติ วุตฺตํฯ ตานิหิ จิตฺเตน ขณโต สหุปฺปนฺนานิปิ ภินฺนสนฺตานตฺตา ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเอว เตสนฺติ อิมํ ลกฺขณํปิ นานุโภนฺติฯ อญฺญํหิ รูปสนฺตานํฯ อญฺญํ อรูปสนฺตานนฺติฯ ผสฺสาทีนํปน อุปฺปาทมตฺตเมว จิตฺเตน สห เอกํ นโหติฯ อถโข นิโรโธปิ อาลมฺพณํปิ วตฺถุปิ สพฺพํ เอกเมวาติ ญาปนตฺถํ เอก นิโรธาทิคฺคหณํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เอวํ อวุตฺเต สกฺกา ตถา ชานิตุนฺติฯ ยสฺมาปน ยถา พหุชนสนฺตโก เอโก โคโณ ติสฺสสฺส โคโณ ทตฺตสฺส โคโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว โหติฯ เอวเมวํ อุปฺปาโท นิโรโธจ เอกสฺมิํ รูปารูปกลาเป เอโกวสมาโนปิ ผสฺสสฺส อุปฺปาโท เวทนาย อุปฺปาโท ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท อาโปธาตุยา อุปฺปาโทติ เอวมาทินา นเยน วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยวฯ ตสฺมา สุตฺตนฺเตสุ –

เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ วโย ปญฺญายติฯ ฐิกาย อญฺญตฺถํ ปญฺญายติฯ สญฺญายฯ สงฺขารานํฯ วิญฺญาณสฺสฯ ลฯ ปญฺญายตีติ วุตฺตํฯ