เมนู

ตสฺมา วินย วิวณฺณเน อาปตฺติ มหนฺตี โหติฯ น สพฺพเชฏฺฐกตฺตาติฯ อปิจ, วินโยนาม สาสนสฺส มูลํฯ วินเย อฏฺฐิเต สาสนํ นติฏฺฐติฯ ตสฺมา สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํปิ วินยวิวณฺณเน มหตี อาปตฺติ ปญฺญตฺตาติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา นาม อภิธมฺมตฺถ สงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย ปถมคาถาย

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุตียคาถา-ปรมตฺถทีปนี

[11] เอวํ อาทิคาถายตํตํ ปโยชน สหิเต ปญฺจ อตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เต อภิธมฺมตฺเถ อุทฺเทสโต ทสฺเสนฺโต ทุตียคาถมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหนฺติ วุตฺเต ตสฺมิํ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา สพฺพถาปรมตฺถโต จตุธา โหนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ -

[12] ฏีกายํ ตาว

ตตฺถ ตสฺมิํ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรเณติวา อภิธมฺมตฺถ ปเทติวา อภิธมฺเมติวา ตสทฺทตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐฯ วิภาวนิยํ ปน ตสฺมิํ อภิธมฺเมติฯ สพฺพํ นสุนฺทรํฯ

น หิ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรเณ มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาติ ยุชฺชติฯ ปกรณํปิ หิ อุปริ วุจฺจมานเมว โหติฯ นตุ วุตฺตํฯ กุโต อภิธมฺมตฺถาติฯ น จ สํวณฺณนาปกรเณสุ อาทิมฺหิเยว ตาว ตสทฺโท อปฺปธานปทานิ ปจฺจามสตีติ อตฺถิฯ ตสฺมา อฏฺฐสาลินิยํ อาทิมฺหิ ตตฺถ เกน ฏฺเฐน อภิธมฺโมติ วากฺเยวิย อิธ ตสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ เอวญฺหิ สติ –

[13] ฏีกาสุ

สพฺพถา วุตฺตาติ โยชนาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหติฯ

สา หิ วกฺขมาเนหิ สพฺพยาปิ ทฺวาทส, สพฺพถาปิ อฏฺฐารสาติอาทีหิ นสเมตีติฯ

ตตฺต สพฺพถาติ ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน กุสลาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺติ, วิภงฺเค วิภตฺเต น ขนฺธาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺตีติ อตฺโถฯ ธาตุ กถายํ วุตฺเตนาติอาทินาปิ วตฺตพฺพํฯ

[12] ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถ สจฺจโตฯ ทฺเว หิ สจฺจานิ สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจนฺติ, ตตฺถ สตฺต ปุคฺคล อตฺต ชีวาทิกา ปญฺญตฺติอตฺถา สภาวโต อวิชฺชมานาเยว โหนฺติฯ ธมฺมววตฺถานญฺญาณรหิตานํปน มหาชนานํ จิตฺเต มหนฺตมหนฺตาปิ หุตฺวา วิชฺชมานาวิย ปญฺญายนฺติ, เตจ มหาชนา สมคฺคา หุตฺวา เตสํ เอกนฺเตน อตฺถิภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺติ เจว สมฺปฏิจฺฉนฺติจฯ ตสฺมา เต มหาชเนหิ สมคฺเคหิ สมฺมตตฺตาตโตเยวจ วจีสจฺจวิรติสจฺจานํ วตฺถุภูตตฺตาสมฺมุติ สจฺจนฺติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมิํ สมฺมุติสจฺเจ ฐตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพ โลกิยสมฺปตฺติโยจ สพฺพโพธิสมฺภาร ธมฺเมจ อาราเธนฺติฯ มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา อปายปูรกา โหนฺติฯ เอวํ มหนฺตญฺหิ สมฺมุติ สจฺจนฺติฯ ปรมตฺถสจฺจํ ปน ปตฺวา ตํ สจฺจเมว นโหติฯ ตญฺหิ สยํ อวิชฺชมานํเยว สมานํ มหาชเน วิชฺชมานนฺเตฺวว คณฺหาเปติฯ สกฺกายทิฏฺฐิ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิ ติวิธมิจฺฉาทิฏฺฐีนํ วตฺถุ หุตฺวา พาลชนานํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นเทติฯ เอวํ วิปรีตญฺหิ สมฺมุติสจฺจํฯ เอวํ มหาสาวชฺชญฺจาติฯ ปรมตฺถสจฺจํปน ทุวิธํ สภาวสจฺจํ อริยสจฺจนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิอาทีสุ สตฺตสุ ปกรเณสุ วิภตฺตา กุสลาทโย ธมฺมา สภาวสจฺจํนามฯ เต หิ สยํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา กุสลานาม ธมฺมา อตฺถิ สุขานาม เวทนา อตฺถีติ คณฺหนฺเตน วิสํวาเทนฺตีติฯ ตํ ปน อริยสจฺจํ ปตฺวา กิญฺจิ อสจฺจํปิ โหติเยวฯ ตถาหิ อนุภวนเภทมตฺตํ อุปาทาเยว เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ วุตฺตาฯ น สพฺพาการโต สุขภูตตฺตาฯ สพฺเพหิ ปน อนิจฺจตา สงฺขตตาทีหิ อเนกสเตหิ อากาเรหิ สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขาเอวฯ ตถา อนวชฺชสุขวิปากฏฺเฐน กุสลภาโวปิ อกุสลํ อุปาทาเยว วุตฺโตฯ

สพฺเพปิ หิ เตภูมกา กุสลสมฺมตา ธมฺมา สาสวตา สํกิเลสิกตา โอฆนิย โยคนิย อุปาทานิยตา สงฺขาเตหิ วชฺเชหิ สาวชฺชาเอว โหนฺติฯ ทุกฺขสจฺจภูตานญฺจ วิปากานํ ชนนฏฺเฐน เอกนฺเตน ทุกฺขวิปากาเอว โหนฺติฯ อชฺฌตฺตตฺติกญฺจ สพฺพโลกิยสมฺมตํ อุปาทาย วุตฺตํฯ สพฺเพปิ หิ จตุพฺภู มกธมฺมา เอกนฺเตน อตฺตาปินาม นตฺถิฯ กุโต อชฺฌตฺตานามฯ พหิทฺธาเอว โหนฺติฯ สงฺขาเร ปรโต ปสฺสาติ หิ วุตฺตนฺติฯ อยํ นโย เสสตฺติก ทุกธมฺเมสุปิ ยถารหํ เนตพฺโพฯ อริย สจฺจํนาม สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ เอกนฺต ทุกฺขภาโว ตณฺหาย เอกนฺต ทุกฺขสมุทย ภาโว นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธ ภาโว อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคภาโวจาติฯ อิธเมว หิ ปริสุทฺธพุทฺธีนํ อริยานํ ญาเณ อจลมานํ สพฺพาการปริปุณฺณํ นิปฺปริยายสจฺจํ โหตีติฯ เตสุ อิธ สมฺมุติสจฺจํ นิวตฺเตนฺโต ปรมตฺถโตติ อิท มาหฯ เตน วุตฺตํ ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถสจฺจโตติฯ ตตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ สภาวสิทฺโธจ ปริกปฺปสิทฺโธจฯ ตตฺถ โย วินา อญฺญาปเทเสน เกวลํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโน หุตฺวา สิทฺโธฯ โส จิตฺตาทิโก อตฺโถ สภาวสิทฺโธนามฯ โยปน อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโนเยว นโหติฯ วิชฺชมานสฺสปน อตฺถสฺส นานา ปวตฺติอากาเร อุปาทาย จิตฺเตน ปริกปฺเปตฺวา สวิคฺคหํ กตฺวา คหิโต จิตฺตมโย จิตฺตนิมฺมิโต หุตฺวา จิตฺเตเอว อุปลพฺภมาโน โหติฯ โส สตฺตปุคฺคลาทิโก อตฺโถ ปริกปฺปสิทฺโธ นามฯ เตสุ สภาวสิทฺโธเยว ปรมตฺโถนามฯ โส หิ สนฺติ ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอตฺถาติ อตฺโถฯ เอกนฺตวิชฺชมานฏฺเฐน อิตรโต ปรโม อุกฺกํสคโต อตฺโถติ ปรมตฺโถฯ อปิ จ, เย อยํ อตฺถิ อยํ อุปลพฺภตีติ คเหตฺวา ตสฺส อภิญฺเญยฺยสฺส อภิญฺญตฺถาย, ปริญฺเญยฺยสฺส ปริญฺญตฺถาย, ปหาตพฺพสฺส ปหานตฺถาย, สจฺฉิกาตพฺพสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย, ภาเวตพฺพสฺส ภาวนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติฯ เตสํ ตทตฺถสาธเน อวิสํวาทกฏฺเฐน ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถฯ

อิตโรปน อวิชฺชมานตฺตา ตสฺส อภิญฺญาทิอตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตานํ ตทตฺถสาธเน วิสํวาทโกเยว ภวิสฺสติฯ นปน ตทตฺถํ สาเธสฺส ตีติ ปรมตฺโถติ วตฺตุํ นารหตีติฯ

[14] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปรมสฺสวา อุตฺตมสฺส ญาณสฺส อตฺโถ โคจโรติ ปรมตฺโถ’’ติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ปรมสทฺโทญาเณ วตฺตมาโน ทิสฺสติฯ นจ อตฺถสทฺโท โคจเรติฯ ยญฺจ อนุฏีกายํ สจฺจเมว สจฺจิกํฯ โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส ญาณสฺส วิสยภาวฏฺเฐนาติ สจฺจิกฏฺโฐติ วุตฺตํฯ ตํปิ อวิปรีเตน ญาเณน อรณียโต อุปคนฺตพฺพ โต อตฺโถติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ นปรมสทฺทสฺส อตฺถนฺติฯ [ปรมตฺถปทํ]

[13] จิตฺตนฺติ เอตฺถ จินฺเตตีติ จิตฺตํฯ เอตฺถจ จินฺตนกฺริยา นาม นิจฺจํ อารมฺมณาเปกฺขา โหติฯ น หิ สา อารมฺมเณน วินา ลพฺภตีติฯ ตสฺมา อารมฺมณคฺคหณ อารมฺมณุปลทฺธิเยว อิธ จินฺตนาติ ทฏฺฐพฺพาติฯ เอวญฺหิ สติ ภวงฺคสมย วิสญฺญิสมเยสุ จิตฺตํ อารมฺมเณน วินาปิ ปวตฺตตีติ เอวํ วาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโต โหติฯ สนฺเตสุปิจ นิสฺสย สมนนฺตราทีสุ ตสฺส ปจฺจเยสุ เตหิ นามํ อลภิตฺวา อารมฺมณปจฺจยวเสเนวสฺส นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตํฯ ตญฺหิ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณํ คณฺหนฺตา ตสฺส วเสเนว คณฺหนฺตีติฯ จินฺตนมตฺตํวา จิตฺตํฯ สพฺเพปิ หิ ธมฺมา ตํตํ กฺริยามตฺตาว โหนฺติฯ น เตสุ ทพฺพํวา สณฺฐานํ วา วิคฺคโหวา อุปลพฺภติฯ ปจฺจยายตฺต วุตฺติโน จ โหนฺติฯ น เต อตฺตโน ถาเมนวา พเลนวา วเสนวา สตฺติยาวา อุปฺปชฺชิตุํปิ สกฺโกนฺติฯ ปเคว จินฺเตตุํวา ผุเสตุํวาติฯ ขณมตฺตฏฺฐายิโนจ โหนฺติ, น กทาจิ กสฺสจิ วเส วตฺติตุํ สกฺโกนฺตีติฯ ตสฺมา เตสุ อิทํ ทพฺพํ, อยํ สตฺติ, อย กฺริยาติ เอวํ วิภาโค นลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา สพฺเพสุ ปรมตฺถปเทสุ เอกํ ภาวสาธนเมว ปธานโต ลพฺภติฯ

ตทญฺญ สาธนานิปน ปริยายโตว ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ ทพฺพาทิวเสน อเภทสฺส จินฺตนสฺส อตฺถวิเสสญาปนตฺถํ วิภาค กปฺปนาวเสน เภทกรณํ ปริยายกถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา สิลา ปุตฺตกสฺสสรีรนฺติ, ตถา กรณญฺจ ตํ ตํ กฺริยาสงฺขาต ธมฺมวิมุตฺตสฺส ปรปริกปฺปิตสฺส การกภูตสฺส อตฺต ชีว สตฺต ปุคฺคลสฺส สพฺพโส อภาวทีปนตฺถํฯ สติ หิ อตฺตาทิมฺหิ กิํ อเภทสฺส เภทกปฺปนายาติฯ

วิภาวนิยํ ปน

สสวิสาณํ วิย อภูตสฺส ภูต กปฺปนา วุตฺตา วิย ทิสฺสติฯ อยมสฺสาธิปฺปาโย-ธมฺเมสุ กตฺตาวา กาเร ตาวา โกจิ นตฺถิฯ โลเกปน อตฺตปฺปธาโน กฺริยา นิปฺผาทโก กตฺตานาม สิทฺโธฯ ตสฺมา จินฺตนกิจฺเจ อตฺตปฺปธานตา ทีปนตฺถํ ตํ กตฺตุภาวํ จิตฺเต อาโรเปตฺวา จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ

จิตฺตสฺสจ พเลน ตํสมฺปยุตฺตานํปิ ตสฺมิํ กิจฺเจ ตทนุกูลปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ปุนกรณภาวํ จิตฺเต กตฺตุภาวญฺจ เตสุ อาโรเปตฺวา จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตนฺติ วุตฺตนฺติฯ อปิ เจตฺถ จิตฺตสทฺโท วิจิตฺรตฺถวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตญฺเห ตํ สํยุตฺตเก –

ทิฏฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํนาม จิตฺตนฺติฯ เอวํ ภนฺเตฯ ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตนฺติฯ เตนาปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติ, นา หํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกนิกายํปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ จิตฺตํฯ ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณาฯ เตปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติกตาฯ เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉาน คเตหิ ปาเณหิ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติฯ

ตตฺถ จรณํนาม จิตฺตนฺติ ยตฺถวิจิตฺรานิ ทิพฺพวิมานาทีนิ จิตฺตกมฺมานิ กตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปุญฺญํ กโรนฺตา อิธจิธจ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต วิจรนฺติ ฯ ตสฺส ปฏโกฏฺฐกสฺเสตํ นามํฯ จิตฺเตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํฯ ยถยิทนฺติ ยถา อิเมฯ จิตฺติกตาติ วิจิตฺรา กตาฯ เอตฺถจ จิตฺตวิจิตฺตกาย สญฺญาวิจิตฺตาฯ สญฺญาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตาฯ ตณฺหาวิจิตฺตตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิฯ กมฺมวิจิตฺต ตาย โยนิโย วิจิตฺตาฯ โยนิวิจิตฺตตาย เตสํ ติรจฺฉา นคตานํ วิจิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ [วจนตฺโถ]

ตํ ตํ สภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส;

คยฺหากาโร ผลํวาปิ, ปจฺจุปฏฺฐาน สญฺญิตํฯ

อาสนฺนการณํ ยํ ตํ, ปทฏฺฐานนฺติ ตํ มตํ;

ธมฺมานํ ววตฺถานาย, อลํ เอเต วิพุทฺธิโนฯ

อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ [จิตฺตํ]

[14] เจตสิกนฺติ เอตฺถ เจตสิ ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํฯ ผสฺสาทิ ธมฺมชาตํฯ เอตฺถจ ตทายตฺตวุตฺติตา นาม เอกุปฺปาทตาทีหิ ลกฺขเณหิ จิตฺเตน สห เอกี ภูตสฺส วิย ปวตฺติฯ เอเตน ยา จิตฺตสฺส ชาติฯ สาเอว ผสฺสาทีนํฯ ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ, ยํ จิตฺตสฺส วตฺถุ, ตเทว ผสฺสาทีนนฺติ เอวํ เอกปุปฺผ มญฺชริยํ เอกวณฺฏุปนิพฺพนฺธานิ ปุปฺผานิ วิย จิตฺเตน สห เอกชาติยาทิ อุปนิพฺพนฺธา ผสฺสาทโย ธมฺมา อิธ เจตสิกํนามาติ สิทฺธา โหนฺติฯ เอวญฺจ สติ จิตฺตํปิ เตหิ ผสฺสาทีหิ สห ตเถว อายตฺตํ ปวตฺตตีติ ตํปิ ผสฺสิกํ เวทนิกนฺติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เจฯ นฯ จิตฺตสฺเสว เชฏฺฐกตฺตาฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยาติ หิ วุตฺตํฯ เอตฺถจ มโนมยาติ มนสาเอว ปกตา นิมฺมิตา จิตฺตกฺริยา ภูตาติ อตฺโถฯ เอเตน เต ผสฺสาทโย ธมฺมา จิตฺเตน วินา นุปลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติฯ จิตฺตํปน เตหิ เกหิจิ วินาปิ ปวตฺตติเยวฯ ปญฺจวิญฺญาณ จิตฺตญฺหิเตหิ เกหิจิ วิตกฺกาทีหิ วินา อุปฺปชฺชตีติฯ ตสฺมา เตสญฺเญว ตทายตฺต วุตฺติตา วตฺตพฺพา น จิตฺตสฺสาติฯ

[15] วิภาวนิยํ ปน

เอกาลมฺพณตา มตฺเตน เตสํ ตทายตฺตวุตฺติตํ เจตสิ กตฺตญฺจ วิภาเวติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ เอกาลมฺพณตามตฺเตน เจตสิกํนาม ชาตนฺติฯ เอตฺถ จ โลเก นานาวณฺณธาตุโย อุทเก ฆํสิตฺวา วตฺถุมฺหิ นานา จิตฺตกมฺมานิ กโรนฺติ, ตตฺถ วตฺถุมฺหิ ผรณํ พนฺธนญฺจ อุทกสฺเสว กิจฺจํ, น วณฺณธาตูนํฯ นานารูป ทสฺสนํ วณฺณธาตูนเมว กิจฺจํ, น อุทกสฺสฯ ตตฺถ วตฺถุวิย อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อุทกํวิย จิตฺตํฯ นานา วณฺณธาตุโยวิย เจตสิกธมฺมาติฯ [เจตสิกํ]

[15] รูปนฺติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํฯ สีตุณฺหาทีหิ วิโรธิ ปจฺจเยหิ วิสม ปวตฺติ วเสน วิการํ อาปชฺชติ, เตหิ วา วิการํ อาปาทียตีติ อตฺโถฯ ยถาห –

รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติฯ สิเตนปิ รุปฺปติฯ อุณฺเหนปิ รุปฺปติฯ ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติฯ วิปาสายปิ รุปฺปติฯ ฑํส มกส วาตาตป สริํ สป สปฺผสฺเสหิปิ รุปฺปตีติฯ รุปฺปตีติจ รุปฺปติ, กุปฺปติ, ฆฏฺฏียติ, ปิฬี ยติ, ภิชฺชตีติฯ

มหานิทฺเทเส วุตฺตํฯ อยเมตฺถ ปิณฺฑตฺโถ, เย ธมฺมา จิรฏฺฐิติกาจ โหนฺติ สปฺปฏิฆสภาวาจฯ เตสญฺเญว ฐิติกฺขเณสุ วิโรธิปจฺจเยหิ สมาคโมนาม โหติฯ นปนญฺเญสํ ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานนฺติฯ เตสญฺหิ อปฺปฏิฆสภาวานํ สุขุม รูปานํปิ พหิทฺธา สีตาทีหิ สมาคโมนาม นตฺถิฯ กุโต ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานญฺจ อรูปธมฺมานนฺติฯ ยทิเอวํ สุขุมรูปานํ อรูปตาปตฺติ สิยาติฯ นสิยาฯ โอฬาริกรูเปหิ สมานคติ กตฺตาฯ ตานิหิ โอฬาริเกสุ รุปฺปมาเนสุ รุปฺปนฺติเยวาติฯ

สมาคโมจ นาม อิธ ถเปตฺวา อาปาตคมนํ อารมฺมณกรณญฺจ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ ฐิติปตฺตานํ โอฬาริกรูปานํ มหาภูตานเมววา อญฺญมญฺญาภิฆฏฺฏนํ วุจฺจติ, รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ หิ วุตฺตํฯ รุปฺปนญฺจนาม ปรเสนายุทฺเธน รฏฺฐโขโภวิย กลาปนฺตรคตธาตูนํ กุปฺปนํ ภิชฺชนํจ วุจฺจติฯ กุปฺปติ ภิชฺชตีติ หิ วุตฺตํฯ เอตฺถจ กุปฺปตีติ โขภติ จญฺจลติ, ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติฯ ยสฺมิํ ขเณ วิโรธิปจฺจยสมาคมํ ลภนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย สยํปิ วิการปตฺตา โหนฺติฯ โอมตฺตาธิมตฺตรูปสนฺตตีนํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อปิเจตฺถ รุปฺปนํ ทุวิธํ วฑฺฒนํ, หายนญฺจฯ ตทุภยํปิ กปฺปวุฏฺฐาเน กปฺปสณฺฐาเน นานาอายุกปฺป สํวจฺฉร อุตุ มาส รตฺติ ทิวาทีนํ ปริวตฺตเนจ ปากฏํ โหตีติฯ กสฺมา ปน รูปนฺติ นามํ ฆฏฺฏนวเสน รุปฺปนธมฺมานเมว สิทฺธนฺติฯ เตสเมว สวิคฺคหตฺตาฯ รูปธมฺมา หิ สมูหสณฺฐานาทิ ภาวปตฺติยา สวิคฺคหา โหนฺติฯ ตสฺมา เตสเมว รุปฺปนํ ปจฺจกฺขโตปิ โลกสฺส ปากฏนฺติ เตสฺเวว รูปนฺติ นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อรูปธมฺมา ปน อวิคฺคหาติ น เตสํ วิกาโร ปจฺจกฺขโต โลกสฺส ปากโฏ โหติฯ ตํ ตํ รูปวิการํ ทิสฺวาวา สุตฺวา วา ปุจฺฉิตฺวาเยว วา โส โลเกน ชานิตพฺโพ อญฺญตฺร ปรจิตฺตวิทูหิฯ ตสฺมา เตสํ รูปตาปตฺติ นตฺถีติฯ

[16] วิภาวนิยํ ปน

เตสํ รูปตาปตฺติปฺปสงฺโค สีตาทิคฺคหณ สามตฺถิเยน นิวตฺติโตฯ ยสฺมา ปน โวหาโรนาม โลโกปจาเรน วินา นสิชฺฌติฯ โลโกปจาโรจ ปากฏนิมิตฺตวเส เนว ปวตฺโตฯ ตสฺมา อิธ สีตาทิคฺคหเณน วินาปิ ตปฺปสงฺคนิวตฺติ โลกโตว สิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ยสฺมา จ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมานํ กายวิการ วจีวิการา จ อิทฺธิวิกุปฺปนาวสปฺปวตฺตา นานารูปวิการาจ ทิสฺสนฺติเยวฯ เตจ เอเกน ปริยาเยน รุปฺปนาการาเอว นาม โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ตตฺถ รูปานํ รูปตาสิทฺธิ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ รูปยติ วา อตฺตโน สภาเวน ปกาสตีติ รูปํฯ อรูปธมฺมา หิ น อตฺตโน สภาเวน ปากฏา โหนฺติฯ

รูปสนฺนิสฺสเยเนว คเหตพฺพา ฯ อิทํ ปน อตฺตโน สภาเวเนว ปากฏํ ปญฺจวิญฺญาเณหิปิ คเหตพฺพนฺติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ สติ พฺรหฺมโลเก รูปานํปิ อุชุ กโตว รูปตาสิทฺธิ โหตีติฯ

[17] วิภาวนิยํ ปน

อนุคฺคาหกานํ สีตาทีนํ วเสน ตํ สภาวา นาติวตฺตน วเสนจ ตตฺถ รูปตาสิทฺธิ วิภาวิตาฯ ยสฺมาปน สีเต นาปิ อุณฺเหนาปีติอาทิวจนํ นิทสฺสนมตฺตํ โหติฯ กมฺม จิตฺตาหารานํปิ วเสน รุปฺปนสฺส สมฺภวโต, ตถาหิ สญฺญา วิญฺญาณานิปิ รูปารมฺมณรสารมฺมเณหิ เอว ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺฐานิฯ น หิ สญฺญา รูปํเอว สญฺชานาติฯ น จ วิญฺญาณํ รส เมว วิชานาติฯ นิทสฺสนมตฺเตน เทสนา โหตีติ วิญฺญายตีติฯ ตสฺมา สีตาทิคฺคหณํ อมุญฺจิตฺวาว ตตฺถ รูปตาสิทฺธิวิภาวเนน ปโยชน นตฺถีติฯ [รูปํ]

[16] นิพฺพานนฺติ เอตฺถ นิพฺพายนฺติ สพฺเพ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํฯ นิพฺพายนฺตีติ เย กิเลสาวา ขนฺธาวา อภาวิตมคฺคสฺส อายติํ อุปฺปชฺชนารหปกฺเข ฐิตา โหนฺติฯ เตเยว ภาวิตมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนารหปกฺขํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ น หิ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตธมฺมา นิพฺพายนฺติ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ อายติํ อวสฺสํ อุปฺปชฺชมาเนสุจ ธมฺเมสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปาติ กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏ ทุกฺขสนฺตาปาฯ น หิ ติวิธ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปรหิตานํ รุกฺขาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํนาม โหตีติฯ เอตสฺมินฺติ วิสเย ภุมฺมํฯ ยถา อากาเส สกุณา ปกฺขนฺตีติฯ เยหิ เต นิพฺพายนฺติฯ เตสํ ตพฺพินิมุตฺตํ อญฺญํ นิพฺพุติฏฺฐานํนาม กิญฺจิ นตฺถีติฯ นิพฺพายนฺติ วา อริยชนา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํฯ นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโปติ หิ วุตฺตํฯ นิพฺพายนฺตีติ ตํ ตํ กิเลสานํวา ขนฺธานํวา ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมินฺติ วิสเยเอว ภุมฺมํ, เอตสฺมิํ อธิ คเตติปิ โยเชนฺติฯ ฏีกาสุปน ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพน โต วานํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ ตโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ วุตฺตํฯ

[18] วิภาวนิยํ ปน

‘‘นิพฺพาภิวา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพาน’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ มคฺเควิย นิพฺพาเน กตฺถจิ กรณสาธนํ ทิฏฺฐํ, นจ นิพฺพานํ นิพฺพูติ กฺริยาสาธเน ราคาทิกสฺส กตฺตุโน สห การิปจฺจโย โหตีติฯ [นิพฺพานํ]

ทุตียคาถาย ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตสงฺคห-ปรมตฺถทีปนี

[17] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน จิตฺตํ ตาว นิทฺทิสนฺโต ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุฯ ตาว ปถมํฯ จตฺตาโร วิธา ปการา ยสฺส ตํ จตุพฺพิธํ

[18] กามาวจรนฺติ เอตฺถ กามียตีติ กาโมฯ กาเมนฺติวา เอตฺถ สตฺตา อวิกฺขมฺภิตกามราคตฺตา กามรติยาเอว รมนฺติฯ น อุปริภูมีสุ วิย ฌานรติยาติ กาโมฯ เอกาทสวิธา กามภูมิฯ นนุ เจตฺถ ฌานลาภิโนปิ สนฺตีติฯ น น สนฺติฯ เตปน กทาจิ เทวาติ นตฺเถตฺถ โทโสฯ อวีจินิรยาทโย กถํ กามียนฺติฯ กถญฺจ ตตฺถ สตฺตา กามรติยา รมนฺตีติฯ นิมิตฺตสฺสาทวเสนวา ภวนิกนฺติวเสนวาติฯ มรณกาเล หิ อุปฏฺฐิตา นิรยคฺคิชาลา สุวณฺณวณฺณาวิย ขายนฺติฯ เอโก กิร มิจฺฉาทิฏฺฐิโก พฺราหฺมโณ มรณมญฺเจ นิปฺปนฺโน โหติฯ ตสฺส อาจริยพฺราหฺมณา สมีเป ฐตฺวา พฺรหฺมโลกํ โภ คจฺฉาติ วทนฺติฯ ตสฺสปน อวีจินิรเย อคฺคิชาลา อุปฏฺฐหนฺติฯ ตทา โส โภ อาจริยา สุวณฺณวณฺณา ปญฺญายนฺตีติ อาหฯ เอส โภ พฺรหฺมโลโกฯ ตตฺถ คจฺฉาติ วทนฺติฯ โส กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิฯ เอวํ นิมิตฺตสฺสาทวเสน เต กามียนฺติฯ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปิ ภวนิกนฺตินาม โหตีติฯ อปิจ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา อวิกฺขมฺภิตกามราคาเอว โหนฺติ, โอกาเส สติ กามรติยา รมิสฺสนฺติ เยวาติฯ ตสฺมิํ กาเม อวจรตีติ กามาวจรํฯ