ตเถเวตฺถ วิปุลตฺถา, อณฺณเว รตนูปมา;

สตกฺขตฺตุํปิ วณฺเณยฺยุํ, ปริยาทินฺนา น เหสฺสเรฯ

[ฉ]

ตสฺมา ตาสุ วณฺณนาสุ, สารมาทาย วณฺณนํ;

นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณํ, อุตฺตาน ปทพฺยญฺชนํฯ

[ช]

นาติสงฺเขป วิตฺถารํ, มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนํ;

กริสฺสํ ตํ ปรมตฺเถสุ, สุณนฺตุ ปาฏวตฺถิโนติฯ

ปถมคาถา-ปรมตฺถทีปนี

[1] อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ กตฺตุกาโม อนุรุทฺธตฺเถโร สงฺคหารพฺเภ ตาว สปฺปโยชเน ปญฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ ปญฺจปิณฺฑตฺถานาม รตนตฺตยวนฺทนา, คนฺถาภิเธยฺโย, คนฺถปฺปกาโร, คนฺถาภิธานํ, คนฺถปฺปโยชนํฯ ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ นิปฺปจฺจการกรณํ รตนตฺตยวนฺทนานามฯ สา สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อภิวาทิยาติ เอเตหิ ปเทหิ ทสฺสิตาฯ สกเลน คนฺเถน อภิหิตา ปธานตฺถภูตา จตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา คนฺถาภิเธยฺโยฯ โส อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติปเท อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺสิโตฯ

[1] วิภาวนิยํ ปน

สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโยเยวาติ กตฺวา อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทน ทสฺสิโตติวุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ โส อปฺปธานตฺถภูโต สงฺคหิตภาโว อิมสฺมิํ ปิณฺฑตฺถทสฺสเน อภิเธยฺโย นาม ภวิตุํ ยุตฺโตติฯ อิโต ปฏฺฐายจ ฏีกายนฺติ วุตฺเต อิมสฺส สงฺคหสฺส ทฺวีสุ สีหฬฏีกาสุ ปถมาฏีกา ทฏฺฐพฺพาฯ วิภาวนิยนฺติ วุตฺเต เอตรหิ ปากฏา ทุตียาฯ ฏีกาสูติ วุตฺเต ทฺเวปิฯ มหาฏีกายนฺติ วุตฺเต วิสุทฺธิมคฺเค มหาฏีกา ทฏฺฐพฺพาฯ ยญฺจ วจนํ วิภาวนิยํปิ อาคตํ, อญฺญตฺถาปิ อาคตํ, ตํปิ อิธ วิภาวนิยํตฺเวว วุจฺจติ อาสนฺนตฺตาติฯ สภาคธมฺมสงฺคหวเสน คนฺถวิธานากาโร คนฺถปฺปกาโรฯ โส ปน สงฺคห สทฺเทน ทสฺสิโตฯ

[2] วิภาวนิยํ ปน

อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺโท คนฺถวิธานาการํ ทีเปตีติฯ อตฺถา นุคตา คนฺถสมญฺญา วนฺถาภิธานํฯ ตํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปเทน ทสฺสิตํฯ สงฺคหคนฺเถ กเต สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อนายาสโต ลทฺธพฺพํ ธมฺมานํ สรูปาวโพธาทิกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ คนฺถสฺส ผลานุผลํ คนฺถปฺปโยชนํ ตํปิ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทเนว สามตฺถิยโต ทสฺสิตํฯ

[3] วิภาวนิยํ ปน

สงฺคหสทฺเทนาติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺเทน วินา อนายาสโต สํสิทฺธิมตฺตทีปเกน สงฺคหสทฺทมตฺเตน ตาทิโส อนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต ปโย ชนวิเสโส สกฺกา วิญฺญาตุํ, อสทฺธมฺม สงฺคหานํปิ โลเก สนฺทิสฺสนโตติฯ

[2] ตตฺถ รตนตฺตยวนฺทนา ตาว อสงฺเขยฺยอปฺปเมยฺยปฺปโยชนา โหติฯ ยถาห –

เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโต ภเย;

น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ, ยเมตฺถ มปิ เกนจีติฯ

ย เมตฺถมปีติเอตฺถ เยนเกนจิ อปิ มนุสฺเสนวา เทเวนวา พฺรหฺมุนาวา สงฺขาตุํ น สกฺกาติ โยชนาฯ ฏีกาการาปิ ตํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปญฺเจนฺติฯ สงฺคหการา ปน อนฺตรายนีวารณเมว วิเสสโต ปจฺจาสีสนฺติฯ สงฺคหการา ติจ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย อฏฺฐกถาจริยา วุจฺจนฺติฯ

นิปฺปจฺจการสฺเสตสฺส,

กตสฺส รตนตฺตเย;

อานุภาเวน โสเสตฺวา,

อนฺตราเย อเสสโตติ หิ วุตฺตํฯ

[3] กถญฺจ รตนตฺตยวนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติฯ วุจฺจเต-รตนตฺตยวนฺทนา หิ นาม วนฺทนากิริยาภินิปฺผาทโก สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตกฺขตฺตุํ อเนกโกฏิสตสหสฺสวาเร ปวตฺตมาโน มหนฺโต ปุญฺญาภิสนฺโท ปุญฺญปฺปวาโหฯ โส จ อนุตฺตเรสุ พุทฺธาทีสุ ปุญฺญกฺเขตฺเตสุ สํวฑฺฒิตตฺตา เถรสฺส จ อุฬารจฺฉนฺทสทฺธาพุทฺธิคุเณหิ ปริภาวิตตฺตา มหาชุติโก มหปฺผโล มหานิสํโส จ ปุญฺญาติสโย โหติฯ โส สยํ ปโยคสมฺปตฺติภาเว ฐตฺวา พหิทฺธา วิปตฺติปจฺจเย อปเนตฺวา สมฺปตฺติปจฺจเย อุปเนตฺวา อติปณีตอุตุจิตฺตาหาร สมุฏฺฐิตานํ สรีรฏฺฐกธาตูนํ อุปพฺรูหนํ กตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ลทฺโธ กาสสฺส ชนกกมฺมสฺส อนุพลํ เทติฯ อลทฺโธกาสสฺส จ ปุญฺญนฺตรสฺส โอกาสลาภํ กโรติฯ อถ ลทฺธานุพเลน ลทฺโธ กาเสน จ ตทุภเยน ปุญฺเญน นิพฺพตฺตา รูปารูปสนฺตติโย เถรสนฺตาเน ยมกมหานทิโย วิย พลวพลวนฺติ โย หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ตทา ตสฺมิํ อิฏฺฐผลฆนปริปูริเต เถรสนฺตาเน อนิฏฺฐผลภูตานํ โรคาทิ อนฺตรายานํ อุปฺปตฺติยา โอกาโส นาม นตฺถีติ อิฏฺฐผลสนฺตานวิพาธกานิ อนิฏฺฐผลสนฺตานชนกานิ จ อปุญฺญกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติฯ น หิ กมฺมานินาม ปุญฺญานิ อปุญฺญานิ จ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาเส อสติ วิปจฺจนฺตีติฯ ตโต ตสฺมิํ สนฺตาเน อายุวณฺณา ทโย อิฏฺฐผลธมฺมา ยาว คนฺถนิฏฺฐานา ยาว อายุกปฺปปริโย สานาปิ วา วฑฺฒนปกฺเข ฐตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ยถาห –

อภิ วาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;

จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุวณฺโณ สุขํ พลนฺติฯ

เอวํ ตาย วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติฯ ตสฺมา สงฺคหารพฺเภ รตนตฺตยวนฺทนากรณํ เถรสฺส อตฺตนา อารพฺภ มานสงฺคหสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนุตฺถํฯ น เกวลญฺจ เถรสฺเสว, โสตูนญฺจ สงฺคหํ คณฺหนฺตานํ อาทิมฺหิเยว รตนตฺตย วนฺทนา สิทฺธิโต อนนฺตราเยน คหณ กิจฺจสมฺปชฺชนตฺถนฺติฯ

[4] วิภาวนิยํ ปน

สตฺตสุ ชวเนสุ ปถมชวน วเสเนว วนฺทนา ปโยชนํ วิภาวิตํ วิย ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมเวทนียภูตา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อุปตฺถมฺภนกิจฺจสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺส จ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลทฺธตฺตาติฯ ยถา หิ อาหารรูปสฺส ทฺวีสุ กิจฺเจสุ โอชฏฺฐมกรูปชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติฯ จตุสฺสนฺต ติรูปุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํฯ ตถาหิ ปฏฺฐาเนปิ ตทุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว คเหตฺวา กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วิภงฺควาโร วิภตฺโตฯ เอวเมวํ อิธปิ ปถมชวนสฺส อวุนาว วิปากชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติฯ อเหตุกวิปากมตฺตํ ชเนตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํฯ ตญฺจ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลพฺภติ เยวาติฯ ยสฺมา ปน คนฺถาภิเธยฺเย คนฺถปฺปกาเร คนฺถปฺปโยชเน จ อาทิโต วิวิเตสติ โสตุ ชนานํ คนฺถสฺสวเน อุสฺสาโห ชายติฯ ตสฺมา เตสํ คนฺถา ภิเธยฺยาทีนํ ทสฺสนํ คนฺเถ อุสฺสาหชนนตฺถํฯ คนฺถาภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถนฺติฯ อิทเมตฺถ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํฯ

[4] อยํ ปน ปทตฺโถฯ สมฺมาจ พุชฺฌิ สามญฺจ พุชฺฌีติ สมฺมา สมฺพุทฺโธฯ เอตฺถ จ สมฺมาสทฺโท อวิปรีตตฺเถ นิปาโตฯ โส พุชฺฌิตพฺเพสุ เญยฺยธมฺเมสุ พุชฺฌนกฺริยาย อเสสพฺยาวิภาวํ ทีเปติฯ ตถาหิ ปเทสญาเณ ฐิตา ปจฺเจกพุทฺธาทโย อตฺตโน วิสเย เอว อวิปรีตํ พุชฺฌนฺติฯ อวิสเย ปน อนฺธกาเร ปวิฏฺฐาวิย โหนฺตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วิสโย จ เตสํ อปฺปมตฺตโกว สพฺพญฺญุวิสยํ อุปาทาย ยถา หตฺถ ปุเฏ อากาโส อปฺปมตฺตโกว อชฏากาสํ อุปาทายาติฯ เต หิ ผสฺสาทีสุ ธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ สพฺพาการโต พุชฺฌิตุํ นสกฺโกนฺตีติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ ปน อวิสโย นาม นตฺถิ, ยตฺถ เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํฯ

เต หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนนฺตาสุ จ โลกธาตูสุ ติยทฺธคเต อทฺธมุตฺตเก จ ธมฺเม หตฺถมณิเก วิย สมสเม กตฺวา พุชฺฌนฺติฯ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณมุเขติ สพฺพญฺญุํมหาภวงฺคํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ เต ธมฺมา โพธิมณฺเฑ สพฺพํ อภิธมฺมํ สมฺมสนโต ปฏฺฐาย นิจฺจกาลํ อุปฏฺฐหนฺตีติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธา ปน ยตฺตเก ธมฺเม วิจาเรตุํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺตเก ธมฺเม อาวชฺชนาย วิสุํ กตฺวา อาวชฺชิตฺวา วิจาเรนฺตีติฯ นนุ ธมฺมา มหนฺตา ภวงฺคํ ปริตฺตกนฺติ น โจเทตพฺพเมตํฯ อรูปธมฺมานญฺหิ ปรมุกฺกํสปตฺตานํ เอส อานุภาโวติฯ สํสทฺโท ปน สามนฺติ เอตสฺส อตฺเถ อุปสคฺโคฯ โส ภควโต ปฏิเวธธมฺเมสุ อนาจริยกตํ ทีเปติฯ น เม อาจริโย อตฺถีติ หิ วุตฺตํฯ นนุ ภควโต ตตียจตุตฺถารุปฺป สมาปตฺติโย อาฬารุทกมูลิกาติฯ สจฺจํฯ ตา ปน อนลงฺกริตฺวา ลทฺธมตฺตาว หุตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ปจฺฉา พุชฺฌนกฺริยาย ปาทกมตฺตาปิ นโหนฺติฯ กุโต ปฏิเวธธมฺมาติฯ ตสฺมา ตา ภควโต พุทฺธภาเว สาจริยกตํ น สาเธนฺตีติฯ อยเมตฺถ ปาฬิ อนุคโต อตฺโถฯ ยถาห –

ตตฺถ กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิฯ ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติฯ พเลสุ จ วสิภาวํฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ

ตตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํฯ พเลสูติ ทสพล ญาเณสุฯ วสิภาวนฺติ อิสฺสรภาวํฯ เอตฺถจ ปุพฺเพฯ ลฯ สามนฺติเอเตน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติอาทินา [สมฺมาสทฺทสฺสอตฺถนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ]

[5] อิทานิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ สุฏฺฐุพลวํ กโรนฺโต อตุลนฺติ อาหฯ อเนกคุณปทวิสยา หิ วนฺทนา สุฏฺฐุตรํ พลวตี โหตีติฯ นนุ เอกคุณปทวิสยาปิ วนฺทนา อนฺตรา ยนีวารเณสมตฺถา สิยาติ กิํ ทุตีเยนาติฯ น น สมตฺถาฯ

วิญฺญุชาติกา ปน สตฺถุคุณตฺโถมเน มตฺตการิโน นาม น โหนฺติ ฯ เถโร จ เตสํ อญฺญตโรฯ ตฺวํ ปน อวิญฺญุชาติโกฯ ตสฺมา มตฺตํ กโรนฺโต โจเทสีติฯ อปิจฯ น เกวลํ อนฺตรา ยนีวารณเมว วนฺทนาย อิจฺฉิตพฺพํ โหติฯ อถโข ปญฺญาปาฏวาทิอตฺโถปิ อิจฺฉิตพฺโพเยวฯ โสปิ หิ อนายาเสน คนฺถ นิฏฺฐานสฺส คนฺถปาริสุทฺธิยา จ ปจฺจโย โหตีติฯ อนุสฺสติฏฺฐาเนสุ หิ จิตฺตภาวนา จิตฺตสมาธานาวหา โหติฯ จิตฺต สมาธาเน จ สติ ปญฺญาติกฺขาสูรา หุตฺวา ปหติฯ สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตํ ปชานาตีติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตทตฺถายปิ อตฺตโน วนฺทนา สุฏฺฐุ พลวตี กาตพฺพาเยวาติฯ

[5] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ยถาวุตฺตวจนตฺถ โยเคปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสทฺทสฺส ภควติ สมญฺญาวเสน ปวตฺตตฺตา อตุลนฺติ อิมินา วิเส เสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

มหนฺตญฺหิ สตฺถุคุณปทานํ มชฺเฌ เอตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ, จนฺโท วิย ตารกานํ มชฺเฌฯ ตสฺมา ตํ สภาวนิรุตฺติํ ชานนฺตานํสนฺติเก ภาวตฺถสุญฺญํ สตฺถุสมญฺญามตฺตํ ภวิตุํ นารหติฯ อญฺเญสํ ปน ปทสหสฺสํ วุจฺจมานํปิ สตฺถุ สมญฺญามตฺตเมว สมฺปชฺชตีติฯ ตุลยิตพฺโพ อญฺเญน สห ปมิตพฺโพติ ตุโลฯ น ตุโล อตุโล, นตฺถิตุโล สทิโส เอตสฺสาติ วา อตุโลฯ ภควาฯ น หิ อตฺถิ ภควโต อตฺตนา สทิโส โกจิ โลกสฺมินฺติฯ ยถาห –

น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติฯ

อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส อตุลตฺตํฯ สมฺปติชาตสฺสปิ ปนสฺส อตุลตา ปญฺญายติฯ ตทา หิ มหาปุริโส สมฺปติชาโตว สมาโน ปุรตฺถิมทิสาภิมุโข อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ทิสา ภาเค อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ เตสุ ฐิตา เทวพฺรหฺมาโน มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส นตฺถิฯ

กุโต อุตฺตริตโรติ ปรมาย ปุชาย ปูเชสุํฯ เอวํ เสสทิสาสุปิฯ ตทา มหาปุริโส อตฺตโน สพฺพโลกคฺคภาวํ ญตฺวา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิโลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิโลกสฺส อยมนฺติ มาชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ เอวํ อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรสีติฯ อิทํปิ อนจฺฉริยํ, ยํ ปจฺฉิมภวํ ปตฺตสฺส อตุลตฺตํฯ ยทา ปน โส สุเมธภูโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส สนฺติเก นิยตพฺยากรณํ คณฺหิฯ ตทาปิ ถเปตฺวา ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธํ ปารมิตาคุเณหิ เตน สทิโส โกจิ นตฺเถวฯ นตฺถิภาโวจสฺส ตทา ปวตฺเต หิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ อสาธารณปาฏิหาริเยหิ ทีเปตพฺโพฯ ตานิ หิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ สตสหสฺสํปิ ปวตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสติเยวฯ กุโต สาวกโพธิ สตฺตานนฺติฯ เตเนว หิ ตทา ปวตฺติปารมิปวิจยญฺญาณํ อตฺตโน วิสเย สพฺพญฺญุถญฺญาณคติกนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สาวกโพธิสตฺตาปิ หิ ยโต ปฏฺฐาย อตฺตโน โพธิยา อนุรูเป สมฺภารธมฺเม สยเมว ชานิตุํ สกฺโกนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย อนิวตฺติธมฺมา หุตฺวา วตฺตานุสาริมหาปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมิตฺวา โพธิสตฺตภูมิํ โอกฺกนฺตา โหนฺติฯ เอเกน ปริยาเยน นิยตา สมฺโพธิปรายนา จ นาม โหนฺติฯ ตทา เอว พุทฺธานํ สมฺมุขิภาเว สติ นิยตพฺยากรณํ ลภนฺติฯ สพฺพญฺญุ โพธิสตฺต ปจฺเจกโพธิสตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ

[6] วิภาวนิยํ ปน

สมิตตฺเถ ยฺยการสฺส อการสฺส วา วเสน เอตํ สิทฺธนฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ตุลสทฺโท ธาตุสิทฺโธ กมฺมสาธโน จ ภวิตุํ น ยุตฺโตฯ ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตุโลฯ อปฺปเม ยฺโยติ หิ ฏีกายํ วุตฺตํฯ เอเตน ตุลสทฺโท กมฺมสาธโนติ ทิเปติฯ เอวญฺจ สติ กมฺมสาธเนเนว ตทตฺถสิทฺธิโต กิํ ตโต สมิตตฺเถ ยฺยการสฺสอการสฺส วา จินฺตายาติฯ วตฺติจฺฉานุคโต สทฺทปฺปโยโคติ กตฺวา เอตํ วุตฺตนฺติ เจฯ นฯ

ยถา สุตํ ยุตฺตํ วชฺเชตฺวา อสฺสุตสฺส ปริกปฺปนาย ปโย ชนาภาวโตติฯ [อตุล ปทํ]

[6] อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สตฺถุ ติสฺโส สมฺปทา วิภา วิตา โหนฺติฯ เหตุสมฺปทา ผลสมฺปทา สตฺตุปการสมฺปทาจาติฯ ตตฺถ สตฺถุ มหากรุณา สมงฺคิตา โพธิสมฺภารสมฺภรณญฺจ เหตุสมฺปทานามฯ โพธิมณฺเฑ ปวตฺติตา จตุวีสติ โกฏิสภสหสฺสสงฺขา มหาวชิรญฺญาณสงฺขาตา สพฺพญฺญุมหา วิปสฺสนาปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาฯ สา หิ มหาโพธิยา ปทฏฺฐาน ภูตาติฯ ปหาน สมฺปทายเมว วา สา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ผลสมฺปทา จตุพฺพิธา ปหานสมฺปทา ญาณสมฺปทา อานุภาวสมฺปทา รูปกายสมฺปทา จาติฯ ตตฺถ สห วาสนาย กิเลสปฺปหานํ ปหานสมฺปทา นามฯ ปหานสฺส สพฺพปาริปูริตาติ อตฺโถฯ อตฺถโต ปน อริยมคฺโค, อคฺคมคฺคญฺญาณเมว วาฯ สพฺพญฺญุต ญฺญาณ ทสพลญฺญาณาทีนิ ญาณสมฺปทาฯ

[7] วิภาวนิยํ ปน

เอตาสุ ทฺวีสุ สมฺปทาสุ ญาณสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา, ตโต ปหานสมฺปทาฯ ปหานสมฺปทาเยว ปน ปถมํ วตฺตพฺพาฯ สา หิ ญาณสมฺปทายปุพฺพงฺคมภูตา ปจฺจยภูตา จฯ มหาฏีกายญฺจ สาเยว ปถมํ วุตฺตาติฯ

[8] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ อคฺคมคฺคญฺญาณ’’นฺติ ญาณสมฺปทายํ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

อคฺคมคฺคญฺญาณญฺหิ ปหานสมฺปทา เอว ภวิตุํ อรหติฯ น หิ มคฺคญฺญาณโต อญฺญา ปหานสมฺปทานาม อตฺถีติฯ ยญฺจ โกจิ วเทยฺย มคฺคญฺญาณํ ญาณญฺจ โหติ ปหานญฺจฯ ตสฺมา อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ สมฺปทาสงฺกโร โหตีติฯ

[9] ตถา วิภาวนิยํ

ญาณสมฺปทายํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพปถมํ วตฺตพฺพํปิ น วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

นนุ ‘‘ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิ ญฺญาณานี’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สพฺพญฺญุตญฺญาณํปิ คหิตนฺติ เจฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

น หิ อปฺปธานํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา ปธานํ ปากฏํ อาทิสทฺเทน คหิตนฺติ ญายาคตํ โหตีติฯ อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สีลา ทิคุเณหิ อิทฺธิ ธมฺเมหิ จ สมฺปทา อานุภาวสมฺปทาฯ ลกฺขณา นุพฺยญฺชนปฺปฏิมณฺฑิตสฺส รูปกายสฺส สมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทาฯ สตฺตุปกาโรทุวิโธ อาสยสมฺปทา, ปโยคสมฺปทา จฯ อชฺฌาสยสฺส อุฬารตา กายวจีปโยคสฺส จ ปริสุทฺธตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อาสย สมฺปทาฯ โลเก อภิญฺญาตานํ ราชูนํ ราชมหามตฺตานํ เสฏฺฐิ คหปตีนํ เทวราชูนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาวเสน เทสนาปโยคสุทฺธิ ปโยคสมฺปทาฯ ตตฺถ ทฺเว ปหานญาณสมฺปทา สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน วิภาวิตาฯ ทฺวีหิ อานุ ภาวรูปกายสมฺปทาหิ สห ทฺเว สตฺตุปการสมฺปทา อตุลปเทนฯ เหตุสมฺปทา ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ สามตฺถิยโต วิภาวิตาฯ น หิ ตาทิสิยา เหตุสมฺปทาย วินา อิตราสํ ปวตฺติ อตฺถีติฯ [สมฺปทา]

[7] ปุนปิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ พลวตรํ กโรนฺโต สสทฺธมฺมคณุตฺตมนฺติ อาหฯ เอเตน ธมฺมสงฺฆานํปิ วนฺทนา กตา โหติฯ ทูรโตหํ นมสฺสิสฺสํ, สสงฺฆํ โลกนายกนฺติ หิ วุตฺเต สงฺฆสฺสปิ นมนกฺริยาปตฺติ สหสทฺเทน วิญฺญายติฯ เอว มิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ นมสฺสิสฺสนฺติ นมสฺสิํฯ

[10] ยมฺปน วิภาวนิยํ

‘‘คุณีภูตานํปิ หิ ธมฺมสงฺฆานํ อภิวาเทตพฺพ ภาโว สหโยเคน วิญฺญายตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิวาเทตพฺพ ภาโวติ นวตฺตพฺพํฯ

อภิวาทิตภาโวติ ปน อภิวาทนนฺติ วา วตฺตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อิธ อธิปฺเปตสฺส กฺริยา สมวายสฺส สิทฺธตฺตา ธมฺมสงฺฆานํปิ เถรสฺส วนฺทนา กฺริยาปตฺติ สิทฺธา โหตีติฯ อิตรถา ตพฺพปจฺจยสฺส อรหตฺถทีปนโต อภิวาทนา รหตา สงฺขาต คุณสมวาโย วุตฺโต สิยาฯ โสจ อิธ นาธิปฺเปโตฯ อตฺตโน นิทสฺสเนน จ สห น สเมติ สปุตฺตทาโร อาคโตติฯ

อปิจ เถโร อิมํ คนฺถํ รจยิสฺสามีติ ปุพฺพภาเคเยว ตีณิ รตนานิ วนฺทิ, อถ ตํ อตฺตโน วนฺทนํ คนฺถปฺปฏิญฺญาย สห ฆเฏตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถํ รจยีติปิ น น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตถาหิ อภิวาทิยาติ วุตฺตํฯ น อภิวาทิยามีติฯ เอสนโย อญฺญตฺถปิฯ ตตฺถ สทฺธมฺเมน จ คณุตฺตเมน จ อตฺตนา นิมฺมิเตน สกลโลกสฺส สรณภูเตน สห วตฺตตีติ สสทฺธมฺม คณุตฺตโมฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ น หิ ปรนิมฺมิเตน สทฺธมฺเมน คณุตฺตเมน จ สหิตา สาวกา สสทฺธมฺมาติ จ สคณุตฺตมาติ จ วุจฺจนฺติฯ น จ อตฺตโนเอว สรณภูเตน สทฺธมฺเมน สพฺรหฺมจาริคณุตฺตเมน จ สหิตา ปจฺเจกพุทฺธา ตถา โถมนํ อรหนฺตีติ, ตสฺมา อิทํปิ สตฺถุ อสาธารณคุณปทเมว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺถ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ เก ธาเรติ, อตฺตานํ ธาเรนฺเตฯ ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ หิ วุตฺตํฯ กถญฺจ ธาเรติ, จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อปตมาเน กโรนฺโตฯ กิญฺจ ธารณํนาม, เยสํ วเสน สตฺตา อปาเยสุวา วฏฺฏทุกฺเขสุวา ปตนฺติ, เตสํ กิเลสานํ เอกเทเสนวา สพฺพโสวา สมุจฺฉินฺทนํฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ จตฺตาโร อริยมคฺคา นิพฺพานญฺจ นิปฺปริยายโต ธมฺโมนามฯ อริยมคฺคา หิ กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺตา นิพฺพาเนน สเหว หุตฺวา สมุจฺฉินฺทนฺติฯ น วินาติ, ตสฺมา เตเยว ปญฺจ เอกนฺตโต ธมฺโมนามาติฯ ปริยตฺติธมฺโม ปน ธารณุปาโยเยว โหติฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานิจ ธารณผลานิเยว โหนฺติ, กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตา ธารณานุกูลปฺปวตฺตานิ จฯ ตสฺมา เอเต ปญฺจ ปริยายธมฺมาเยวาติฯ

อถวา , ธารียตีติ ธมฺโมฯ ธารณารโหติ วุตฺตํ โหติฯ โย หิ ธาเรนฺตํ เอกนฺเตน ทุกฺขโต โมเจติฯ อคฺคสุเขจ ปติฏฺฐาเปติฯ โสเยว ธารณารหตฺตา อิธ ธมฺโมนามาติฯ โกปน โสติ, ยถา ปุตฺตธมฺมาเยวฯ เตหิ เกจิ ภาวนา วเสน เกจิ สจฺฉิกิริยวเสน เกจิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารวเสน เกจิ อุคฺคห ธารณวเสน ธารียนฺติฯ เต จ เอวํ ธารียมานา ธาเรนฺตํ ยถารหํ อปายทุกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโตจ โมเจนฺติ, อคฺเคจ ผลสุเขวา นิพฺพานสุเขวา ปติฏฺฐาเปนฺตีติฯ ธาเรนฺติวา สปฺปุริสาชนา อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อตฺตานํ อปต มานํ วหนฺติ เอเตนาติ ธมฺโมฯ ธรนฺติวา เอตฺถ ธมฺมทีปา ธมฺมปฺปฏิสรณา ชนา ลทฺธปฺปติฏฺฐา โหนฺตีติ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติเยวฯ กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺโม ทสวิโธว วุตฺโตฯ นนุ ปฏิปตฺติธมฺเมน สห เอกาทสวิโธว วตฺตพฺโพติฯ สจฺจํฯ โสปน ปฏิปตฺติธมฺโม มคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาเอว โหตีติ ปุพฺพเจตนา วิย ทาเน มคฺเค เอว โส สงฺคหิโตฯ ตสฺมา ธมฺโม ทสวิโธว สพฺพตฺถ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อปิจ, ยทคฺเคน ปริยตฺติธมฺโม อิธ ธมฺมสฺมิํ สงฺคหิโตฯ ตทคฺเคน ปริยตฺติธารโกปิ สงฺเฆ วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ยุตฺโตฯ ยทคฺเคนจ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก สงฺเฆ เสกฺเขสุ สงฺคหิโตฯ ตทคฺเคน ตสฺส กลฺยาณเหตุภูโต ปฏิปตฺติ ธมฺโมปิ ธมฺเม วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ โส หิ ปุถุชฺชนภูโตปิ เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา เสเข โสตาปตฺติ ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน สงฺคหิโตฯ เต ปน ธมฺมา เสกฺเข โสตาปตฺติมคฺเค อสงฺคหิตาติ นสกฺกา วตฺตุนฺติฯ เอตฺตาวตา เย วทนฺติ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ, เอตฺถ ปุถุชฺชน กลฺยาณโก สงฺเฆ อสงฺคหิโตฯ น หิ ตํสรณํ คจฺฉนฺตสฺส สรณคมนํ สมฺปชฺชตีติฯ เตสํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

เอวํ ปน วตฺตพฺโพ, โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ เอวํ สตฺถุฐาเน ถเปตฺวา ภควตา สํวณฺณิโต ปริยตฺติธมฺโม ธมฺมสรเณ สงฺคหิโตติ ยุตฺโต, ตํ ธาเรนฺโตปน กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ฐิโตปิ อตฺถิฯ อฏฺฐิโตปิ อตฺถิฯ โย อฏฺฐิโต, โส อตฺตโนปิ สรณํ นโหติฯ กุโต ปรสฺสฯ สตฺถารา จ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ โส ครหิโตฯ ตสฺมา โส สงฺฆสรเณ อสงฺคหิโตฯ อิตโรว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติฯ

สนฺตานํ ธมฺโมติ สทฺธมฺโมฯ สมิตกิเลสานํ ตโตเยว ปสตฺถานํ ปูชิตานํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานญฺจ ธมฺโมติ อตฺโถฯ โยจ สนฺตานํ ธมฺโม, โสปิ เอกนฺเตน สนฺโตเยว โหตีติ สนฺโต ธมฺโมติปิ สทฺธมฺโมฯ ปสตฺโถ ปูชิโต ธมฺโมติ อตฺโถฯ สจฺโจ วาฯ อยญฺหิ อญฺญติตฺถิยธมฺโม วิย ธาเรนฺตํ นวิสํวาเทติฯ โส หิ อยํ เม หิโตติ ธาเรนฺตสฺส อหิโตเยว สมฺปชฺชติฯ อยํ ปน ตถาธาเรนฺตสฺส หิโตเยว สมฺปชฺชตีติฯ [สทฺธมฺมปทํ]ฯ คณุตฺตมปเท โลเก สมาน ทิฏฺฐิสีลานํ สหธมฺมิกานํ สมูโห คโณติ วุจฺจติฯ อิธ ปน อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺโต ภควโต สาวกสงฺโฆ อุตฺตโมจ โส คโณจาติ อตฺเถน อุตฺตมคโณนามฯ โสเยว อิธ คณุตฺตโมติ วุจฺจติ ยถา มุนิเสฏฺโฐ มุนิวโรติฯ

[11] วิภาวนิยํ ปน

‘‘คณานํ คเณสุวา เทวมนุสฺสาทิสมูเหสุ อุตฺตโม คณุตฺตโม’’ติ จ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เอตสฺมิญฺหิ อตฺเถ สติ อุตฺตมสทฺโท ปธานภูโต โหติฯ โสจ คุณมฺหิเยว ปวตฺตตีติ เตน อิธ อริยสงฺโฆ วุตฺโตติ นสิชฺฌตีติฯ เอตฺถจ คโณติ สงฺโฆเยว วุจฺจติฯ โสจ สงฺโฆ ทุวิโธ สมฺมุติสงฺโฆ, ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆติฯ ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆน กตํ อุปสมฺปทากมฺมํ สมฺมุตินามฯ ตาย สมฺมุติยา อุปสมฺปนฺนภูมิํ ปตฺวา ฐิโต ภิกฺขุสงฺโฆ สมฺมุติสงฺโฆนามฯ โส วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธฯ ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ นาม อฏฺฐ อริยปุคฺคลสมูโหฯ โสปน กิญฺจาปิ สมฺมุติสงฺเฆปิ อนฺโตคโธเยว โหติฯ

ตถาปิ สรณคมน วนฺทนา มาน ปูชาสกฺการานุสฺสติฏฺฐาเนสุ อนุตฺตร ปุญฺญกฺเขตฺต วิเส สปริคฺคหตฺถํ ภควตา ตถา ตถา สํวณฺเณตฺวา โส วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปุถุชฺชนสงฺโฆหิ ปุญฺญกฺเขตฺตํ สมาโนปิ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ นโหติฯ กสฺมาฯ สาลิกฺเขตฺเต ติณานํ วิย เขตฺตทุฏฺฐานํ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉานุสยานํ สพฺภาวาติฯ ปุญฺญกฺเขตฺตภาโว ปนสฺส ปุริเม สทฺธมฺมปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติฯ [สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทํ]

[8] อภิวาทิยาติ วิเสสโต วนฺทิตฺวาฯ เอตฺถ จ อยํ โลเก สีลาทิคุณยุตฺโต เสฏฺโฐ วนฺทเนยฺโยติ เอวํ เสฏฺฐ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา วนฺทนฺโต วิเสสโต วนฺทตีติ วุจฺจติฯ วนฺทนา ปน ติวิธา กายวนฺทนาทิวเสนฯ ยถาห –

ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนา, กตมา ติสฺโสฯ กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตีติฯ

ตตฺถ เสฏฺฐจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ชาณุทฺวย กปฺปรทฺวย นลาฏ สงฺขาตานิ ปญฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปฺปชฺชนฺโต กาเยน วนฺทตินามฯ ยํ สนฺธาย ปญฺจปฺปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํฯ ยายจ อวนฺทิยฏฺฐาเนสุ วนฺทนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติฯ คุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทตินามฯ นโม พุทฺธสฺส, นมตฺถุ พุทฺธสฺส, นโม วิมุตฺติยา, นโม วิมุตฺตานํ, วิปสฺสิสฺส นมตฺถูติ เอวมาทีสุปิ วาจา วนฺทนาเยวฯ คุณปทานิ อนุคนฺตฺวา คุเณ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทตินามาติฯ

[9] ภาสิสฺสนฺติ กเถสฺสามิฯ กามญฺจ เถโร อิมํ สงฺคหํ รจยนฺโต โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวาว รจยิสฺสติฯ คนฺถกมฺมํ นาม วาจากมฺเมสุ ปสิทฺธนฺติ กตฺวา ภาสิสฺสนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[10] อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติ ปเท อภิธมฺเม วุตฺตา อตฺถา อภิธมฺมตฺถาฯ เต สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ เอเตนาติวา อภิธมฺมตฺถสงฺคโหฯ สงฺคยฺหนฺติติจ เถเรน สํขิปิตฺวา คยฺหนฺติ กถียนฺตีติ อตฺโถฯ อภิธมฺเมติ เจตฺถ อภิอติเรโก อภิวิเส โสจ ธมฺโม อภิธมฺโมฯ

ธมฺโมติ จ วินยปาฬิโต อญฺญํปาฬิ ทฺวยํ วุจฺจติฯ โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ หิ วุตฺตํฯ ตญฺจ ปาฬิทฺวยํ อาณาวิธานสงฺขาตํ วินยน กิจฺจํ วชฺเชตฺวา กุสลาทิเก ยถาปวตฺเต ปรมตฺถธมฺเม เอว ทีเปตีติฯ เอวํ ทีเปนฺเตสุจ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ โย อิตรโต อติเรโกจ โหติ วิเสโสจฯ อยเมว อภิธมฺโม นามฯ อิตโรปน ธมฺโมเยวฯ เอวญฺจ กตฺวา ธมฺโม อภิธมฺโม วินโย อภิวินโยติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ธมฺโมนาม สุตฺตนฺตปิฏกํฯ อภิธมฺโมนาม ยตฺตปกรณานิฯ วินโยนาม อุภโต วิภงฺโค, อภิวินโยนาม ขนฺธกปริวาราติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ อติเรกวิเสสตา เจตฺถ กุสลาทิ วเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการานํ อนวเสสวิภตฺติวเสนวา สุทฺธธมฺมาธิฏฺฐาน เทสนาปวตฺติวเสนวา เวทิตพฺพาฯ ยโต สพฺพญฺญุพุทฺธา อิมํ อภิธมฺมเทสนํ เทเวสุเอว เทเสนฺติฯ น หิ มนุสฺสา เอวรูปํ ตโย มาเส นิรนฺตรํ ปวตฺตนโยคฺยํ กถามคฺคํ เอเกน อิริยาปเถน อาทิโต ปฏฺฐาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกนฺติ, นจ เอว รูโป เอกมาติกานุพนฺโธ กถามคฺโค นานาขเณสุ นานาชนานํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺโย โหตีติฯ เกจิปน วินยปาฬิโตปิ อภิเรกวิเสสตํ ตสฺส วณฺเณนฺติฯ ตํ อฏฺฐสาลินิยา น สเมติฯ ตตฺถ หิ ธมฺมนามิกานํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ มชฺเฌเอว อยํ อติเรกวิเสสตา วิจาริตาฯ นจ ยุชฺชติ วินเยน สห ตถา วิจาเรตุํ อสมานกิจฺจวิสยตฺตาฯ วินโย หิ กายวาจานํ วินยนกิจฺโจ, อชฺฌาจารวิสโยจฯ ธมฺโม ปน ธมฺมวิภาคกิจฺโจ ธมฺมปฺปวตฺติ วิสโยจาติฯ เกจิปน วทนฺติ เอวํ สนฺเตปิ วินโย เอว สพฺพเชฏฺฐโก สิยาฯ วินยํ วิวณฺเณนฺตสฺส หิ ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติฯ ธมฺมํ วิวณฺเณนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติมตฺตาติ, ตํ นยุชฺชติฯ วินโย หิ อาณาจกฺกํฯ ธมฺโมจ ธมฺมจกฺกํฯ ตตฺถ วินยํ วิวณฺเณนฺโต สตฺถุ อาณาจกฺเก ปหารํ เทติฯ สตฺถริ อคารโว มหนฺโต โหติฯ ยสฺสจ สตฺถริ อคารโว, ตสฺส ธมฺมสงฺเฆสุ ตีสุ สิกฺขาสุจ อคารโว สิทฺโธ โหติฯ

ตสฺมา วินย วิวณฺณเน อาปตฺติ มหนฺตี โหติฯ น สพฺพเชฏฺฐกตฺตาติฯ อปิจ, วินโยนาม สาสนสฺส มูลํฯ วินเย อฏฺฐิเต สาสนํ นติฏฺฐติฯ ตสฺมา สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํปิ วินยวิวณฺณเน มหตี อาปตฺติ ปญฺญตฺตาติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา นาม อภิธมฺมตฺถ สงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย ปถมคาถาย

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุตียคาถา-ปรมตฺถทีปนี

[11] เอวํ อาทิคาถายตํตํ ปโยชน สหิเต ปญฺจ อตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เต อภิธมฺมตฺเถ อุทฺเทสโต ทสฺเสนฺโต ทุตียคาถมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหนฺติ วุตฺเต ตสฺมิํ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา สพฺพถาปรมตฺถโต จตุธา โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ -

[12] ฏีกายํ ตาว

ตตฺถ ตสฺมิํ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรเณติวา อภิธมฺมตฺถ ปเทติวา อภิธมฺเมติวา ตสทฺทตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐฯ วิภาวนิยํ ปน ตสฺมิํ อภิธมฺเมติฯ สพฺพํ นสุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรเณ มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาติ ยุชฺชติฯ ปกรณํปิ หิ อุปริ วุจฺจมานเมว โหติฯ นตุ วุตฺตํฯ กุโต อภิธมฺมตฺถาติฯ น จ สํวณฺณนาปกรเณสุ อาทิมฺหิเยว ตาว ตสทฺโท อปฺปธานปทานิ ปจฺจามสตีติ อตฺถิฯ ตสฺมา อฏฺฐสาลินิยํ อาทิมฺหิ ตตฺถ เกน ฏฺเฐน อภิธมฺโมติ วากฺเยวิย อิธ ตสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ เอวญฺหิ สติ –

[13] ฏีกาสุ

สพฺพถา วุตฺตาติ โยชนาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหติฯ

สา หิ วกฺขมาเนหิ สพฺพยาปิ ทฺวาทส, สพฺพถาปิ อฏฺฐารสาติอาทีหิ นสเมตีติฯ