‘‘นิพฺพาภิวา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพาน’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ มคฺเควิย นิพฺพาเน กตฺถจิ กรณสาธนํ ทิฏฺฐํ, นจ นิพฺพานํ นิพฺพูติ กฺริยาสาธเน ราคาทิกสฺส กตฺตุโน สห การิปจฺจโย โหตีติฯ [นิพฺพานํ]

ทุตียคาถาย ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตสงฺคห-ปรมตฺถทีปนี

[17] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน จิตฺตํ ตาว นิทฺทิสนฺโต ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุฯ ตาว ปถมํฯ จตฺตาโร วิธา ปการา ยสฺส ตํ จตุพฺพิธํฯ

[18] กามาวจรนฺติ เอตฺถ กามียตีติ กาโมฯ กาเมนฺติวา เอตฺถ สตฺตา อวิกฺขมฺภิตกามราคตฺตา กามรติยาเอว รมนฺติฯ น อุปริภูมีสุ วิย ฌานรติยาติ กาโมฯ เอกาทสวิธา กามภูมิฯ นนุ เจตฺถ ฌานลาภิโนปิ สนฺตีติฯ น น สนฺติฯ เตปน กทาจิ เทวาติ นตฺเถตฺถ โทโสฯ อวีจินิรยาทโย กถํ กามียนฺติฯ กถญฺจ ตตฺถ สตฺตา กามรติยา รมนฺตีติฯ นิมิตฺตสฺสาทวเสนวา ภวนิกนฺติวเสนวาติฯ มรณกาเล หิ อุปฏฺฐิตา นิรยคฺคิชาลา สุวณฺณวณฺณาวิย ขายนฺติฯ เอโก กิร มิจฺฉาทิฏฺฐิโก พฺราหฺมโณ มรณมญฺเจ นิปฺปนฺโน โหติฯ ตสฺส อาจริยพฺราหฺมณา สมีเป ฐตฺวา พฺรหฺมโลกํ โภ คจฺฉาติ วทนฺติฯ ตสฺสปน อวีจินิรเย อคฺคิชาลา อุปฏฺฐหนฺติฯ ตทา โส โภ อาจริยา สุวณฺณวณฺณา ปญฺญายนฺตีติ อาหฯ เอส โภ พฺรหฺมโลโกฯ ตตฺถ คจฺฉาติ วทนฺติฯ โส กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิฯ เอวํ นิมิตฺตสฺสาทวเสน เต กามียนฺติฯ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปิ ภวนิกนฺตินาม โหตีติฯ อปิจ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา อวิกฺขมฺภิตกามราคาเอว โหนฺติ, โอกาเส สติ กามรติยา รมิสฺสนฺติ เยวาติฯ ตสฺมิํ กาเม อวจรตีติ กามาวจรํฯ

เอตฺถจ อวจรตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ โส หิ อตฺโถ ปาฬิยาจ นสเมติฯ นานาโทสยุตฺโตจ โหตีติฯ ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ยทิ เจตฺถ โส อตฺโถ อธิปฺเปโต สิยาฯ เอวํ สภิ เอตฺถาวจรา เอตฺถุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ สิยาฯ นปน วุตฺตํฯ นจ ปริยาปนฺนสทฺโท อุปฺปนฺนสทฺเทน สห สมานตฺโถติ สกฺกา วตฺตุํฯ น หิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนา นิปิ ตตฺร ปริยาปนฺนานิเยว โหนฺตีติฯ เอวํ ตาว ปาฬิยา นสเมตีติฯ

ยทิจ โส อตฺโถ คหิโต สิยาฯ เอวญฺจ สติ ตสฺมิํ กาเม เย มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสํปิ กามา วจรตาปตฺติโทโส รูปาวจรตาทิ มุตฺติโทโสจ อาปชฺชติฯ เยจ กามาวจรธมฺมา รูปารูปภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสญฺจ รูปารูปา วจรตา ปตฺติโทโส กามาวจรตา มุตฺติโทโสจ อาปชฺชตีติฯ นนุ เยภุยฺยวุตฺติวเสนปิ เกสญฺจิ นามลาโภ โหติฯ ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติฯ ตสฺมา อิธปิ เตสํ ธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน ภุมฺมีสุ อุปฺปนฺนพหุลตฺตา กามาวจราทิ นามลาเภ สติ น โกจิ โทโสติฯนฯ เอวญฺหิ สติ โลกุตฺตร ธมฺมานํ กามาวจรตาทิ มุจฺจนตฺถํ เยภุยฺเยน อุปฺปนฺนภูมิ วิสุํ วตฺตพฺพา สิยาฯ น จ สา นามภูมิ อตฺถิฯ ยตฺถ เต เยภุยฺเยน อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เตหิ อุปฺปชฺชนฺตา ตีสุ ภเวสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา เตสํ กาม รูปารูปาวจรตาปตฺติโทโส ทุนฺนิวาโร สิยาติฯ เอวํ นานาโทสยุตฺโต โหตีติฯ ตสฺมาสฺส ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ ภควตา สํวณฺณิเตน ปาฬินเยเนวสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ กาเม อวจรติ ปริยาปนฺนภาเวน ตสฺมิํ อชฺโฌคาเหตฺวา จรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรนฺติฯ ปริยาปนฺนภาโวจนาม อตฺตโน อาธารภูเตน เตน กาเมน สห สมานชาติโคตฺตนามตา สงฺขาเตหิ ปริโตภาเคหิ ตสฺมิํ กาเม อาปนฺนภาโว อนุปฺปวิฏฺฐ ภาโวฯ อนฺโตคธภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ

โสจ ตถา ปริยาปนฺนภาโว ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺตาวตา เยธมฺมา รูปารูปสตฺตสนฺตานภูตาปิ มยฺหํ เอเตติ กาม ตณฺหาย ปริคฺคหิตา กาเม ปริยาปนฺนาว โหนฺติฯ เต กามาวจรานามาติ สิทฺธา โหนฺติฯ รูปารูปา วจเรสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ เตสุปน รูปตณฺหา อรูปตณฺหาจ ปริคฺคาหินี ตณฺหา ทฏฺฐพฺพาฯ

เยปน ธมฺมา ติณฺณํ ตณฺหานํ ปริคฺคหวิมุตฺตา โหนฺติฯ เต ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนาปิ ตตฺร อปริยาปนฺนาเอว โหนฺตีติ โลกุตฺตรา นาม ชาตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถจ ปฏฺฐาเน อารุปฺเป กามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณนฺติอาทินา อรูปสตฺตสนฺตาเนปิ กามจฺฉนฺทสงฺขาตาย กามตณฺหาย อุปฺปตฺติ วุตฺตาฯ ตสฺมา รูปารูป ภูมีสุ อุปฺปนฺนานํ กามธมฺมานํ ปริคฺคาหินีตณฺหา รูปารูปสตฺตสนฺตาน คตาปิ ทฏฺฐพฺพาฯ ปาฬิยํ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อิทํ นีวรณชาติกตฺตา วุตฺตํฯ น หิ ฌานภูมีสุ เอกนฺตนีวรณกิจฺจานิ นีวรณานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติฯ อตฺร กามเภโท วตฺตพฺโพฯ ทฺเวกามา กิเล สกาโมจ, วตฺถุกาโมจาติฯ ตตฺถ ถเปตฺวา รูปารูปราเค อญฺโญ สพฺโพปิ โลโภ อิมสฺมิํ จตุพฺภูมิปริจฺเฉเท กิเล สกาโมนามฯ ถเปตฺวาจ รูปารูปาวจรธมฺเม อญฺเญ สพฺเพปิ ตีสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา กามาวจรธมฺมา วตฺถุกาโมนามาติฯ ยํปน อฏฺฐสาลินิยํ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา วตฺถุกาโมติ วุตฺตํฯ ตํ มหานิทฺเทเส นิทฺทิฏฺเฐน สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ น หิ รูปารูปาวจรธมฺมา อภิธมฺเม กามนาเมน วุตฺตา อตฺถีติฯ [กามาวจรปทํ]

[19] รูปาวจรํ อรูปาวจรนฺติ เอตฺถ รูปารูปสทฺทา ตาสุ ภูมีสุ นิรุฬฺหาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อปิจ ทฺเว ภูมิโย รูปภูมิ, อรูปภูมีติฯ ตตฺถ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ ยตฺถ นตฺถิ, สา จตุพฺพิธา ภุมฺมิ อรูปภูมินามฯ เสสา สตฺตวีสติวิธา ภุมฺมิ รูปภูมินามฯ ตตฺถจ เหฏฺฐา เอกาทสวิธา ภุมฺมิ โอฬาริเกน กาเมน วิเสเสตฺวา กาม ภูมีติ วุตฺตาฯ อุปริ โสฬสวิธา ภุมฺมิ รูปภูมิอิจฺเจว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยตฺถปน ตณฺหาวา ฌานานิวา รูปารูปสทฺเทหิ วุตฺตานิฯ

ตตฺถ นิสฺสยสฺสนามํ นิสฺสิเต อาโรปนวเสน นิสฺสโยปจาโร เวทิตพฺโพฯ ยตฺถจ กามาวจราทิสทฺเทหิ ภูมิเอว วุตฺตาฯ ตตฺถ นิสฺสิตสฺส นามํ นิสฺสเย อาโรปนวเสน นิสฺสิโต ปจาโรติฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กามาวจรปเท วุตฺตนยเมวาติฯ อยเมตฺถ เตภูมก ปริจฺเฉเท ปาฬิอนุคตา ปรมตฺถทีปนาฯ ยถาห –

กตเม ธมฺมา กามาวจราฯ เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตีเทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ อิเมธมฺมา กามาวจราฯ กตเม ธมฺมา รูปาวจราฯ เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อิเม ธมฺมา รูปาวจราฯ กตเม ธมฺมา อรูปาวจราฯ เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญา นาสญฺญา ยตนุปเค เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเรฯ ลฯ อิเม ธมฺมา อรูปาวจราติฯ

[19] ฏีกาสุ ปน

ยถาวุตฺตํ สุวิสทํ ปาฬินยํ อคฺคเหตฺวา อญฺญถา วจนตฺถาจ วินิจฺฉยาจ เอตฺถ วุตฺตาฯ สพฺเพ เต สารโต น ปจฺเจตพฺพาติฯ

นนุ อฏฺฐสาลินิยเมว เตจ อญฺเญจ อตฺถา วุตฺตาติฯ สจฺจํฯ ภูตํปน สุวิสทํ ปาฬิอนุคตํ อตฺถํ ญตฺวา กิํวิกฺเขเปนาติฯ

[20] โลกุตฺตรนฺติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก วุจฺจติ ยถาวุตฺโต เตภูมกธมฺโมฯ ยถาห ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตีติฯ เอวํ สนฺเต โลกุตฺตรธมฺมานํปิ นิพฺพานวชฺชานํ โลกตาปตฺติ สิยาฯ

กสฺมา, เตสํปิ ลุชฺชนปลุชฺชนธมฺมตฺตาติฯ นสิยาฯ ยตฺถ หิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ มหาชนสฺส มิจฺฉาคาโห นิวิสติฯ ตตฺเถว ตสฺส นิวารณตฺถํ อยํ โลกสมญฺญา นิยมียติฯ ตสฺมา สพฺพโส มิจฺฉาคาหวิมุตฺตานํ เตสํ โลกตาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติฯ เยสํวา ลุชฺชนํปลุชฺชนญฺจ มหาชนสฺส ปากฏํฯ เตสญฺเญว โลกตาสิทฺธีติ นตฺถิ โลกุตฺตรานํ โลกตฺตปฺปสงฺโคติฯ โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํฯ มคฺคจิตฺตํฯ ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํฯ ผลจิตฺตํฯ นิพฺพานํปน อิธ นลพฺภตีติฯ อุตฺตรณญฺเจตฺถ ตณฺหาตฺตยคฺคาห วิมุตฺติยา ตีสุ โลเกสุ อปริยาปนฺนภาโวเยวฯ โสจ อปริยาปนฺนภาโว เกสํ ธมฺมานํ อธิฏฺฐาน ภูโตวิย คยฺหตีติ วิสุํ เอกา จตุตฺถี อวตฺถาภูมินามาติฯ

จตุพฺภูมิวิภาคสฺส ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[21] เอวํ จิตฺตํ ภูมิเภเทน หีนปณีตา นุกฺกมโต จตุธา นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตเทว จตุพฺพิธํ จิตฺตํ ยถานิทฺทิฏฺฐกฺกเมน วิภชนฺโต ปถมํ กามาวจรจิตฺตํฯ ตตฺถจ หีนํ อโสภณจิตฺตํฯ ตตฺถจ สพฺพหีนํ อกุสลจิตฺตํ ตาว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสสห คตนฺติอาทิมาหฯ เอตฺถจ กามาวจรจิตฺตสฺสปิ อกุสลาเหตุก สเหตุกานุกฺกโม หีน ปณีตานุกฺกมวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[20] วิภาวนิยํ ปน

อุปริ วุจฺจมานานํ พหูนํ จิตฺตานํ โสภณสญฺญากรณสุขตฺถํ อปฺปเก ปาปาเหตุเกเยว ปถมํ ทสฺเสนฺโตติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ตทตฺโถ หิ ยถาวุตฺตหีนาทิกฺกเมเนว สิทฺโธติฯ

[21] ยญฺจ ตตฺถ

เตสุ เตสุจ ภเวสุ คหิตปฺปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคต จิตฺตุปฺปาทาน เมว สมฺภวโต เตเยว ปถมนฺติ วุตฺตํฯ ตํปิ นยุชฺชติฯ

อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน มโนทฺวารา วชฺชนสฺเสว สพฺพปถมํ อุปฺปชฺชนโตติฯ อกุสเลสุ ปน โลภมูล จิตฺตํ พหุกญฺจ โหติฯ ทฺวีหิ วฏฺฏมูเลหิ ยุตฺตตฺตา ปธานํ ปากฏญฺจ โหตีติ ตเทว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[22] ตตฺถ สุนฺทรํ มโนติ สุมโนฯ สินิทฺธจิตฺตํฯ น หิ อนวชฺชฏฺเฐน สุนฺทรตา อิธ ยุตฺตาติฯ สุนฺทรํ มโน เอตสฺสาภิวา สุมโนฯ สินิทฺธจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโลฯ สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสฯ มานสิกสุขเวทนาเยตํ นามํฯ เอตฺถจ สุมนสฺส ภาโวติ ตสฺมิํ จิตฺเต ปุคฺคเลวา สุมนาภิธานสฺสวา อยํ โส สุมโนติ สุมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ภาโวติ หิ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติฯ ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ อภิธานพุทฺธิโย เอตสฺมินฺติ กตฺวาฯ เอตสฺมินฺติ จ นิมิตฺเต ภุมฺมํฯ ยถา นาโค ทนฺเตสุ หญฺญเตติฯ ยถา หิ ตตฺถ อตฺตโน ทนฺตนิมิตฺตํ ทนฺตยุตฺเต นาเค หนนปฺปวตฺติ โหติ, เอวมิธปิ ตํ เวทนานิมิตฺตํ เวทนายุตฺเต มนสฺมิํ ปุคฺคเลวา อภิธานพุทฺธิโย ปวตฺตนฺตีติฯ ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอเตนาติ ภาโวติจ วทนฺติฯ เอตสฺมาติ จ อปเรฯ โสมนสฺเสน สห เอกโต คตํ ปวตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตํฯ โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิฯ สา ปน สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน ทุวิธาฯ อิธ มิจฺฉาทิฏฺฐิยุตฺตาฯ อกุสลาธิการตฺตาฯ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํฯ ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติฯ ทิฏฺฐิคเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐิคต สมฺปยุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคเตน เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูต มิว ยุตฺตํ สํสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ อสงฺขาริกเมกํ สสงฺขาริกเมกนฺติ เอตฺถ สงฺขาโรติ ปุพฺพาติสงฺขาโรฯ โสจ ทุวิโธ ปโยโค, อุปาโยจาติฯ ตตฺถ อาณตฺติยาวา อชฺเฌสนายวา ตชฺเชตฺวา วา อิทํ กโรหีติ ปเรหิ กโต กายวจีปโยโค ปโยโคนามฯ อาณตฺตาทินาปน วินาว กมฺมสฺส กรณตฺถํ ตํ ตํ อุปายํ ปเร อาจิกฺขนฺติฯ อกรเณ อาทีนวํ กรเณจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺติ, กติกํวา กโรนฺติ, ทณฺฑํวา ถเปนฺติ, สยเมว วา ตํ ตํ การณํ อนุสฺสรติ, ปจฺจเวกฺขติฯ

เอวมาทินา นเยน อุปาโย อเนกวิโธฯ โส ทุวิโธปิ อิธ สงฺขาโร นามฯ สงฺขโรติ อตฺตโน ปกติยา กาตุํ อนิจฺฉมานํ จิตฺต สนฺตานํ อกาตุํ อทตฺวา กรณตฺถาย สํวิทหติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กมฺเม ปโยเชตีติ กตฺวาฯ โยปน ปจฺจยคโณ เตน สงฺขาเรน วิรหิโต โหติฯ โส อสงฺขาโรฯ โยปน เตนสหิโต โหติฯ โส สสงฺขาโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

สห สงฺขาเรนาติ สสงฺขาโรฯ เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถติฯ

เอตฺถจ ปจฺจยคโณติ อารมฺมณาทิโก สาธารโณ ปจฺจย คโณ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ อสาธารโณปน กุสลกมฺเมสุ สปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก อกุสลกมฺเมสุ อสปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก ปจฺจยคโณ วิเสเสตฺวา โยเชตุํ ยุตฺโตฯ โสปน ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา สยเมว จิตฺตํ อสํสีทมานํ กตฺวา อุฏฺฐาเปติ สมุฏฺฐาเปติ, ตทา โสอสงฺขาโรนามฯ ยทาปน เตน วินา สยเมว จิตฺตํ อุฏฺฐาเปตุํ สมุฏฺฐาเปตุํ นสกฺโกติ, สงฺขารํ สหายํ ลภิตฺวาว สกฺโกติ, ตทา โส สสงฺขาโรนามฯ อิติ อสงฺขาโร สสงฺขาโรติจ อิทํ ปจฺจย คณสฺเสว นามํฯ น จิตฺตสฺสฯ จิตฺตํปน อสงฺขาเรน สุทฺเธน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํฯ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกํ, อุปฺปนฺนตฺเถ หิ อยํ อิกปจฺจโยติฯ ยสฺมิํ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติฯ เอตฺถจ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ โหตีติ โยเชตพฺพนฺติฯ อยเมตฺถ อสงฺขาริกสสงฺขาริกปเทสุ ปรมตฺถทีปนาฯ

[22] ฏีกาสุ ปน

อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตเมว อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ จ คเหตฺวา ยํ วุตฺตํ, ‘‘นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขารํฯ ตเทว อสงฺขาริกํฯ สห สงฺขาเรน วตฺตตีติ สสงฺขารํฯ

สสงฺขารเมว สสงฺขาริกนฺติ จฯ โส ยสฺส นตฺถิฯ ตํ อสงฺขารํฯ ตเทว อสงฺขาริกํฯ สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริ กนฺติ จ’’ฯ สพฺพเมตํ น ยุชฺชติเยวฯ

[23] ยญฺจ วิภาวนิยํ

สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติฯ สงฺขรียติวา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโรติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ สสงฺขาริกปิ จิตฺตํ ติกฺขํนาม สิยาติฯ

[24] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเนเจว ปรสนฺตาเนจ ปวตฺตตีติ ตํ นิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาว สงฺขาโต วิเสโสว อิธ สงฺขาโรติ’’ วุตฺตํฯ ตํปิ อสงฺขาริก สสงฺขาริกปทานํ วจนตฺเถสุ วิรชฺฌิตฺวา ตทนุ รูปสฺส สงฺขารสฺส ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตตฺตา นยุตฺตเมวฯ

[25] เอเตน

ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภปี;

สงฺขาโร ตํ วเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตาติฯ

สาธกคาถาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหตีติฯ

[26] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อถวา, สสงฺขาริกํ อสงฺขาริกนฺติ เจ ตํ เกวลํสงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นตสฺส สหปวตฺติสพฺภา วา ภาวโตติฯ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิธมตฺถิตาย ตํ วเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํฯ สโลมโก สปกฺขโกตฺยาทีสุวิย สห สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโตฯ ตพฺพิปรีตมฺปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริก’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตํปิ ปาฬิอฏฺฐกถาสิทฺธํ อุชุํ วิสทํ อตฺถํ มุญฺจิตฺวา อตฺตโน ปริกปฺปนา วเสน วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพเมวฯ

เอตฺถจ อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ อาณตฺติยาวา อชฺเฌ สนายวา ยาจนายวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ ปโยคสมุฏฺฐิตํ นามฯ ตถา อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ ภเยนวา ลชฺชายวา คารเวนวา กถิกายวา ทณฺฑภเยนวา ปวตฺติตํ อุปายสมุฏฺฐิตํ นามฯ สยเมววา อตฺตโน ลีนํ จิตฺตํ ญตฺวา เตน เตน อุปาเยน อตฺตานํ โอวทิตฺวาวา ตํ ตํ อุปายํ อนุสฺสริตฺวาวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ อุปายสมุฏฺฐิตํ นามฯ อิทญฺจ นยทสฺสนเมวาติฯ ทิฏฺฐิคเตน วิปฺปยุตฺตํ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํฯ อุทาสินภาเวน เปกฺขติ อนุภวนากาเรน อารมฺมณํ ปสฺสตีติ อุเปกฺขาฯ อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ ปสฺสตีติวา อุเปกฺขาฯ ยถาหิ โสมนสฺส โทมนสฺสานิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต ปสฺสนฺติฯ ยโต โสมนสฺสิโต ปุคฺคโล เตน อารมฺมเณน วิโยเค วิการปตฺโต โหติฯ โทมนสฺสิโตจ เตน อารมฺมเณน สํโยเค วิการปตฺโต โหติฯ น ตถา อยํ, อยํ ปน ยุตฺติโตว ปสฺสติ น อารมฺมณสํโยค วิโยคเหตุ ปุคฺคลํ วิการํ ปาเปตีติฯ เกจิปน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขตีติ อิทํ อิธ นสมฺภวติฯ น หิ อกุสลํ ยุตฺตรูปํ นาม โหตีติ วทนฺติฯ อุเปกฺขาย สหคตนฺติ สมาโสฯ

[23] เอตฺถจ กิญฺจาปิ ผสฺสาทโย วิตกฺกาทโย โมหาทโยจ ธมฺมา อิมินา สกเลน อฏฺฐวิเธน จิตฺเตน สห คตา สมฺปยุตฺตาจ โหนฺติ, น ปน เต เวทนาวิย สยํปิ เภทวนฺตา โหนฺติฯ นจ ทิฏฺฐิสงฺขารานํ วิยเตสํ อิมสฺมิํ จิตฺเต กตฺถจิ โหนฺติ กตฺถจินโหนฺตีติ อยํ วิกปฺโป อตฺถิฯ ตสฺมาเต อิมสฺสจิตฺตสฺส เภทกรา นโหนฺตีติ อิธ นคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ โลโภปน อญฺเญหิ อิมสฺส อฏฺฐวิธสฺส เภทกโร โหติฯ เวทนาทิฏฺฐิ สงฺขาราจ อิมสฺส อญฺญมญฺญสฺส เภทกรา โหนฺตีติ เตเอว อิธ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

นนุ ปีติ มาน ถินมิทฺธานิปิ เภทกรานิ โหนฺตีติ ตานิปิ อิธ สปีติกํ อปีติกนฺติ มานสมฺปยุตฺตํ มานวิปฺปยุตฺตนฺติ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธวิปฺปยุตฺตนฺติ จ คเหตพฺพา นีติฯ นฯ เตสุ หิ โสมนสฺเส คหิเต ปีติ คหิตาว โหติฯ อิตรานิจ ตีณิ อนิยตโยคีนิจ โหนฺติ, เยวาปน กานิจาติ นคหิตานีติฯ

[27] วิภาวนิยํ ปน

ผสฺสาทิวิตกฺกาทิโมหาทิธมฺมา อิโต อญฺเญหิปิ จิตฺเต หิ ยุตฺตา โหนฺตีติ นเต อญฺเญหิ อิมสฺส วิเสสํ กโรนฺติฯ ตสฺมา เต อิธ น คหิตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ อญฺเญสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติฯ โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณ ภาวโตติฯ ผสฺสาทโยหิ เกจิ สพฺพจิตฺต สาธารณา เกจิ กุสลาทิ สาธารณาฯ โมหาทโยจ สพฺพา กุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุ’’นฺติฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

เอวญฺหิ สติ โสมนสฺสุเปกฺขา สงฺขาราปิ อญฺเญสุ ทิสฺสนฺตีติ เตปิ อญฺเญหิ อิมสฺส วิเสสํ นกโรนฺติฯ ตสฺมา เตปิ อิธ นคเหตพฺพา สิยุนฺติฯ

[24] เอตฺถจ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อิฏฺฐารมฺมณสมาโยโค, พฺยสนมุตฺติจ โสมนสฺสสฺส การณํฯ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิโกหิ สทา ภวงฺคโสมนสฺเสน ปริภาวิต สนฺตาโน โหตีติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ อุปฺปชฺชตีติฯ อคมฺภีรปฺปกติโกจ หีนชฺฌาสโย อปฺปกํปิ มหนฺตํ มญฺญติฯ หีนํปิ ปณีตํ มญฺญติฯ ตสฺมา ตสฺสปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ โหตีติฯ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยโคติ อตฺตนา อิจฺฉิเตน หีเนนวา ปณีเตนวา อารมฺมเณน สมาโยโคฯ พฺยสนมุตฺตีติ ญาติพฺยสนาทิโต มุตฺติฯ

อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรปฺปกติตา, มชฺฌตฺตารมฺมณสมาโยโค, พฺยสนมุตฺติจ อุเปกฺขาย การณํฯ เอตฺถจ คมฺภีรปฺปกภิตานาม มหชฺฌาสยตาฯ ตาทิโส หิ ปุคฺคโล มหนฺตํปิ อปฺปกํ มญฺญติ, ปณีตํปิ หีนํ มญฺญตีติฯ ทิฏฺฐชฺฌาสยตา, ทิฏฺฐิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สทฺธมฺมวิมุขตา, มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตา, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนญฺจ ทิฏฺฐิยา การณํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐชฺฌาสยตาติ กาณาริฏฺฐสฺสวิย สุนกฺขตฺตสฺสวิยจ ปุริมภเว ทิฏฺฐิ คติกภาเวน อาคตตฺตา อิมสฺมิํ ภเวปิ สสฺสตุจฺเฉทาสย ภาโวฯ สทฺธมฺมวิมุขตาติ จิรํปิ กาลํ สทฺธมฺเมน วินา อาคตตาฯ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตาติ อตฺตโน อวิสเยสุ สพฺพญฺญุวิสเยสุ ฐาเนสุ อตฺตโน ปมาณํ อชานิตฺวา จินฺตาปสุตวเสน มิจฺฉาวิตกฺกพหุลภาโวฯ อโยนิโส อุมฺมุชฺชนนฺติ อตฺตนาทิฏฺฐการณเมว สารโต สจฺจโต อุมฺมุชฺชนํฯ ตพฺพิปรีเตน ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตการณํ เวทิตพฺพํฯ อสงฺขาริกกมฺมชนิตปฺปฏิสนฺธิ กตา, กลฺลกาย จิตฺตตา, ขนฺติ พหุลตา, ปุริสกาเรสุ ทิฏฺฐานิสํสตา, กมฺมปฺปสุตตา, อุตุโภชนาทิ สปฺปาย ลาโภติ อิทํ อสงฺขาริกการณํฯ ตตฺถ ขนฺติพหุลตาติ สีตุณฺหาทีนํ ขมนพหุลตาฯ ปุริสกาเรสูติ ปุริเสหิ กตฺตพฺเพสุ กมฺเมสุฯ กมฺมปฺปสุตภาติ กมฺเมสุ จิณฺณวสิตาฯ ตพฺพิปรี เตน สสงฺขาริกการณํ เวทิตพฺพํฯ อิเมสํปน จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํฯ อฏฺฐปีติ ปิสทฺเทน เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถเภทโต กาล สนฺตานา รมฺมณาทิ เภทโตจ อเนกวิธตฺตํ สมฺปิณฺเฑตีติฯ

โลภมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺฐิตาฯ

[25] โทสมูลจิตฺเต ทุฏฺฐุมโนภิ ทุมฺมโนฯ วิรูปํ จิตฺตํฯ ทุฏฺฐุมโน เอตสฺสาติวา ทุมฺมโนฯ วิรูปจิตฺตสมงฺคีปุคฺคโลฯ ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํฯ สา หิ อตฺตนา สหคเต จิตฺเตวา ตํ สมงฺคีปุคฺคเลวา ทุมฺมนา ภิธานสฺสวา อยํ โส ทุมฺมโนติ ทุมฺมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ โทมนสฺเสน สห คตนฺติ สมาโสฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิโฆฯ โทโสฯ

โสหิ อุปฺปชฺชมาโน สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ปฏิหนติฯ ลูเข สนฺตตฺเต กโรติฯ อตฺตโน วตฺถุมฺปิ ปฏิหนติฯ หทยปฺปเทสํ ทหติฯ ตํ ปุคฺคลํ ทุมฺมุขํ กโรติ, อตฺตโน อารมฺมณํปิ ปฏิหนติฯ ตํ พาธย มาโน คณฺหาติฯ ตสฺมา ปฏิโฆติ วุจฺจตีติฯ

[26] เอตฺถ สิยาฯ สงฺขาโร ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส เภท กโรติ ตสฺส อิธ คหณํ ยุตฺตํฯ เวทนา ปฏิฆาปน เภทกรา น โหนฺตีติ เต อิธ น คเหตพฺพาติฯ วุจฺจเต, โทมนสฺสคฺคหณํ ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส กทาจิ อญฺญเวทนาโยคตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติฯ ยทาหิ ราชาโน หสมานาเยว โจรวธํ เปเสนฺติฯ ยทาจ ชนา อตฺตโน เวรีนํ มรเณ ตุฏฺฐิํ ปเวเทนฺติฯ มรณํ อภินนฺทนฺติฯ ยทาจ พาลชนา หสมานาว มิคปกฺขิโน มาเรนฺติฯ ตทา อิทํ นุโข โสมนสฺเสน ยุตฺตนฺติ อตฺเถว ปสงฺโคฯ อุเปกฺขาโยเคปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณนฺติฯ ปฏิฆคฺคหณํปิ อญฺญธมฺมสมฺปยุตฺตตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํฯ ตถาหิ เย นตฺถิกาเหตุกา กิริยมิจฺฉา ทิฏฺฐิกา ปาณวเธ อปุญฺญํนาม นตฺถีติ คณฺหนฺติฯ เยจ มนุสฺสปาณ วเธเอว อปุญฺญํ โหติ, ติรจฺฉานคตปาณวเธ อปุญฺญํ นตฺถีติ คณฺหนฺติฯ เยจ ปาณวธํ กตฺวา ยญฺญํ ยชนฺตานํ มหนฺตํ ปุญฺญํ โหติ, ทิพฺพสํวตฺตนิกนฺติ คณฺหนฺติฯ เต สกฺกายทิฏฺฐิยา วิสฺสฏฺฐา ปาณวธํ สยํวา กโรนฺติฯ อญฺเญวา เปเสนฺติฯ ตทา อิทํ ทิฏฺฐิยาปิ สมฺปยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติเยวฯ เยปน สมฺมาทิฏฺฐิเกสุ พาลา อพฺยตฺตา, เต กทาจิ เตสํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ ลทฺธิํ คเหตฺวา ปาณํ วธนฺตา อาทิโต เวมติกชาตาว โหนฺติฯ ตทาเตสํ อิทํ วิจิกิจฺฉายปิ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติฯ ตปฺปสงฺค นิวตฺตนตฺถํ ปฏิฆคฺคหณนฺติฯ อิตรถา ปุริม จิตฺตสฺส โลภสหคตภาโววิย อิมสฺส ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว จูฬนิคเมเนว สิทฺโธติ เตสํ คหณํ นิรตฺถกํ สิยาติฯ เอตฺถจ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานํ ถินมิทฺธสฺสจ อคฺคหณํ ปุริมจิตฺเต มานถินมิทฺธนเยน เวทิตพฺพํฯ อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนาฯ

[28] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายญฺจ

‘‘อสาธารณ ธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสาธารณธมฺมวเสนาติ อิทํ ตาว นยุชฺชติฯ

[29] สติปิ อิมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเว อนญฺญสาธารเณเนว โทมนสฺเสน อิมสฺส อุปลกฺขณตฺถนฺติ อตฺถสฺส อาปชฺชนโตฯ ยถาตํ สติปิ ปุริมสฺส อิมสฺสจ จิตฺตสฺส โมหสหคตภาเว อนญฺญสาธารเณเนว โลเภน ปฏิเฆนจ อุปลกฺขณตฺถํ โลภสหคตปฏิฆ สมฺปยุตฺตคฺคหณนฺติฯ อุปลกฺขณตฺถนฺติ จ น วตฺตพฺพํฯ

เอวญฺหิ สติ ปากเฏน โทมนสฺเสน อปากฏานํ อญฺญเวทนา นํปิ อิธ ลทฺธภาวํ อุปลกฺเขตีติ อาปชฺชติฯ ยถา ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติฯ

[30] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโวปน อุภินฺนํ เอกนฺต สหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

อิมสฺส จูฬนิคเมเนว ตทตฺถสิทฺธิโตติฯ

[27] เอตฺถจ โทสชฺฌาสยตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อปฺปสฺสุกตา, อาฆาตวตฺถุสมาโยโควา, อนิฏฺฐารมฺมณสมาโย โควา โทมนสฺสสฺส ปฏิฆสฺสจ การณํฯ ตตฺถ โทส พหุล ภาวโต อาคตวเสน โทสชฺฌาสยตา ทฏฺฐพฺพาฯ อคมฺภีรปฺปกติตา หีนชฺฌาสยตาฯ อปฺปสฺสุตสฺสจ อนิฏฺฐ โลก ธมฺเมหิผุฏฺฐสฺส ตํกุเตตฺถลพฺภาติ ปจฺจเวกฺขนา นตฺถีติฯ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํฯ ปิสทฺทสฺส อตฺโถปิ วุตฺตนโยเอวาติฯ

โทสมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺฐิตาฯ

[28] โมหมูลจิตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ

ยสฺมาปน อิทํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรเหน ลทฺโธกาเสน สุฏฺฐุพลวนฺเตน โมเหนเจว สํสปฺปมานวิกฺขิปมาเนหิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺเจหิ จ ยุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา อิธ เวทนาปิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อุเปกฺขาเวทนาว ยุตฺตา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิทํ จิตฺตํ โสมนสฺส โทมนสฺส สหคตานํปิ อนนฺตเร อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ตทุภยเวทนาหิปิ อิทํ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหตีติ ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ อิธ อุเปกฺขาคหณํ กตํฯ อนญฺญจิตฺตสาธารเณน ธมฺเมน จิตฺตสฺส นิยมนตฺถํ วิจิกิจฺฉาคหณํฯ อุทฺธจฺจํ ปน สพฺพากุสเลสุ ยุตฺตํปิ อิธ ลทฺโธกาสํ หุตฺวา สุฏฺฐุ พลวํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเธว คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวหิ ธมฺมสงฺคณิยํ ธมฺมุทฺเทสวาเร อุทฺธจฺจํ อญฺเญสุ ปาปจิตฺเตสุ สรูปโต อนุทฺธริตฺวา เยวาปนกภาเวเนว วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ อนฺติมจิตฺเตเอว สรูปโต อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมาจ อิทํจิตฺตทฺวยํ สตฺตานํ ปกติสภาวภูตนฺติ ปโยเคน วา อุปาเยน วา เกนจิ อุปฺปาเทตพฺพํ นาม นตฺถิฯ สพฺพกาลมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํวิย อโนสกฺกมานํ อสํสีทมานํ อกิจฺเฉน อกสิเรน ปวตฺตติฯ ตสฺมา เอกนฺเตน อสงฺขาริกเมว โหตีติ กตฺวา อิธ สงฺขารเภโท น คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวจ ปาฬิยํปิ ปุริมจิตฺเตสุวิย อิธ สสงฺขาเรนาติ ทุตียจิตฺตวาโร นวุตฺโตติฯ อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนาฯ

[31] วิภาวนิยํ ปน

อิมานิ ทฺเว จิตฺตานิ อติสมฺมุฬฺหตาย อติจญฺจลตาย จ สพฺพตฺถปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ โหนฺติฯ ตสฺมา อุเปกฺขา สหคตาเนว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

รชฺชน สหิตานํปิ โลภมูล จิตฺตานํ อุเปกฺขา โยคสฺส ทิฏฺฐตฺตาติฯ

[32] ยญฺจ ตตฺถ มหาฏีกายญฺจ

‘‘ตโตเยวจ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตายจ อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาวติกฺขตาย อภาวโตติ อิมินา อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโตติ อิมินา สสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ

ตทุภเย ปน อิทํ จิตฺตทฺวยํ สพฺพโส สงฺขารวิมุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ ตํ อฏฺฐกถายปิ ตาว น สเมติฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคอฏฺฐกถายญฺหิ สงฺขารเภเทน อวิชฺชาย ทุวิธภาโวว วุตฺโตฯ ยทิจ อิทํทฺวยํ สงฺขารมุตฺตํ สิยาฯ เอวํ สติ อิธ โมโหปิ สงฺขารมุตฺโต สิยาฯ โสจ อวิชฺชาเยวาติ ติวิธภาโวว อวิชฺชาย ตตฺถ วตฺตพฺโพฯ นจ วุตฺโตติฯ เอวํ ตาว อฏฺฐกถาย นสเมติฯ

[33] ยสฺมาจ อิธ ติกฺขภาโวนาม วินา สงฺขาเรน เกวลํ ปกติ ปจฺจย คณ วเสเนว ปวตฺตนสมตฺถตา วุจฺจติฯ อิทญฺจ จิตฺตํ ตเถว ปวตฺตติฯ ตสฺมา อิทํ สภาวติกฺขํ น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

ลทฺโธกาเสน โมเหน สุฏฺฐุ มุยฺหนฺตีติ โมหมูหานีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตนเยน โมมูหานีติ วุตฺตํฯ

[29] อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํฯ ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ อิติ เอวํฯ นิปาตสมุทาโย เหสฯ ปจฺฉิโมวา เอวํ สทฺโท ปุริมสฺส อิติสทฺทสฺส อตฺถวจโนฯ อิจฺเจวนฺติวา วิสุํ เอโก นิปาโตฯ สพฺพถาปิ อิมินา โสมนสฺสสหคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเร นาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทญฺจ ทฺวาทสาติ เอตฺถ วิเสสนํ เวทิตพฺพํฯ สพฺพถาปีติ ธมฺมสงฺคณียํ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสวฯ วิภงฺเค วิภตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสวฯ ธาตุกถาทีสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสวฯ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสวฯ กาลเทส สนฺตานาทิ เภทภินฺเนน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสวฯ กถํ ทฺวาทเสวาติฯ อิจฺเจวํ ทฺวาทเสวาติ โยเชตพฺพํฯ

[34] วิภาวนิยํ ปน

เหฏฺฐา วุตฺโต สมฺปโยคาทิ อากาโรว วิภาวิโตฯ โสปน อิจฺเจวนฺติ อิมินาว สิทฺโธติฯ

อกุสลจิตฺตานีติ กุสลปฏิวิรุทฺธสภาวตฺตา เอวํ ลทฺธนา มานิ จิตฺตานิฯ เอตฺถจ เอกนฺเตน สทฺธาทโยเอว กุสลานามฯ โมหาทโยเอว อกุสลา นามฯ

จิตฺตํปน ผสฺสาทโย วิย อญฺญสมานเมว โหติ, น หิ อารมฺมณ วิชานนํวา เอกนฺเตน มุยฺหนาทิวิย สาวชฺชํวา โหติฯ สทฺทหนาทิวิย อนวชฺชํวาติฯ ตํปน อกุสเลหิ ยุตฺตํ อกุสลนฺติ วุจฺจติฯ กุสเลหิ ยุตฺตํ กุสลนฺติฯ สทฺธาทีนํปน โมหาทีนญฺจ ปฏิวิรุทฺธภาโว ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพฯ อกุสลธมฺมาหิ ทุพฺพลา โหนฺติฯ สุวณฺณปฺปฏิรูปกาวิย เผคฺคุภูตา อภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานาปิ จญฺจลนฺติเยว วิกฺกิรนฺติเยวฯ นิยามํ โอกฺกมนฺตาปิ เอกสฺมิํภเว เอว อปายภาคิตาย โอกฺกมนฺติฯ นปน กุสลมูลานิ สพฺพโส ปจฺฉินฺทิตฺวา สตฺเต วฏฺฏโสตนิยเต กาตุํ สกฺโกนฺติฯ กุสลธมฺมาปน พลวนฺตา โหนฺติฯ ชาติสุวณฺณาวิย สารภูตา ภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานา ถิรตรปตฺตา โลกิเยสุ ยาว อิทฺธิวิธานา โลกุตฺตเรสุจ ยาว อรหตฺตมคฺคา วุทฺธิวิรุฬฺหีธมฺมา โหนฺติฯ นิยามํ โอกฺกมนฺตา อปายโสตํวา วฏฺฏโส ตํวา สพฺพโส สมุจฺฉินฺทิตฺวา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิตาย โอกฺกมนฺติฯ ตสฺมา กุสล ธมฺมาเอว ปหายกานามฯ อิตเรปน ปหาตพฺพาเอว นามาติ เวทิตพฺพาฯ อปิจ กุสลธมฺมานาม อนฺตมโส อาโลปภิกฺขา ทานมตฺตาปิ โลเกเภสชฺชวิธานานิวิยอกุสลปฺปหานาย เอว ปณฺฑิเตหิปญฺญปียนฺติ กรียนฺติ จ, ตสฺมา เตเอว ปหายกาฯ อกุสลธมฺมาปน โลเก นานาโรคชาติโยวิย สกลโลกสฺส ปกติสภาวภูตาเอว โหนฺตีติ เต ปหาตพฺพาเอวาติฯ สมนฺตโต อนวเสสโต อาทิยิํสุ คณฺหิยิํสูติ สมตฺตานิฯ อปิจ สมตฺตานีติ นิฏฺฐิตานิ ปริปุณฺณานิวาฯ อฏฺฐธาติอาทิสงฺคหคาถาฯ โลโภมูลํ เอเตสนฺติ สมาโสฯ ทฺวาทสา กุสลา สิยุนฺติ เอตฺถ สิยุนฺติ นิปาตปทํ อิธ ทฏฺฐพฺพํฯ อกุสล จิตฺตานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย อกุสลจิตฺตสฺส

ปรมตฺถทิปนา นิฏฺฐิตาฯ

[31] เอวํ สพฺพนิหีนํ อกุสลํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ อเหตุกํ สงฺคณฺหนฺโต ตตฺถจ สพฺพนิหีนํ อกุสลวิปากํ ตาว ทสฺเสตุํ อุเปกฺขาสหคตนฺติอาทิมาหฯ

[35] วิภาวนิยํ ปน

ตํ อกุสล วิปากตฺตาเยว อกุสลานนฺตรํ ปถมํ ทสฺสิตนฺติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อกุสลวิปากา ทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว วิภชิตุ’’นฺติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ กุสลวิปากานิปิ กุสลา นนฺตเรเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติฯ

[31] จกฺขุโสตาทีนํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ ยถาห-วิชานาติ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมาวิญฺญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ จกฺขุํ นิสฺสิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุนาวา ปจฺจยภูเตน ชนิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ กมฺเมนวา จกฺขุสฺส อุปนีตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุโตวา ชาตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุสฺสวา อินฺทฺริยภาเวน สามิ ภูตสฺส วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุสฺมิํวา อุปฺปนฺนํวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ เอสนโย โสตวิญฺญาณาทีสุปิฯ ปาฬิยํปน มหา ตณฺหาสงฺขยสุตฺเต –

เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กฏฺฐญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ กฏฺฐคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ สกลิกญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ สกลิ กคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ติณญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ ติณคฺคี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ โคมยญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ โคมยคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ถุสญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ ถุสคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ สงฺการญฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติฯ สงฺการคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ เอวเมวโข ภิกฺขเว จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ โสตวิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธจ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ

ฆานวิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเสจ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ ชิวฺหาวิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพจ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ กายวิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ วิญฺญาณํฯ มโน วิญฺญาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํฯ

ตถาติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตนฺติ ปทํ อากฑฺฒติฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา พาธติ หิํสตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุวา ขนติ กายิกสุขนฺติ ทุกฺขํฯ ทุกฺกเรนวา ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํฯ ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา ทุกฺขํฯ กายิกทุกฺขเวทนาเยว นามํฯ สุฏฺฐุ ปฏิมุขญฺจ อิจฺฉตีติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ สุฏฺฐูติ อมุญฺจมานํฯ ปฏิมุขนฺติ อนญฺญาเปกฺขํฯ อิจฺฉตีติ กาเมติ อภินนฺทติ ปฏิคฺคณฺหติฯ เตเนวหิ ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉิํ สูติ วณฺณยิํสุฯ สุฏฺฐุ ตีเรติ ตุเลติ วิจาเรตีติ สนฺตีรณํฯ ฏีกายํ ตีเรติ นิฏฺฐาเปตีติ วุตฺตํฯ วิภาวนิยํ ตีเรติ วีมํสตีติ วุตฺตํฯ

[32] เอตฺถจ จกฺขุสฺส อสมฺภินฺนตา, อาโลก สนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, รูปานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ จตฺตาโร ปจฺจยา จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติการณานิฯ โสตสฺส อสมฺภินฺนตา อากาสสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, สทฺทานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ โสตวิญฺญาณสฺสฯ ฆานสฺส อสมฺภินฺนตา, วาสุสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, คนฺธานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ ฆานวิญฺญาณสฺสฯ ชิวฺหาย อสมฺภินฺนตา อาโปสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภฯ รสานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ ชิวฺหาวิญฺญาณสฺสฯ กายสฺส อสมฺภินฺนตา, ปถวิสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, ติณฺณํ โผฏฺฐพฺพานํ อญฺญตรสฺส อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ กายวิญฺญาณสฺสาติฯ เอตฺถจ อาโลก อากาสาทีนํ สนฺนิสฺสยานํ คหณํ เตหิ วินา รูปาทีนํ ปสาเทสุ อาปาตาคมนสฺเสว อภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํ, น หิ อาโลเก สติ รูปานิ สนฺนิหิตานิปิ จกฺขุมฺหิ อาปาตมาคจฺฉนฺติฯ เอสนโย เสเสสุปีติฯ ยํปน อฏฺฐกถายํ -

จกฺขุสฺมิํปน อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธารูปารมฺมเณ อาปาตํ อนา คจฺฉนฺเต จกฺขุวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ ปน อาปาตํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํฯ

ตํ วินา อาโลเกน วิญฺญาณุปฺปตฺติยา อภาวทสฺสนปรํฯ นปน อาปากาคมนํนาม อาโลเก อสติปิ สมฺภวตีติ ทสฺสนปรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรถา รตฺตนฺธกาเรปิ รูปานิ จกฺขุมฺหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชตีติฯ อกุสลสฺส วิปากานิ อกุสล วิปากานิฯ

[33] เอตฺถา เกนฏฺเฐน วิปากํนามาติฯ วิปจฺจนฏฺเฐนฯ กิญฺจ วิปจฺจนนฺติฯ ยถา โลเก อมฺพผลาทีนํ ตรุณภาวํ อติกฺกมฺม ปริณตภาวปฺปตฺติวิปจฺจนนฺติ วุจฺจติฯ เอวเมวํ อิธปิ วิปจฺจนํ เวทิตพฺพนฺติฯ อยญฺจ อตฺโถ จตูหิ สมงฺคีตาหิ ทีเปตพฺโพฯ จตสฺโสหิ สมงฺคีตานาม เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, อุปฏฺฐานสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตาติฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ตํ ตํ กมฺมายูหนกาเลยา กุสลากุสลเจตนาย ขณตฺตยสมงฺคิตาฯ อยํ เจตนาสมงฺคีตานามฯ สาปน เจตนา นิรุชฺฌมานา สพฺพโส อภาวํ ปตฺวา นนิรุชฺฌติฯ อายติํปน วิปากปาตุภาวาย อตฺตโน สพฺพาการปริปูรํ กฺริยาวิเสสํ ตสฺมิํ จิตฺตสนฺตาเน นิทหิตฺวาว นิรุชฺฌติฯ โสจ กฺริยาวิเสโส ยาว โอกาสํ นลภติฯ ตาว กปฺปสํตสหสฺสํปิ ตํสนฺตานํ อนุคโตเยว โหติฯ ยํ สนฺธาย ธมฺมปเท –

น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;

ทหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมา ฉนฺโนว ปาวโกติ วุตฺตํฯ

โสปน วิสุํ เอโก ปรมตฺถธมฺโมติปิ สงฺขฺยํ นคจฺฉติ, อนุสยธาตุโยวิยาติฯ อยํ กมฺมสมงฺคิตานามฯ โสปน ยทา อตฺตโน อนุรูเป ปจฺจเย ลภติฯ ตทา วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ กโรติฯ กถํ กโรตีติฯ โส อาสนฺนมรณสฺส สตฺตสฺส อตฺตานํวา ปจฺจุปฏฺฐาเปติฯ อตฺตโน นิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺฐาเปติฯ คตินิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺฐาเปติฯ โสจ สตฺโต ตํ อมุญฺจมาโน ยทิ คณฺหาติฯ

ตทา โอกาสํ ลภติฯ อยํ อุปฏฺฐานสมงฺคิตานามฯ ตํ อมุญฺจิตฺวา จุตสฺสปน จุติอนนฺตรเมว โส กมฺมสงฺขาโต กฺริยา วิเสโส วิสุํ เอโก สสมฺปยุตฺโต ปรมตฺถธมฺมราสิ หุตฺวา เอกํ ภวํ ปูรยมาโน วิปจฺจติ, เอกํ ภวํ ปูรยมาโนติจ ยาว ตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตํ ตํ ทฺวาริกวิปากกิจฺจานิ ปริโยสาเน จุติกิจฺจญฺจ สาธยมาโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส สมงฺคีตา ตรุณา วตฺถานาม โหนฺติฯ ปจฺฉิมา วิปากสมงฺคีตา ปริณตาวตฺถานามาติ เวทิตพฺพาฯ อิติ วิปจฺจนฺตีติ วิปากานิ มุทุตรุณาวตฺถํ อติกฺกมิตฺวา ปริณกาวตฺถสงฺขาตํ วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํ กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺฐานานํปิ กฏตฺตารูปานํ วิปากปเท อคฺคหณํ โหตีติฯ ตานิหิ กมฺมสนฺตานโต วิสุํ สิทฺธตฺตา วิสุํ กมฺมโต ชาตานิเยว นาม โหนฺติ, นวิปกฺกานิ นามาติฯ อญฺญํหิ อรูปธมฺมานํ สนฺตานํฯ อญฺญํ รูปธมฺมานนฺติฯ อยเมตฺถ วิปากปเท ปรมตฺถทีปนาฯ

เยปน อรูปภาเวน สารมฺมณภาเวนจ กมฺเมน สทิส ตามตฺตํ คเหตฺวา อรูปธมฺมานเมว วิปากตฺตํ สาเธนฺติฯ เตสํ วิปากสทฺโท อรูปธมฺเมสุ รุฬฺหีวเสน ปวตฺโตติ อาปชฺชตีติฯ ยญฺจ ตตฺถ สาลิพีชนิพฺพตฺเตสุ นาฬปตฺตปุปฺผผเลสุ พีชสทิสานํ ผลานเมว สาลิผลสาลิปกฺกนามํ สิทฺธํ วิยาติ อุปมํ ทสฺเสนฺติ, สาปิ นสเมติฯ น หิ ผลานิปิ ตรุณกาเล ปากนามํ ลภนฺติฯ นจ นาฬปตฺตปุปฺผานิปิ ปริณตกาเล ปากนามํ นลภนฺตีติฯ ตานิ ปิหิ ตทา นาฬํ ปกฺกํ, ปตฺตํ ปกฺกํ, ปุปฺผํ ปกฺกนฺติ น นวุจฺจนฺตีติฯ สุขยตีติ สุขํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํสมงฺคีปุคฺคลํวา ลทฺธสาตํ กโรตีติ อตฺโถฯ

[34] สุฏฺฐุวา ขนติ กายิกทุกฺขํฯ สุเขนจ ขมิตพฺพํฯ สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา สุขํฯ กุสลสฺส วิปากานิ สมฺปยุตฺต เหตุวิรหโต อเหตุกานิจาติ กุสลวิปากา เหตุก จิตฺตานิฯ

[36] วิภาวนิยํ ปน

ปุพฺพกมฺมสหชาเตน นิพฺพตฺตกเหตุนาปิ อิธ วิปากสฺส สเหตุกตาปสงฺโคกโตฯ โส น สุนฺทโรฯ

น หิ อภิธมฺเม กตฺถจิ ปุพฺพกมฺมสหชาเตน นิพฺพตฺตกเหตุนา วิปากสฺส สเหตุกาเหตุกตา สมฺภโวนาม อตฺถิฯ อสติจ สมฺภเว พฺยภิจารสฺสปิ อภาวโต โส ปสงฺโค นิรตฺถโกวาติฯ ตตฺถ พฺยภิจารสฺสาติ ปสงฺคสฺส อิจฺเจวตฺโถฯ เอตฺถจ อกุสลวิปากานํ สยํ อพฺยากตธมฺมตฺตา โลภาทีหิ อกุสลเหตูหิจ สยํ อกุสลวิปากตฺตา อโลภาทีหิ อนวชฺชเหตูหิจ สเหตุกตา สมฺภโว นตฺถิฯ อสติ จ ตํ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว อพฺยภิจาโรเยว โหตีติ ตตฺถ อเหตุกคฺคหณํ น กตํฯ กุสลวิปากานํ ปน สยํ กุสลวิปากตฺตาเยว อโลภาทีหิ กุสลา พฺยากตโยคีหิ อนวชฺชเหตูหิ สเหตุกตา สมฺภโว อตฺถิเยวฯ สติจ ตสฺมิํ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว พฺยภิจารสหิโต โหตีติ ตตฺเถว อเหตุกคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[35] จกฺขาทิเก ปญฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ, ตญฺหิ ปญฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชตีติฯ ภวงฺคสงฺขาเต มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนํฯ ตญฺหิ ตสฺมิํ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติฯ เอตฺถจ มโนทฺวารนฺติ สกลํ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[37] ยํปน ฏีกายํ

ตาว ‘‘มโนทฺวารนฺติ เอตฺถ อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนติ วุจฺจติฯ ตเทว ทฺวารํ อาวชฺชนชวนาทิ ถิจิตฺต ปวตฺติยา มุขตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ, ปีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํปิ น ยุชฺชติเยวฯ

ยทิหิ ยสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรํ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตเทว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา มโนทฺวารํนาม โหติฯ น ตโต ปุริมานีติ อยมตฺโถ สิยาฯ เอวญฺจสติ เยสุ จกฺขาทีสุ รูปา ทีนํ ฆฏฺฏิตตฺตา อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตาเนว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารานินาม โหนฺติฯ น ตโต อญฺญานีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติฯ นจ ตานิ จกฺขาทีนิ นาม อตฺถิฯ ยานิ จกฺขาทีนิ ทฺวารรูปานินาม น โหนฺตีติฯ สพฺพเมตํ อุปริ ทฺวาร สงฺคเห อาวิภวิสฺสตีติฯ หสนํ หสิตํฯ มุขสฺส ปหฏฺฐาการปฺปวตฺติฯ ตํ อุปฺปาเทติ ชเนตีติ หสิตุปฺปาโทฯ ตํวา อุปฺปาเทนฺติ ขีณาสวา เอเตนาติ หสิภุปฺปาโทฯ ตํวา อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ หสิตุปฺปาโทฯ โสเอว จิตฺตนฺติ สมาโสฯ ขีณาสวานํ อโนฬาริเกสุ อารมฺมเณสุ เยน จิตฺเตน สิตํ ปาตุกโรนฺติ, ตสฺเสตํ นามํฯ น หิ ขีณาสวา โลกิย มหา ชนาวิย รชฺชนียาทิ ภาเวน โอฬาริเกสุ หสนิย วตฺถูสุ หสนฺตีติฯ ฏีกาสุ ปน จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวา หสิตุปฺปาทนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ สิยาติฯ วุตฺตนเยน อเหตุกานิจ ตานิ วิปจฺจน วิปากุปฺปาทน กิจฺจรหิตตฺตา ตํ ตํ กฺริยามตฺตภูตานิ จิตฺตานิจาติ อเหตุกกฺริยจิตฺตานิฯ เอตฺถจ วีถิมุตฺตจิตฺตานิ กิจฺจทุพฺพลตฺตา ปญฺจวิญฺญาณานิ วตฺถุทุพฺพลตฺตา สมฺปฏิจฺฉนาทีนิจ กิจฺจฏฺฐานทุพฺพลตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน วินา เกวลํ วิปจฺจนมตฺเตน ปวตฺตนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ วิปากานิเอว โหนฺติฯ ยานิปน พลวกิจฺจตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน ปวตฺตนฺติฯ อายติํจ วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหสหิตานิ โหนฺติฯ ตานิ กุสลากุสลานินาม โหนฺติฯ ยานิ ปน จิตฺตานิ วิปจฺจนมตฺตํ อติกฺกมฺม อตฺตโน อุสฺสาเหเนว ปวตฺตนฺติฯ เตสุ อาวชฺชนทฺวยํ วิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยตฺตา โถกํ ทุพฺพลภาวโต อิตรานิจ นิรานุสยสนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหรหิตานิเอว โหนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ กฺริยานินาม ชาตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[36] อิทานิ อาทิโต ปฏฺฐาย เวทนาวิจารณา วุจฺจติฯ

ตถาหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ตาว วตฺถูนิจ อารมฺมณานิจ อุปาทารูปาเนว โหนฺติ, อุปาทารูปานญฺจ วิจุปิณฺฑกานํวิย อญฺญมญฺญสงฺฆฏฺฏนํ ทุพฺพลเมวาติ ตานิ อิฏฺเฐ อนิฏฺเฐจ อารมฺมเณ อุเปกฺขา สหคตาเนว โหนฺตีติฯ กายวิญฺญาณสฺสปน อารมฺมณานิ มหาภูตานิ โหนฺตีติ ยถา อธิกรณิมตฺถเก ถปิตํ ปิจุปิณฺฑกํ อโยกูเฏน ปหรนฺตานํ อโยกูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมฺม อขิกรณิฆฏฺฏนํ พลวตรํ โหติฯ ตถา เตสํ อารมฺมภูตานํ กายวตฺถุํ อติกฺกมฺม กายนิสฺสย ภูเตสุ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํฯ ตสฺมา กายวิญฺญาณํ อิฏฺเฐ สุขสหคตํ อนิฏฺเฐ ทุขสหคตํ โหตีติฯ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํปน สพฺพทุพฺพลานํ ปญฺจวิญฺญาณานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ นิจฺจํ ทุพฺพลํ หุตฺวา สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมวาติฯ วิภาวนิยํ ปน อสมานนิสฺสเย หิ เตหิ ลทฺธปจฺจยตาวเสน อยมตฺโถ วิภาวิโต, สนฺตีรณํปน สยํปิ พลววตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตติฯ ตาทิเสนจ พลววตฺถุนิสฺสเยน ปุริมจิตฺเตน ลทฺธปจฺจยํ โหตีติ โถกํ พลวํ โหติฯ ตสฺมา ตํ กุสลวิปากํ อิฏฺเฐ อุเปกฺขาสหคตํ อภิอิฏฺเฐ โสมนสฺสสหคตํ โหติฯ อกุสลวิปากํปน อนิฏฺเฐปิ อภิอนิฏฺเฐปิ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติฯ กสฺมา อิติเจฯ ยทิหิ ตํ อติอนิฏฺฐารมฺมณวเสน เวทนา เภทยุตฺตํ สิยาฯ ทุกฺเขนวา โทมนสฺเสนวา ยุตฺตํ สิยาฯ ตตฺถ ทุกฺเขน ตาว น ยุชฺชติ, กสฺมา, เอกนฺตกายิกตฺตา ทุกฺขสฺสาติฯ โทมนสฺเสนปิ น ยุชฺชติฯ กสฺมา, ปฏิเฆน ปฏิหญฺญตฺตาเอว โทมนสฺสภาวํ ปตฺตา โทมนสฺสเวทนา ปฏิเฆน วินา นปฺปวตฺตตีติฯ เอกนฺตากุสลภูเตน ปฏิเฆน นิจฺจโยคิโน โทมนสฺสสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโตติฯ อาวชฺชนทฺวยํปน สนฺตีรณโตปิ โถกํ พลวํ โหติฯ วิปากานญฺหิ ปวตฺติตุํปิ อตฺตโน อุสฺสาหพลํนาม นตฺถิฯ พลวนฺเตหิปน กมฺมาทิปจฺจเยหิ ชาตานิ พลวนฺตานินาม โหนฺติฯ ทุพฺพเลหิ ชาตานิ ทุพฺพลานิ นามาติฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กมฺมานุภาวโตจ มุจฺจิตฺวา วิปากสนฺตานโตจ ปจฺจยํ คเหตฺวา อุฏฺฐิตตฺตา ทุพฺพลเมว โหตีติ สทาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติฯ

[38] วิภาวนิยํ ปน

ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเต อารมฺมเณ เอกวา รเมว ปวตฺตตฺตา มโนทฺวาราวชฺชนญฺจ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตา อารมฺมณรสํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ นสกฺโกตีติ สพฺพตฺถปิ มชฺฌตฺต เวทนายุตฺตเมวาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตาติ อิทํ น ยุชฺชติฯ

น หิ จิตฺตานํ พลวทุพฺพลตาวิเสโสอตฺตโนปจฺฉา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสน สกฺกา วตฺตุํฯ อตฺตโนปน ปจฺจเยหิเอว โส สกฺกา วตฺตุนฺติฯ อิตรถา สนฺตีรณสฺสปิ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตา สิยาฯ ตํปิ หิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานํ อตฺตนาปรํ วตฺเตติ เยวาติฯ

[37] อิมานิ จิตฺตานิ อตฺตโน ปกติ ปจฺจยคณสมาโยเค สติ นุปฺปชฺชนฺตีติ นตฺถิฯ ตสฺมา อสงฺขาริกาเนวาติ วทนฺติฯ มูลฏีกายํ ปน วิปากุทฺธาเร –

อเหตุกวิปากานํ อปริพฺยตฺตกิจฺจตฺตา สสงฺขาริก กมฺม วิรุทฺโธ อสงฺขาริกภาโวปิ นตฺถิฯ อสงฺขาริกกมฺมวิรุทฺโธ สสงฺขาริกกาโวปิ นตฺถิฯ ตสฺมา เตสํ อุภยกมฺเมนปิ อุปฺปตฺติ เถเรน อนุญฺญาตาติ วุตฺตํฯ

เอเตน ติณฺณํ กฺริยจิตฺตานํปิ ตทุภยภาวาภาโว วุตฺโต โหติฯ ตานิปิหิ อปริพฺยตฺตกิจฺจานิเยวาติฯ อถวาฯ รูปทสฺส น สทฺทสฺสวนาทีนิ สตฺตา กทาจิ อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติฯ กทาจิ ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํฯ ตตฺถ ยทา อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติฯ ตทา ปญฺจทฺวาราวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติฯ ยทา ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺติฯ ตทา สสงฺขาริกานินาม โหนฺติฯ ทฺวาร วิมุตฺเตสุปน ทฺวีสุ อุเปกฺขาสนฺตีรเณสุ อฏฺฐมหาวิปาเกสุวิย วตฺตพฺโพฯ

อิติ สพฺพานิ อเหตุกจิตฺตานิ เตน ปริยาเยน สงฺขารเภเทน ปจฺเจกํ ภินฺนานิเอว โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อปริ พฺยตฺตกิจฺจตฺตาเยว เตสํ สงฺขารเภโท ปาฬิยํ นวุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[38] ยสฺมาปน เหตุโยนาม มหนฺตธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา เต ทุพฺพลกมฺมนิพฺพตฺเตสุ ทุพฺพลวตฺถุกิจฺจฏฺฐาเนสุจ อิเมสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ สพฺพํ ปาปกมฺมํ วิกฺเขปยุตฺตํ สยํปิ จญฺจลติ ทุพฺพลํ โหติฯ ตสฺมา ตํ กปฺปฏฺฐิติกํปิ สมานํ กาลนฺตเร เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติฯ ติเหตุกกมฺมํปิ สมานํ ทุพฺพเลสุ จกฺขาทิวตฺถูสุจ ทสฺสนาทีสุ กิจฺจฏฺฐาเนสุจ เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติฯ อาวชฺชนหสนกิจฺจา นิจ ทุพฺพลกิจฺจานิเอว โหนฺติฯ ตสฺมา อิมานิ สพฺพานิ สมฺปยุตฺตเหตุรหิตานิ ชาตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[39] สพฺพถาปีติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[39] วิภาวนิยํ ปน

สพฺพถาปีติ อกุสลวิปาก กุสลวิปาก กฺริยเภเท นาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

โสหิ เภโท อิจฺเจวนฺติ อิมินาว คหิโตติฯ สงฺคหคาถายํ อกุสลวิปากานิ วตฺถุกิจฺจเภเทน สตฺต, ปุญฺญปากานิ วตฺถุกิจฺจเวทนาเภเทน อฏฺฐธา, กฺริยจิตฺตานิ กิจฺจทฺวารเภเทน ตีณีติ อเหตุกจิตฺตานิ อฏฺฐารส โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ปุญฺญปาเกสุ เวทนาเภโทปิ วตฺตพฺโพฯ อิตรถา สนฺตีรณสฺส อเภโท สิยาฯ ตถา กฺริยาสุ ทฺวารเภโทปิ วตฺตพฺโพฯ อญฺญถา อาวชฺชนสฺส อเภโท สิยาติฯ ฏีกาสุปน โส น วุตฺโตติฯ

อเหตุกจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนาฯ

[40] อิทานิ เหฏฺฐา วุตฺตานํ จิตฺตานํ อโสภณนามํ อุปริ วุจฺจมานานญฺจ โสภณนามํ ถเปนฺโต คาถมาหฯ

อุปริ วุจฺจมานานญฺหิ โสภณตฺเต วุตฺเต เหฏฺฐา วุตฺตานํ อโสภณตา อวุตฺตาปิ สิทฺธา โหตีติฯ ตตฺถ ปาปาเหตุกมุตฺตานีติ ปาเปหิ อเหตุเกหิจ มุตฺตานิ เอกูนสฏฺฐิจิตฺตานิฯ อถวาฯ เอกนวุติจิตฺตานิปิ โสภณานีติ วุจฺจเร วุจฺจนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถ ปาเปหีติ อกุสเลหิฯ อกุสลานิหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อนิจฺฉนฺเตเยว อปายํ ปาเปนฺติฯ ตสฺมา ปาปานีติ วุจฺจนฺติฯ เอเตน ปุญฺญานํปิ สุคติปาปนฏฺเฐน ปาปตา ปสงฺโค นิวตฺติโต โหติฯ น หิ อิจฺฉนฺตานํ ปาปเน ปาปนพฺยาปาโร ปากโฏ โหตีติฯ ลามกฏฺเฐนวา ตานิเยว ปาปานีติ วุจฺจนฺตีติฯ โสภเณหิ สทฺธาทิคุณธมฺเมหิ ยุตฺติยา ตโตเยว จ สยํปิ โสภคฺคปตฺติยา โสภณานีติฯ

[41] อิทานิ ตานิ โสภณานิ หีน ปณีตา นุกฺกเมน ทสฺเสนฺโต โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชานาตีติ ญาณํ, ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ ญาเณน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ สมาโสฯ นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาโรฯ สํวิชฺชติ สงฺขาโร อสฺสาติ สสงฺขาโรฯ สปฺปุริสุปนิสฺส ยาทิโก กุสลุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจยคโณฯ โสหิ ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา เกวลํ อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตทา อสงฺขาโรนามฯ โสเยว ยทา อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติฯ สงฺขารสหายํ ลภิตฺวาว ตํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตทา สสงฺขาโรนามฯ อสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํฯ สสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกนฺติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ เอตฺถจ โสมนสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติการณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อปิจ สทฺธาสมฺปตฺติ ทสฺสนสมฺปตฺติ เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหก สมฺปตฺตีติ เอวมาทิ โสมนสฺสการณํ, ตพฺพิปรีตํ อุเปกฺขาการณํฯ ยานิจ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิอฏฺฐกถาสุ วุตฺตานิฯ ตานิปิ อิมสฺมิํ ฐาเน วตฺตพฺพานีติฯ ปญฺญา สํวตฺตนิก กมฺมุปนิสฺสยตา, อพฺยาปชฺชโลกุปปตฺติตา อินฺทฺริยปริปากตา, กิเลสทูรตาจ ญาณุปฺปตฺติยา การณํฯ ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา, อโมหชฺฌาสยตา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนาฯ

สุตจินฺตาปสุตาติปิวตฺตุํ ยุชฺชติฯ ยานิจธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส การณานิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตานิฯ ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานิฯ ตพฺพิปรีตํ ญาณวิปฺปยุตฺตการณํฯ สงฺขารการณํปิ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ ยานิจ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตานิฯ ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานีติฯ อิเมสํปิ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพนฺติฯ

[42] อฏฺฐปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน อิเมสํ อิธ วุตฺตปฺปการโต อญฺเญหิ ปกาเรหิ อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ตตฺรายํ นโยฯ อิมานิ อฏฺฐจิตฺตานิ ทสหิ ปุญฺญกฺริยาวตฺถูหิ คุณิตานิ อสีติ โหนฺติฯ ปุน ตานิ ฉหิ อารมฺมเณหิ คุณิตานิ จตฺตาริสตานิเจว อสีติ จ โหนฺติฯ ปุน ตานิ ตีหิ กมฺเมหิ คุณิตานิ สหสฺสํ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติฯ ปุน ตานิ ตีหิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ คุณิตานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ ตีณิ สตานิ วีสติจ โหนฺติฯ ตานิ อิมานิ สุทฺธิกานีติ กตฺวา ทฺวีสุ ฐาเนสุ ถเปตพฺพานิฯ ตโต เอกํ ฐานํ คเหตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺส ญาณสมฺปยุตฺตานิ ทฺเวสหสฺสานิ สตํ สฏฺฐิจ โหนฺติฯ ตถา ญาณวิปฺปยุตฺตานีติฯ ปุน ตตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตานิ จตูหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ อฏฺฐสหสฺสานิ ฉสตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติฯ ญาณวิปฺปยุตฺตานิปน วีมํสาวชฺชิเตหิ ตีหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ ฉสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ อสีติจ โหนฺติฯ ปุน ตทุภยานิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ ปญฺจสหสฺสานิ สตํ วีสติจ โหนฺติฯ ปุน ตานิ ปุพฺเพ วิสุํ ถปิเตหิ สุทฺธิเกหิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ นวสหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสญฺจ โหนฺตีติฯ ยํปน ฏีกายํ อิธ วุตฺตนเยน สุทฺธิกานิจ ญาณวิปฺปยุตฺตานิ จ วิสุํ อกตฺวา สพฺพานิ ปุญฺญกฺริยาทีหิ สมํ คุณิตานิ สตฺตรส สหสฺสานิ ทฺเว สตานิ อสีติจ โหนฺตีติ วุตฺตํฯ

[40] ยญฺจ วิภาวนิยํ

สุทฺธิกานิ วิสุํ อกตฺวา ญาณวิปฺปยุตฺตานิเอว วิสุํ กตฺวา ตถา คุณิตานิ วีส สตาธิก ปนฺนรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ น ยุตฺตํฯ

เอวญฺหิ สติ อิมานิ กามาวจรกุสลานิ นิจฺจํ สาธิปติกานิ หุตฺวา นิยตาธิปติกานินาม ภเวยฺยุํฯ นจ อิมานิ อุปริ มหคฺคต กุสลานิ วิย โลกุตฺตรานิ วิย จ นิยตา ธิปติกานิ โหนฺตีติฯ ฏีกานเยนปน ญาณวิปฺปยุตฺตานิปิ วีมํสาสหคตานีติ อาปชฺชตีติฯ ยถาวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน กุสลาติเอตฺถ ญาณวิปฺปยุตฺตานิปิ โกสลฺเลน นานาวชฺชนวีถิยํ ปวตฺเตน อุปนิสฺสยญาเณน สมฺภูตตฺตา กุสลานิ เอว นาม โหนฺติฯ เอวมิธปิ ตานิ เตเนว วีมํสาธิปติภูเตน สมฺภูตตฺตา วีมํสาธิปเตยฺยานิปิ นาม โหนฺตีติ น นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน ตานิ วิสุํ อกตานิ สิยุนฺติฯ เอวํสนฺเตปิ กามกุสลานินาม อธิปติวิมุตฺตานิ เอว พหุตรานิ โหนฺติฯ ตสฺมา นสกฺกา สพฺพานิ กามกุสลานิ วีมํสาธิปติมูลิกานิ ภวิตุนฺติฯ

[43] กามาวจรานิจ ตานิ กุสลานิ จิตฺตานิจาติ วิคฺคโหฯ ตตฺถ เกนฏฺเฐน กุสลานีติฯ อาโรคฺยฏฺเฐน, สุนฺทรฏฺเฐน, เฉกฏฺเฐน, อนวชฺชฏฺเฏน, สุขวิปากฏฺเฐนจาติฯ ราคาทโยหิ ธมฺมา จิตฺตสนฺตานสฺส รุชฺชนฏฺเฐน โรคานามฯ อหิตฏฺเฐน อสุนฺทรา นามฯ อนิปุณฏฺเฐน อเฉกานามฯ คารยฺหฏฺเฐน วชฺชานามฯ อนิฏฺฐ วิปากฏฺเฐน ทุกฺขวิปากานาม โหนฺติฯ อิมานิปน เตหิ วุฏฺฐิตตฺตา กุสลานินาม อโรคานิ นามาติ อตฺโถฯ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาจ สุนฺทรานิ เฉกานิ อนวชฺชานิ สุขวิปากานิ จ นาม โหนฺตีติฯ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จาเลนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลานิฯ กุจฺฉิเตนวา อากาเรน สตฺตสนฺตาเน เสนฺติ อนุเสนฺตีติ กุสาฯ ราคาทโยฯ เต ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิฯ กุสํวา วุจฺจติ ญาณํ กุจฺฉิตานํ สานฏฺเฐน ตนุกรณฏฺเฐน อนฺตกรณฏฺเฐนวาฯ กุเสน ลาตพฺพานีติ กุสลานิฯ

กุสาวิย หตฺถปฺปเทสํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺตีติวา กุสลานิฯ อปิจ, กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สรนฺติ หิํสนฺตีติ กุสลานิฯ รการสฺส ลกาโรฯ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐนวา กุสลานีติฯ

[44] มหาวิปาเกสุ ปทตฺถโต วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ เวทนาเภโท อารมฺมณวเสน วตฺตพฺโพฯ ตานิหิ อติอิฏฺเฐ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ ยถากฺกมํ โสมนสฺเสน อุเปกฺขาย จ ยุตฺตานีติฯ สมฺปโยคเภโท กมฺมวเสน ชวนวเสนจ วตฺตพฺโพฯ ตานิหิ พลวกมฺเมน ชนิตานิ ญาณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติฯ ทุพฺพลกมฺเมน ชนิตานิ ญาณวิปฺปยุตฺตานิฯ กทาจิปน ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติกาเล เยภุยฺเยน ติเหตุกชวนานุพนฺธานิ ญาณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติฯ อิตรชวนานุพนฺธานิ ญาณวิปฺปยุตฺตานีติฯ สงฺขารเภโทปิ เกหิจิ อาจริเยหิ กมฺมวเสเนว กถิโตฯ อสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ อสงฺขาริกานิฯ สสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ สสงฺขาริกานีติฯ สงฺคหกาเรนปน สนฺนิหิตปจฺจยวเสน วุตฺโตฯ ตานิหิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล ญาตกาทีหิ เตน เตน ปโยเคน อุปฏฺฐาปิตานิ กมฺมาทีนิ อารมฺมณานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ สสงฺขาริกานินาม โหนฺติฯ ตาทิเสน ปโยเคน วินา สยเมว กมฺมพเลน อุปฏฺฐิตานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติฯ ตทารมฺมณ กาเลปน อสงฺขาริกชวนานุพนฺธานิ อสงฺขาริกานินามฯ สสงฺขาริก ชวนานุพนฺธานิ สสงฺขาริกานิ นามาติฯ เอตฺถปิ สมฺปิณฺฑนตฺโถ วิสทฺโทฯ เตน อารมฺมณฉกฺก หีนตฺติกวเสเนว กาลเทส สนฺตานาทิวเสนจ เตสํ อเนกเภทตฺตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ยสฺมา ปเนตานิ ทานาทิวเสน กายกมฺมาทิวเสน ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา จ น ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา ตานิ ปุญฺญกฺริยาวตฺถูนํ กมฺมาธิปตีนญฺจ วเสน วฑฺฒนํ นลภนฺตีติฯ

[41] วิภาวนิยํ ปน

อิมานิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนาภาวโต กมฺมทฺวาร วเสน น ปวตฺตนฺติฯ อวิปากสภาวโตจ กมฺมวเสน นปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

เหฏฺฐาหิ กุสเลสุ กมฺมตฺติกวเสเนว วฑฺฒนํ วุตฺตํฯ นปน วิสุํ กมฺมทฺวารวเสนฯ กมฺมตฺติกญฺจนาม ติวิธ กมฺมทฺวาร วเสเนว สิทฺธนฺติฯ นนุ อฏฺฐกถายํ โยหิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวาร กมฺมปถ ปุญฺญกฺริยาวตฺถุเภโท วุตฺโตฯ โส อิธ นตฺถิฯ กสฺมาฯ อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปาก ธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติยาจาติ วุตฺตนฺติฯ สจฺจํฯ ตตฺถ ปน อวิญฺญตฺติชนกโต กมฺมทฺวาร เภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอวํ เภทสฺส อภาวํ วทติฯ อวิปากธมฺมโต กมฺมปถเภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน ทสวิธสฺส กมฺมปถเภทสฺส อภาวํ วทติฯ อิธปน กุสเลสุปิ กมฺมปถเภทํ อคฺคเหตฺวา ติวิธกมฺมทฺวาร เภทภินฺนํ กมฺมตฺติกเมว คหิตํฯ ตญฺจ วิญฺญตฺติ สมุฏฺฐาปนา ภาวโต ติวิธกมฺมทฺวารวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิมินาว สิทฺธํฯ ยทิจ เหฏฺฐา กุสเลสุปิ ทสวิธกมฺมปถเภทวเสน วิสุํ วฑฺฒนํ วุตฺตํ สิยาฯ เอวํสติ อิธปิ อวิปากสภาวโต กมฺมปถวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิทํ วตฺตพฺพเมวาติฯ

[45] มหากฺริยจิตฺเตสุปิ มหาวิปาเกสุวิย อารมฺมณ วเสเนว เวเทนาเภโท อุปริ สยเมว วกฺขติฯ ญาณสมฺปยุตฺต, วิปฺปยุตฺต, อสงฺขาริก, สสงฺขาริกเภโทปน ยถารหํ กุสเลสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

[42] วิภาวนิยํ ปน

ตถา อวิจาเรตฺวา กฺริยจิตฺตานํปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺส สหคตาทิตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปีติ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สเหตุก กามาวจร กุสล วิปาก กฺริย จิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุ กคฺคหณํ กุสล สทฺท สมฺพนฺเธ ภูตกถน วิเสสนํฯ เตเนวหิ ตํ กุสลจิตฺตานํ จูฬนิคเมน คหิตํฯ วิปาก กฺริย สทฺทสมฺพนฺเธปน พฺยวจฺเฉทกวิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[43] วิภาวนิยํ ปน

สกฺขรกถลิกํปิ มจฺฉคุมฺพํปิ ติฏฺฐนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตีติ สุตฺตปเท วิย อิธ ยถาลาภ โยชนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สเมติฯ ตตฺถหิ สกฺขรกถลิกํนาม นจรตีติ ยุตฺตํฯ อิธปน กุสลํ สเหตุกํ นโหตีติ นยุตฺตเมตนฺติฯ

[46] สงฺคหคาถายํ เวทนา ญาณ สงฺขาร เภเทนาติ เวทนาเภเทน, ญาณเภเทน, สงฺขารเภเทนจฯ ตตฺถ เวทนา เภเทนาติ เวทนาเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทน, ญาณเภเทนาติ ญาณโยคา โยคสิทฺเธนจิตฺตเภเทนฯ สงฺขารเภเทนาติ สงฺขาเรน วินา สหจ ปวตฺตปจฺจยคณเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทนาติ อตฺโถฯ อิทญฺหิ สมาสปทานํ สามตฺถิยํ, ยทิทํ สุวิญฺญาตานํ นานาปฺปการานํ ปทตฺถานํ อปฺปเกน พฺยญฺชเนน ทีปนสมตฺถตาติฯ

[44] เอเตน วิภาวนิยํ

สยํ อภินฺนานํ ญาณสงฺขารานํ เภทวจเน จิตฺตสฺส เภทกร ภาเว จ โจทนาย อโนกาสตา สาธิตา โหตีติฯ

ตตฺรายํ โยชนาฯ สเหตุ กามาวจร ปุญฺญปากกฺริยา เวทนาญาณสงฺขารเภเทน ยถากฺกมํ ฉจ ทฺวาทสจ จตุวีสติ จ มตาติฯ เอตฺถจ –

เวทนาญาณสงฺขาร, เภเทเนตานิ อฏฺฐธา;

ปุญฺญปากกฺริยาเภทา, จตุวีสติวิธา มกา ติปิฯ

วตฺตพฺพาฯ เอวญฺหิ สติ อตฺถคติจ วิสทา โหติฯ อุปริ วกฺข, มานาหิจ สงฺคหคาถาหิ สทฺธิํ สเมตีติฯ

[47] กาเมติอาทิ สพฺเพสํ กามจิตฺตานํ สงฺคหคาถาฯ ตตฺถ กาเม กามภูมิยํ ปากานิ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ วิปากจิตฺตานิ เตวีสฯ ปุญฺญาปุญฺญานิ กุสลากุสลจิตฺตานิจ วีสติฯ

กฺริยาจ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ ปน เอกาทส โหนฺติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ จตุปฺปญฺญาส โหนฺตีติ โยชนาฯ สพฺพถาติ เจตฺถ วิสทฺโท ลุตฺต นิทฺทิฏฺโฐฯ ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปญฺญาสเอวฯ วิภงฺเค วิภตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปญฺญาส เอวาติอาทินา ตสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวาติฯ

[45] เอเตน วิภาวนิยํ

อิธ วุตฺตานํ กุสลาทีนํ อนฺโตคธเภทวเสน ตสฺส อตฺถวิภาวนา ปฏิสิทฺธา โหติฯ

[46] ยญฺจ วิภาวนิยํ

กาเม ภเวติ วุตฺตํฯ ตํปิ วิจาเรตพฺพํฯ

ภวสทฺโท หิ กุสลากุสลกมฺเมสุ กมฺมนิพฺพตฺเตสุจ วิปาก กฏตฺตารูเปสุ วตฺตมาโน อภิธมฺเม ทิฏฺโฐฯ น ตทญฺเญสุ นามรูปธมฺเมสูถิฯ ภูมิปริยาโยจ อิธ กามสทฺโทฯ ภูมีติจ สโหกาโส อินฺทฺริยา นินฺทฺริยพทฺธธมฺมสมูโห วุจฺจตีติ กาเม กามภูมิยนฺติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภโวติวา ภูมิเอว วุจฺจติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตา สงฺขาราจาติ กตฺวาฯ เอสนโย ปรตฺถปีติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย กามจิตฺตสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

[48] เอวํ กามจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตนฺติอาทิมาหฯ วิตกฺโกจ วิจาโรจ ปีติจ สุขญฺจ เอกคฺคตาจาติ ทฺวนฺโทฯ ตาหิ สหิตนฺติ สมาโสฯ วิตกฺกวิจารปีติสุเข กคฺคตา สงฺขาเตนสมุทิเตนปถมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํกุสลจิตฺตํ ปถมชฺฌานกุสลจิตฺตํฯ ตตฺถ เกนฏฺเฐนปถมํ, เกนฏฺเฐนจ ฌานนฺติฯ อาทิโต ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ปถมํฯ

กสิณาทิกสฺส อารมฺมณสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณสฺสจ อุปนิชฺฌายนโต ปจฺจนีกธมฺมานญฺจ ฌาปนโต ทยฺหนโต ฌานํฯ อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ เอกคฺคตาเอว สาติ สยยุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ สาหิ เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต เอโก อคฺโคโกฏิโกฏฺฐาโสวา อสฺสาติ อตฺเถน เอกคฺคสงฺขาตสฺส จิตฺตสฺส ตถาปวตฺตเน อาธิปจฺจคุณโยเคน เอกคฺคตาติ จ วุจฺจติฯ สาเยว จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิปิตุํ อทตฺวา เอกสฺมิํ เยวารมฺมเณ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน สมฺมาจ อาธิยติ ถเปติฯ อินฺทฺริยานญฺจ สมภาวํ กตฺวา ตตฺเถว ลีนุทฺธจฺจาภาวาปาทเนน สมญฺจ อาธิยติ ถเปตีติ อตฺเถน สมาธีติจ วุจฺจติฯ สาเยวจ ปาฬิยํ อวิกฺเขโป อวิสาหาโร สณฺฐิติ อวฏฺฐิตีติ นิทฺทิฏฺฐาติฯ วิตกฺกาทโยปิ ปน ตสฺสา สาติสยํ อุปการกตฺตา ฌานนฺเตว วุตฺตาฯ ตถา หิ วิตกฺโก ตาว จิตฺตํ ถินมิทฺธวเสน โอสกฺกิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณาภิมุขเมว กโรติฯ อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณหิ วิตกฺโกฯ ถิน มิทฺธนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติฯ วิจาโรจ นํ วิจิกิจฺฉาวเสน สํสปฺปิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณานุพนฺธเมว กโรติฯ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ หิ วิจาโร ปญฺญาปกติโกฯ วิจิกิจฺฉานีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติฯ ปีติจ จิตฺตํ พฺยาปาทวเสน อุกฺกณฺฐิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ปริตุฏฺฐเมว กโรติฯ อารมฺมณสํปิ ยายนลกฺขณา หิ ปีติฯ พฺยาปาทนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขาติฯ ตถา สุขญฺจ นํ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจวเสน อวูปสมิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ลทฺธสาตํ อุปพฺรูหิตํ กโรติฯ สากลกฺขณญฺหิ สุขํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติฯ

อุเปกฺขาจ สนฺตสภาวตฺตา สุเขเอว สงฺคหิตาติฯ เอวํ กโรนฺตาจ เต ธมฺมา ตสฺมิํ อารมฺมเณ ตสฺส จิตฺตสฺส สุฏฺฐุ เอกคฺคภาวตฺถายจ โหนฺติฯ เอกคฺคภาโวติจ เอกคฺคตาเยวฯ สาจ เอกคฺคตา เตหิ ธมฺเมหิ ตถา อนุคฺคหิตา สุฏฺฐุ พลวตี หุตฺวา สยํ กามจฺฉนฺทวเสน นานารมฺมเณสุ จิตฺตวิธาวนํ นีวาเรตฺวา กสิณนิมิตฺตาทิเก ตสฺมิํ อารมฺมเณ นิจฺจลํ ฐตฺวา ตํอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายติ โอโลเกติฯ ตสฺมา เต สพฺเพปิ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเฐนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติฯ

เตสุจ ตถา ปวตฺตมาเนสุ ตปฺปจฺจนีกา นีวรณธมฺมา โอกาสํ อลภิตฺวา มนสฺมิํปิ ปริยุฏฺฐิตุํ นสกฺโกนฺติฯ ฌาปิตานาม โหนฺติฯ ตสฺมา เต ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเฐนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ฌาน มคฺค สมฺโพธิสงฺขาเตสุ ตีสุ ฐาเนสุ ธมฺมสามคฺคี ปธานํ โหติฯ องฺคานํ สมคฺคภาเวเอว อปฺปนาปตฺติวเสน อุปนิชฺฌาย นาทิ กิจฺจสํสิทฺธิโตฯ ยสฺมาจ เอเต ธมฺมา วุตฺตนเยน วิสุํวิสุํ อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลปฺปวตฺติ สงฺขาตํ เอกเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ สาเธนฺติฯ ตสฺมา รถงฺคานํ สมุทาเยเอว รถโวหาโรวิย เตสํ สมุทาเยเอว ฌาน โวหาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ อปเรปน ปญฺจนฺนํปิ เตสํ อารมฺมณาภินิโรปนาทีนิ ยถาสกํ กิจฺจานิเยว วิสุํ วิสุํ อุปนิชฺฌานกิจฺจานินาม โหนฺตีติ ปฏฺฐาเน ฌานปจฺจยํ ปตฺวา สพฺเพเปเต วิสุํ วิสุํ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติเยวฯ ตสฺมา เต วิสุํ วิสุํปิ ฌานานิเยว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ ยถาจ ปญฺจงฺคิกํ สีลํ ทสงฺคิกํ สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจสมุทิตาทีนิ เตสํ สีลานํ ปญฺจงฺคิกา ทินามลาภสฺเสว การณานิ โหนฺติฯ น สีลภาวสฺสฯ น หิ ปาณาติปาตา เวรมณาทิกํ เอกํปิ สมานํ สีลํนาม น โหตีติฯ เอวเมวํ อิธปิ ปญฺจสมุทิตาทีนิ ปญฺจงฺคิกาทิ ภาวสฺเสว ปถมชฺฌานาทิ ภาวสฺเสวจ การณานิฯ นปน ฌานภาวสฺสาติ นสกฺกา วิญฺญาตุํฯ อิตรถา ฌานปจฺจเย ฌานงฺคานิ ปจฺจนิยานิเยว สิยุนฺติปิ วทนฺติฯ เอตฺตาวตา สติปิ อิมสฺส จิตฺตสฺส ผสฺสาทีหิปิ สหิตภาเว เตสํ ตถาวิธกิจฺจวิเสสาภาวา อิธ อคฺคหณนฺติปิ สิทฺธํ นโหตีติฯ วิจารปีติสุเขกคฺคตา สงฺขาเตน ทุตียชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ทุตียชฺฌาน กุสลจิตฺตํ, เอวํ เสเสสุปิฯ

[49] เอตฺถ สิยาฯ เกนปน อิเมสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติฯ ปุคฺคลชฺฌาสเยน กโตติฯ โยหิ วิตกฺกสหาโย หุตฺวา ปญฺจงฺคิกํ ปถมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสีภาวํ กตฺวา ปุนวิตกฺเก นิพฺพินฺทติฯ ตสฺส วิตกฺกํ สมติกฺกมิตฺวา อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคนฺตุํ อชฺฌาสโย สณฺฐาติฯ

ตทา โส ตเมว ปถมชฺฌานํ ปาทกภาวตฺถาย ทฬฺหํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย เตน อชฺฌาสเยน สเหว ปุนภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคจฺฉติฯ ตตฺถ สา ภาวนาสยํ วิตกฺกยุตฺตาปิ เตน อชฺฌาสเยน ปริภาวิตตฺตา วิตกฺกวิราค ภาวนานาม โหติฯ ตสฺสา ภาวนายฯ พเลน ตํ ฌานํ อุปฺปชฺช มานํ อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ อุปฺปชฺชติฯ เสสชฺฌานาธิคเมสุปิ เอเสวนโยติฯ เอวํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เตสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถจ อุตฺตรุตฺตรชฺฌานา ธิคมเน ปาทกภาวตฺถาย ปุริมปุริมชฺฌานสฺส สมาปชฺชนํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพํฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อชฺฌาสยพเลนปน อุตฺตรชฺฌานํ อุปฺปชฺชมานํ ปาทกชฺฌานสทิสํ นโหติฯ ปาทกชฺฌานโตหิ ปุคฺคลชฺฌาสโยว พลวตโรฯ เตนาห ภควา อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปริ โลกุตฺตรจิตฺตํ ปตฺวา อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

[50] เอตฺถ สิยาฯ กสฺมา อิธ สงฺขารเภโท นวุตฺโตติฯ ปาฬิยเมว อวุตฺตตฺตาฯ กสฺมาจ โส ปาฬิยํ อวุตฺโตติฯ ปฏิปทา เภทวจเนเนว สิทฺธตฺตาติฯ ตถาหิ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ สุขปฺปฏิปทภาเว สิทฺเธ อสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหติฯ ทุกฺขปฺปฏิปทภาเวจ สิทฺเธ เตสํ สสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหตีติฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจฯ อฏฺฐกถาทสฺสนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐสาลินิยํ -

โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติฯ ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติฯ โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติฯ ตสฺส สุขาปฏิปทา โหตีติฯ

ตถา สมฺโมหวิโนทนี วิสุทฺธิมคฺเคสุปีติฯ เอตฺถจ ปุพฺพวากฺเย ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคนาติ ทิฏฺฐตฺตา ปรวากฺเยปิ สุเข น อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ ทิฏฺฐเมว โหติฯ

ตตฺถ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยคสหิเตน กามาทีนวทสฺสนาทินา ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถฯ เอเตน สพฺเพสํ ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานานํ สสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหติฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยครหิเตน เตเนว ปจฺจยคเณนฯ เอเตน สพฺเพสํ สุขปฺปฏิปทชฺฌานานํ อสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหตีติฯ ขิปฺปาภิญฺญชฺฌานานํปิหิ ทุกฺขปฺปฏิปทภาเว สติ สสงฺขาริกตาว วิญฺญายติฯ ทนฺธภิญฺญชฺฌานานํปิ สุขปฺปฏิปทภาเว สติ อสงฺขาริกตาว วิญฺญายตีติฯ ยทิเอวํ ปฏิปทารหิตานํ มคฺค สิทฺธอุปปตฺติสิทฺธชฺฌานานํ กถํ สงฺขารเภโท สิทฺโธติฯ เตสํปิ วฬญฺชนกาเล สมาปตฺติปฺปฏิพนฺธกานํ ปจฺจยานํ สนฺนิหิตา สนฺนิหิตวเสน ทุกฺขสุขปฺปฏิปทภาวสมฺภโว โหติเยวาติฯ ตตฺถ มคฺคสิทฺธชฺฌานํนาม สุทฺธวิปสฺสนายานิกานํ มคฺคปฺปฏิลาเภน สเหว สิทฺธชฺฌานํฯ ตํ ทุวิธํ เหฏฺฐิมมคฺคสิทฺธํ, อรหตฺตมคฺคสิทฺธนฺติฯ ตตฺถ มหาสมยสุตฺเต อาคตานํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ฌานํ เหฏฺฐิม มคฺคสิทฺธํฯ อานนฺทตฺเถรสฺส ฌานํ อรหตฺตมคฺคสิทฺธํฯ ยํปิ อนาคามีนํ อชานนฺตานญฺเญว สตฺเถน หนิตฺวา สหสา มรนฺตานํ อุปฺปนฺนํฯ ตํปิ มคฺคสิทฺธคติกํฯ โยปน อฏฺฐสมาปตฺติโย ภาเวตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รูปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ตา สมาปตฺติ โย ตตฺถ ปากติกาเอว โหนฺติฯ อิทํ อุปปตฺติสิทฺธนฺติฯ เอกสฺมิํ ภเวปิ หิ ลทฺธชฺฌานานิ วฬญฺชนกาเล สนฺนิหิตปจฺจยวเสน นานาปฏิปทายุตฺตานิ โหนฺตีติฯ ฌานุปฺปตฺติปฺปฏิปทา รหิตตฺตาวา อสงฺขาริกชฺฌาเนสุ เตสํ สงฺคโห ยุตฺโต สิยาติฯ อปิจ, เนตฺติปาฬิยํ สพฺเพสํ โลกิย โลกุตฺตรสมาธีนํ สงฺขารเภโท สรูปโตว นิทฺทิฏฺโฐฯ ยถาห-ทฺเว สมาธโย สสงฺขาโร สมาธิ อสงฺขาโร สมาธีติฯ อฏฺฐกถายญฺจ สุขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ ทนฺธาภิญฺญขิปฺปาภิญฺญสมาธีนํ อสงฺขารภาโว ทุกฺขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ สสงฺขารภาโวจ วุตฺโตติฯ เอตฺตาวตา สพฺเพสํ มหคฺคตโลกุตฺตรชฺฌานจิตฺตานํ อสงฺขาริก สสงฺขาริกวเสน วิสุํ วิสุํ ทุวิธภาโว สิทฺโธ โหติฯ ยสฺมาปน อยํ สงฺขารโวหาโร อกุสลานํปิ สาธารโณฯ

ปฏิปทาโวหาโรปน วิเสเสน ปฏิปตฺติธมฺเมสฺเวว ปากโฏฯ มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมาจ เอกนฺตํ ปฏิปตฺติธมฺมาเอวฯ ตสฺมา เตสํ เภทํ สงฺขารวเสน อวตฺวา ปฏิปทาวเสเนว ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํปิ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนาฯ

[51] [47] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต อสงฺขาริกนฺติปิฯ อธิกาเรนจ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺการวเสเนว อนุปฺปชฺชนโต สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริกมฺมสงฺขาตฯลฯ อสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิทํ ตาว นยุชฺชติฯ

น หิ ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาโร อิมสฺมิํ สงฺขารเภเท สงฺขาโร เอวนาม โหติฯ กสฺมา, ฌานุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจย ภูตตฺตา, ตถาหิ โลเก สาสเนจ สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนํนาม นตฺถิฯ อนฺตมโส อาโลปภิกฺขาทานมตฺตํปีติฯ ยญฺจ จิตฺตํ เยน อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพา ภิสงฺขาเรน วินา น อุปฺปชฺชติฯ โส ตสฺส จิตฺตสฺส ปกติปจฺจยคเณเอวอนฺโต คโธ โหติฯ ฌานานิจ โลกิย โลกุตฺตร ภูตานิ สพฺพานิ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพภาคภาวนา ภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนานินาม นตฺถีติ โส เตสํ ปกติปจฺจยคเณสุเอว อนฺโตคโธ โหตีติฯ อิตรถา สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อสงฺขาริกํ นามนตฺถีติ อาปชฺชตีติฯ

[48] ยญฺจ ตตฺถ

อธิกาเรนจ วินา เกวลํฯลฯ สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติเยวฯ

น หิ โลกิยชฺฌานานินาม อธิกาเรน วินา นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺถิฯ เกวลํปน ปุพฺเพ สมถกมฺเมสุ กตาธิการสฺส สุขปฺปฏิปทชฺฌานํ อุปฺปชฺชติฯ

อกตาธิการสฺสปน ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานนฺติ เอวเมว อฏฺฐกถาสุ อาคตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ โยจ สมเถ อกตาธิกาโรฯ ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติฯ กตาธิการสฺสสุขาติฯ อปิจ, ปุริมภเว สิทฺธํ อธิการํ คเหตฺวา อิธ สงฺขารเภทวิจารณาปิ นยุตฺตาเอวฯ กุสลกฺริยชฺฌาเนสุ หิ สนฺนิ หิตปจฺจยวเสเนว ตพฺพิจารณา ยุตฺตาติฯ

[49] เอตฺตาวตา

อถวาติอาทิโก ปจฺฉิม วิกปฺโปปิ ปฏิกฺขิตฺโต เอว โหตีติฯ

[52] เอตฺถ ฌานํ อนุยุญฺชนฺตสฺส นิมิตฺตุปฺปาทโต ปุพฺพํ ปฏิปทาย เขตฺตํ, ปจฺฉา อภิญฺญาย เขตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วิรุทฺธปจฺจยานํ สนฺนิหิเตน กิลมนฺตสฺส สโต ปฏิปชฺชนฺตสฺส ภาวนา ปฏิปทา ทุกฺขานาม โหติฯ อกิลมนฺตสฺส สุขาฯ ปจฺฉาจ ทนฺธํ อปฺปนํ ปตฺตสฺส ภาวนาภิญฺญา ทนฺธาภิญฺญานาม โหติฯ ขิปฺปํ ปตฺตสฺส ขิปฺปาภิญฺญานามฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ทุกฺขา ปฏิปทา ปจฺฉา ทนฺธํวา ขิปฺปํวา อุปฺปนฺนํ ฌานํ ทุกฺขปฺปฏิปทํนาม กโรติฯ สุขาปน สุขปฺปฏิปทํนาม กโรตีติฯ ทุตียชฺฌานาทีสุปน ปุริมชฺฌาเน นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส ทุกฺขสุขตาวเสน ปฏิปทาเภโท เวทิตพฺโพฯ โยปน เอตรหิ คหฏฺโฐวา ปพฺพชิโตวา ปุพฺพภเว อกตาธิกาโรปิ อนฺตรายิกธมฺมมุตฺโต กลฺยาณปฏิปตฺติยํ ฐิโต ฉินฺนปลิโพโธ ปหิตตฺโต ฌานํ ภาเวติฯ ตสฺส ฌานภาวนา นสมฺปชฺชตีติ นตฺถีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ [กุสลชฺฌานํ]

[53] วิปากชฺฌาเน กามกุสลํ อปฺปนํ อปตฺตํ มุทุภูตํ ทุพฺพลํ โหติฯ ปริตฺเตสุ นานากิจฺจฏฺฐาเนสุจ หีเนสุปิ อตฺตภาเวสุจ วิปจฺจติฯ ตสฺมา ตํ อตฺตนา อสทิสํปิ วิปากํ ชเนติฯ มหคฺคตกุสลํปน อปฺปนาปตฺตํ ติกฺขํ พลวํ โหติฯ อุฬาเร พฺรหฺมตฺตภาเว ภวงฺคฏฺฐาเนสุเยว วิปจฺจติฯ ตสฺมา ตํ สทาปิ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนติฯ เตเนว วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทินา วิปากํปิ สพฺพโส กุสล สทิสเมว ทสฺเสติฯ

[50] อนนฺตรภเวเยว ผลทานตฺตา ตํ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนตีติจ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ กามกุสลํปิ สตฺตมชวนํ อตฺตนา สทิสวิปาก เมว ชเนยฺยาติฯ ยสฺมาจ กุสลเมว นิรนุสยสนฺตาเน ปวตฺตํ กฺริยชฺฌานํ นาม โหติฯ ตสฺมา กฺริยจิตฺตํปิ กุสล สทิสเมว ทสฺเสติฯ

[54] ปญฺจธาติอาทิสงฺคหคาถาฯ ตตฺถ ฌานเภเทนาติ ปถมชฺฌานาทีหิ ปญฺจหิ ฌาเนหิ สมฺปโยคเภเทนฯ รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปญฺจธา โหติฯ ปถมชฺฌานิกํ, ทุตียชฺฌานิกํ, ตตียชฺฌานิกํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ, ปญฺจมชฺฌานิกนฺติ เอวํ ปญฺจวิธํ โหตีติ อตฺโถฯ ตเมว ปุญฺญปากกฺริยาเภเทน ปญฺจทสธา ภเวติ โยชนาฯ

[51] วิภาวนิยํ ปน

ฌานเภเทนาติ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อญฺโญ หิ ฌานเภโทฯ อญฺโญ ฌานงฺคเภโทฯ ตตฺถ ปถมํ ฌานํ ทุตียํ ฌานนฺติอาทิฌานเภโทฯ ปถมชฺฌาเน ปญฺจ องฺคานิฯ ทุตียชฺฌาเน จตฺตารีติอาทิ ฌานงฺคเภโทฯ เตสุ อิธ ฌานเภโทว อธิปฺเปโตฯ น ฌานงฺคเภโทฯ จิตฺตญฺหิ ฌานเภเท เนว ปญฺจวิธํ โหติฯ นฌานงฺคเภเทนฯ ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปญฺจวิธนฺติฯ

[52] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ปญฺจธาติ ปญฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปญฺจวิธํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

ฌานเมว หิ ปญฺจงฺคิกาทิ โหติฯ น จิตฺตนฺติฯ

รูปาวจร จิตฺตสฺส ปรมตฺถธีปนาฯ

[55] อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ อรูปจิตฺตํ นิทฺทิสนฺโต อากาสานญฺจา ยตนกุสลจิตฺตนฺติอาทิ มาหฯ

ตตฺถ ภุโส กาสติ ทิพฺพตีติ อากาโสฯ โส หิ สยํ สรูปโต อนุปลพฺภมาโนปิ จนฺทสูริโยภาสาทีนํ วเสน อติวิชฺโชตมาโนวิย ขายตีติฯ นกสฺสติ เฉทน เภทน วเสน น วิเลขียตีติ อกาโสฯ อกาโสเอว อากาโส ติปิ วทนฺติฯ โส ปน อชฏากาโส ปริจฺฉินฺนากาโส กสิณุคฺฆาฏิมากาโส รูปกลาปปริจฺเฉทากาโสติ จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ อิธ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส อธิปฺเปโตฯ โส หิ อนนฺเตน อชฏากาเสน สห เอกีภูโตวิย โหติฯ โยคินาจ อนนฺตภาเวน ผรียติฯ ตสฺมา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานนฺโตฯ นาสฺส อุปฺปาทนฺโตวา วยนฺโตวา ปญฺญายตีติ อนนฺโตติปิ วุตฺตํฯ โสเยว อากาสานญฺจํฯ สกตฺเถ ยกาเรน สห สิทฺธตฺตาฯ ยถา ปน เทวานํ อธิฏฺฐานวตฺถุ เทวายตนนฺติ วุจฺจติฯ ตถา อิธปิ ตสฺมิํ อปฺปนาปตฺตสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐน ตเทว อายตนนฺติปิ วุจฺจติฯ อิติ อากาสานญฺจํ อายตนมสฺสาติ อากาสานญฺจายตนํฯ จิตฺตเจตสิกราสิฯ

อากาสานญฺจา ยตนนฺติ อากาสานญฺจา ยตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺต เจต สิกาธมฺมาติ หิ วิภงฺเค วุตฺตํฯ

อากาสานญฺจายตเน ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติ อากาสานญฺจายตนกุสลจิตฺตํฯ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิญฺญาณํนาม อากาสานญฺจายตนจิตฺตเมวฯ ตํปน สยํ อุปฺปาทาทิ อนฺตวนฺตํปิ อนนฺตสญฺญิเต อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติฯ โกฏฺฐาสตฺโถวา อนฺตสทฺโทฯ อตฺตโน อุปฺปาทาทีสุ โกฏฺฐาเสสุ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา สกลสฺส ผรณวเสน ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติฯ อนนฺตสญฺญิเตวา อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ เอวํ ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตตฺตา อนนฺตนฺติ วุจฺจติฯ อนนฺตสญฺญิเตวา อากาเส อตฺตโน ผรณาการ วเสนปิ อนนฺตนฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติเยวฯ

อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณานนฺตํฯ ตเมว วิญฺญาณญฺจํ นิรุตฺตินเยน, วิญฺญาณญฺจํ อายตนํ อสฺสาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ วิญฺญาณญฺจายตน สงฺขาเต จิตฺตเจตสิกราสิมฺหิ ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติสมาโสฯ

วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวาทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺสวาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติหิ วิภงฺเค วุตฺตํฯ

[53] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายญฺจ

‘‘ทุตียา รุปฺป วิญฺญาเณน อญฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิญฺญาณญฺจ’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ตํ ปาฬิยา น สเมติฯ

อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตเทว วิญฺญาณํ ญาเณน ผุฏฺฐํ มนสิกโรติ, อนนฺตํ ผรติฯ เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิญฺญาณนฺตีติหิ วุตฺตํฯ เอเตน จ ตํวิญฺญาณํ เอกนฺเตน อนนฺตวิเสสนยุตฺตํ โหตีติ วิญฺญายตีติฯ ตเมว อากาสนฺติปิ ปาโฐฯ อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ กิญฺจิ กิญฺจนนฺติ อตฺถโต เอกํ อปฺปมตฺตกสฺส นามํฯ นตฺถิ กิญฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตํปิ อวสิฏฺฐํ อสฺส ปถมา รุปฺปวิญฺญาณสฺสาติ อกิญฺจนํฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํฯ ปถมารุปฺปวิญฺญาณาภาโวฯ โส หิ นตฺถิ กิญฺจีติ มนสิการ วเสน ตํนามํ ลภตีติฯ อากิญฺจญฺญํ อายตนมสฺสาติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ เนวสญฺญา นาสญฺญายตนนฺติ เอตฺถ โอฬาริก สญฺญํ สนฺธาย เนวตฺถิ สญฺญา อสฺสาติ เนวสญฺญํฯ สุขุมสญฺญํ สนฺธาย นจ นตฺถิ สญฺญา อสฺสาติ นาสญฺญํ, เนวสญฺญญฺจ ตํ นาสญฺญญฺจาติ เนวสญฺญา นาสญฺญํ มชฺเฌ ทีฆํ กตฺวา, จิตฺต เจตสิกราสิเอวฯ ตเมว โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนนฺติ เนวสญฺญา นาสญฺญายตนํฯ ตสฺมิํ ปวตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโสฯ อถวาฯ สญฺญาเยว ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสญฺญาจ โหติฯ สงฺขาราวเสส สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา อสญฺญาจ นโหตีติ กตฺวา เนวสญฺญานา สญฺญานาม, สาเยว อายตนํ, เตนจ สมฺปยุตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโสฯ

เอตฺถจ ยสฺมา อาทิโต ปฏฺฐาย โอฬาริเก นีวรณธมฺเม วิตกฺกาทิเกจ ปชหิตฺวา เสสธมฺเมจ ภาวนา พเลน อุปรุปริ สุขุมภาวํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชนฺตา สุขุมฏฺเฐน โลกิยธมฺเมสุ มุทฺธภูตํ อิมํ สมาปตฺติํ ปาปุณนฺติฯ ตสฺมา อิธ จิตฺตํปิ เนวจิตฺตนาจิตฺตเมว โหติฯ ผสฺโสปิ เนว ผสฺสนาผสฺโสเอว โหติ, ตถา เวทนาทโยปีติฯ ตสฺมา อิธสญฺญาคฺคหณํ เทสนาสีสมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปาเกสุ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิญฺญาณนฺติ ปถมารุปฺปกุสล วิญฺญาณเมวฯ ตญฺจ อตีตานนฺตรภเว ปวตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อกิญฺจน ภาโวจ ตสฺเสว นตฺถิ ภาโวติฯ กฺริยจิตฺเตสุ ปน วิญฺญาณํ นาม กุสลภูตํ กฺริยภูตญฺจ ทุวิธํ ปถมารุปฺปวิญฺญาณํ เวทิตพฺพํฯ อกิญฺจนภาโวจ ตสฺเสว ทุวิธสฺส วิญฺญาณสฺส อภาโว เยวาติฯ

[56] สงฺคหคาถายํ อารมฺมณปฺปเภเทนาติ อาลมฺพิ ตพฺพานํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ ปเภเทนฯ ทุวิธํหิ อิธ อารมฺมณจตุกฺกํ, อติมิกฺกตพฺพ จตุกฺกํ, อาลมฺพิ ตพฺพ จตุกฺกญฺจฯ ตตฺถ ปถมารุปฺเป รูปปญฺจมชฺฌานสฺส อารมฺมณ ภูตํฯ กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมิ ตพฺพํนามฯ ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺธํ อากาสํ อาลมฺพิตพฺพํ นามฯ ทุตียารุปฺเป ปถมารุปฺปสฺส อารมฺมณภูตํ อากาสํ อติกฺกมิตพฺพํนามฯ ปถมารุปฺปวิญฺญาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํนามฯ ตตียารุปฺเป ตํปถมารุปฺปวิญฺญาณํ อติกฺกมิตพฺพํนามฯ ตสฺส นตฺถิภาโว อาลมฺพิตพฺพํนามฯ จตุตฺถารุปฺเป โส นตฺถิ ภาโว อติกฺกมิตพฺพํ นามฯ ตตียารุปฺปวิญฺญาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํ นามาติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิมํ อารุปฺปมานสํ จตุนฺนํ อติกฺกมิ ตพฺพานํปิ เภเทน จตุพฺพิธํ โหติ, ตถาปิ อากาสานญฺจาย ตนนฺติอาทินา อิธ อาลมฺพิตพฺพานญฺเญว สรูปโต คหิตตฺตา เตสํ เภเทน อิมสฺส เภโท ปากโฏติ ทฏฺฐพฺพํฯ อารุปฺปมานสํ อาลมฺพณปฺปเภเทน จตุธา ฐิตํฯ ตเทว ปุญฺญปาก กฺริยเภเทน ทฺวาทสธา ฐิตนฺติ โยชนาฯ

อรูปจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนาฯ

[57] อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ โลกุตฺตร จิตฺตํ ทสฺเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สวติ สนฺทติ อนิวตฺตคมนวเสน ปวตฺตตีติ โสโต, คงฺคาทีสุ ชลปฺปวาโหฯ โสหิ ปภวโต ปฏฺฐาย ยาวมหาสมุทฺทา อนฺตรา อนิวตฺต มาโน สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติฯ โสโตวิยาติ โสโตฯ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค, ยถาห-โยโข อาวุโส อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิฯ ลฯ สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจตาวุโส โสโตติฯ อยํปิหิ ยทา อุปฺปชฺชติฯ ตโต ปฏฺฐาย อานุภาวผรณวเสน ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนฺตรา อนิวตฺตมาโนเยว หุตฺวา สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติฯ ยถาห -

เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ มหานทิโยฯ เสยฺยถิทํฯ คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหีฯ สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา โหนฺติ สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภาราฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพาน ปพฺภาโรติฯ

เอตฺถจ เตน เตน มคฺเคน ปหีนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปคมน วเสน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ อนุกฺกเมน ปริปากคมนวเสนจ อนิวตฺตคมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห -

เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ฆโฏ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํฯ โนปจฺจาวมติฯ เอวเมวโข ภิกฺขเว อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเมฯ โนปจฺจาวมตีติฯ ยถาจาห-โสตาปตฺติ มคฺคญฺญาเณน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส นปุเนติ นปจฺเจติ นปจฺจาคจฺฉตีติอาทิฯ

ยถาจ ปุถุชฺชนา ปหีเนปิ กิเลเส ปุน อุปคจฺฉนฺติฯ ติเห ตุกภูตาปิ ปุน ทฺวิเหตุกาเหตุกภาวํ คจฺฉนฺติฯ

ยโต เต อุปริภวคฺเค นิพฺพตฺตาปิ ปุน อปาเยสุ สนฺทิสฺสนฺติฯ สีลวนฺตาปิ ปุน ทุสฺสีลา โหนฺติฯ สมาหิตาปิ ปุน อุมฺมตฺตกาวา ขิตฺตจิตฺตาวา โหนฺติฯ ปญฺญวาปิ ปุน ทุปฺปญฺญา เอฬมูคา โหนฺติฯ นตถา อริยาฯ เตปน เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นอุปคจฺฉนฺติฯ ปุถุชฺชนภาวํวา เหฏฺฐิมาริย ภาวํวา น คจฺฉนฺติฯ อนุกฺกเมน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวเมว อุปคจฺฉนฺตีติฯ สพฺพญฺเจตํ อริยมคฺคสฺเสว อานุภาเวน สิทฺธนฺติ โสโตตินามํ มูลปฺปภวภูเต ตสฺมิํ มคฺเคเอว นิรุฬฺหนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส โสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติฯ โสตาปตฺติยา อธิคมมาโน มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ อถวา, ธมฺมโสต สมาปนฺโน อริโยติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา สพฺเพ อริยสนฺตานคตา โลกิย โลกุตฺตรภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมา อุปริ สมฺโพธิปรา ยนตาวเสน อนุปาทิเสสนิพฺพาน ปรายนตาวเสนจ อนิวตฺต คติยา ปวตฺตมานา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โสโตติ วุจฺจนฺติฯ ตํ โสตํ อาทิโต ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตาย ปฏิปทายาติ โสตาปตฺติฯ โสตาปตฺติจ สา มคฺโคจาติ โสตาปตฺติมคฺโค, ปถมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติ โสตาปตฺติ ยงฺคนฺติหิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, มคฺโคติจ ปโถ อุปาโยฯ นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติจ วทนฺติฯ

[54] วิภาวนิยํ ปน

อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติฯ ปุคฺคโลติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ปุคฺคเล ปวตฺโต โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ทิฏฺโฐติฯ

[55] เอเตน ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคติ อิทํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ

[56] ฏีกาสุ ปน

โสตาปตฺติยา ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติ มคฺคจิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ จิตฺตสทฺทสมฺพนฺโธ โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ปาฬิยํ ทิฏฺโฐติฯ

[58] ปฏิสนฺธิวเสน สกิํ อิมํโลกํ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามีฯ ทุตียผลฏฺโฐฯ โส หิ อสมุจฺฉินฺนกาม ราคานุสยตฺตา กามโลกาคมน กิเลสสพฺภาเวน ตํ สภาวานาติ วตฺตนโต อุปริ ภวคฺเค ฐิโตปิ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามธาตุํ อาคมนปฺปกติโกเอว โหตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ จตุกฺกนิปาเต -

อิธ สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเฐวธมฺเม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนสญฺญานาสญฺญา ยตนุปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ โส ตโต จุโต อาคามี โหติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํฯ อิธ ปน สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเฐวฯลฯ โส ตโต จุโต อนาคามี โหติ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติฯ

อฏฺฐกถายญฺจ อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามาวจร ปญฺจกฺขนฺธ ภาวนฺติ วุตฺตํฯ อยญฺจ อตฺโถ กิเลสคติวเสน วุตฺโตฯ น ปุคฺคล คติวเสนฯ น หิ พฺรหฺมภูตา โสตาปนฺน สกทา คามิโน ปฏิปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺฐิมํปิ พฺรหฺมโลกํ อาคจฺฉนฺติฯ กุโต กาม โลกํฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจฯ อนุสยยมเก –

กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺตอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปญฺจอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตีติ วตฺวา รูป ธาตุยา อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติฯ

วุตฺตตฺตา วิญฺญายติฯ ตตฺถ ปุริมวากฺเย ปุถุชฺชนสฺส วเสน สตฺตฯ ทฺวินฺนํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน ปญฺจฯ อนาคามิสฺส วเสน กโยติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมวากฺเยปน พฺรหฺมภูตานํ โสตา ปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ ปฏิสนฺธิวเสน กามโลกํ คมนสฺส นตฺถิตาย เกวลํ ปุถุชฺชนสฺเสว วเสน สตฺเตวาติ วุตฺตํฯ ธมฺมหทย วิภงฺคฏฺฐกถายญฺจ –

‘‘รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน นปุน อิธา คจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติฯ เอเตหิ ฌานอนาคามิโน นามา’’ติ จฯ ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริย สาวกานํ ตตฺรุป ปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิฯ นเหฏฺฐุ ปปตฺติฯ ปุถุชฺชนานํปน ตตฺรุปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติ เหฏฺฐุปปตฺติปี’’ติ จฯ

วุตฺตํฯ ตญฺจโข อนาคมนํ มคฺคสหาเยน ฌานานุภาเวเนว สิทฺธํฯ นมคฺคานุภาเวนาติฯ เอตฺถจ อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ วา อิมํ กามาวจรโลกนฺติวา ทฺวิธาปิ อตฺโถ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโตฯ ตตฺถ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ สติ อาคจฺฉตีติ เอตสฺส เทวโลกโต อาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ปจฺฉิมสฺมิํ ปน พฺรหฺมโลกโตปิ จ อาคจฺฉตีติฯ ปาฬิยํปน ปจฺฉิมตฺโถว วุตฺโตวิย ทิสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ อนาคามี เตน ทฏฺฐพฺโพฯ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ โสตาปนฺนสกทา คามิโน เตน ทฏฺฐพฺพาติฯ เอตฺถจ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินา อิมํ กามาวจรโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินาปน ทฺเวปิ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สกิํ ปุน อิมํ กามาวจรโลกํ อาคจฺฉนฺตีติ สกทาคามิโนติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ กสฺมา, นิรนฺตรวากฺเยสุ ฐิตานํ ทฺวินฺนํอิตฺถตฺต สทฺทานํ นานาตฺถา สมฺภวโตฯ มชฺฌิมปณฺณาเสจ กณฺณกตฺถ สุตฺเต -

โย โส มหาราช พฺรหฺมา สพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อาคนฺตา อิตฺถตฺตํฯ โยโส พฺรหฺมา อพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติฯ

ภควตา วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺยาปชฺโฌติ เอเตน ปุถุชฺชเนน สห โสตาปนฺนสกทาคามิภูตา พฺรหฺมาโน คหิตา โหนฺติฯ เตหิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา เจตสิกทุกฺขสงฺขาตํ พฺยาปชฺฌํปิ อปหีนเมวาติ สพฺยาปชฺฌานามฯ อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามโลกํ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อาคมนสีโล อาคมนปฺปกติโกติ อตฺโถฯ ตพฺพิปรีเตน ปจฺฉิมสฺส วากฺยสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสุปน ทฺวีสุ สกทาคามีสุ ปุริมสฺส อนญฺญสา ธารเณเนว สพฺพปถมํ อริย มคฺค โสตาธิ คมน คุเณน โสตาปนฺโน ตฺเวว นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุคฺคลคติวเสน ปเนตฺถ พฺรหฺมโลเก ฐิตานํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิภาโววิย สกทาคามิภาโวปิ นตฺถิฯ ปถมทุตียผลฏฺฐาปิหิ ตตฺถ อนาคามิสงฺขฺยเมว คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา สกทาคามีติ อิทํ กามชาติกา นํเอว ทุตียผลฏฺฐานํ สิทฺธํ นามนฺติ กตฺวา เตสํ กามโลเก เอว เหฏฺฐุปรุปปตฺติ วเสน สกิํ อาคมนํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํปิ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํโกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหาติ วุตฺตนฺติฯ โสปน ฉพฺพิโธ โหติฯ อิธปตฺวา อิธปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถนิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีฯ ตตฺถปตฺวา อิธนิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถปรินิพฺพายีติฯ ตตฺถ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อิธ มนุสฺสภเว สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา อิธมนุสฺส ภเวเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโมฯ ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมิํเทวโลเก สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา ตสฺมิํ เทวโลเกเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโมฯ นิพฺพตฺติตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชิตฺวาฯ เยสํ ปน อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ อตฺโถฯ เตสํ โส ปญฺจวิโธเยว วุตฺโต, น ฉฏฺโฐ ปุคฺคโลฯ

วิภาวนิยญฺจ

‘‘ปญฺจสุ สกทาคามีสุ ปญฺจมโกว อิธาธิปฺเปโต, โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกิํ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ

มหาปรินิพฺพาน สุตฺตฏฺฐกถายํ ปน มหาวคฺค สํยุตฺตฏฺฐกถา ยญฺจ โสปิ ฉฏฺโฐ ปุคฺคโล สกิํ อาคมนฏฺเฐน อาคโตเยวฯ ยสฺมาจ สพฺพญฺญุพุทฺธาปิ ยาว อุปริมคฺโค นาคจฺฉติฯ ตาว ปถมผลฏฺฐภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํวิย ทุตียผลฏฺฐภูตา สกิํ อาคมนปฺปกติยํ สณฺฐิตาเยว โหนฺติฯ ตสฺมา อิธ โกจิ ทุตียผลฏฺโฐ สกิํ อาคมนฏฺเฐน นิปฺปริยาเยน สกทา คามีนาม น นโหตีติ สพฺโพปิ โส ฉพฺพิโธ ปุคฺคโล อิธ นิปฺปริยาเยน สกทาคามิเยวนาม โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ สกทา คามิสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ โส หิ สยํ ชนกภูโต สกทาคามีนํ ชเนตพฺพํ ชเนตีติ อิธ ชเนตพฺพ ชนกสมฺพนฺเธน วิเสสน วิเสสิตพฺพตา ญายาคตา เอว โหติฯ ยถา ติสฺสมาตา ผุสฺสมาตาติฯ

[57] วิภาวนิยํ ปน

สาญายาคตาเอว นโหติฯ ปโยชนํ ปน กิญฺจิ อตฺถิฯ ปโยชนวเสน อวิรุทฺธา โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยนยํ วุตฺตํ ‘‘กิญฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโฐเยว สกทาคามีนามฯ ตสฺสปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเฐน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ สกทาคามิมคฺโคติฯ เอวํ อนาคามิมคฺโค’’ติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโสฯ

[59] โอรพฺภาคิยสํโยชนานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีฯ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายโนเอว โหตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาววเสเนว วุตฺตํฯ