เมนู

วุตฺตสิรา วุจฺจติ นวโวโรปิตเกโส, วุตฺตสิรา พฺราหฺมโณ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน, วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิฯ เสสํ ปุริสสมํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘กาปฏิโก มาณโว วุตฺตสิโร’’ติปิ [ม. นิ. 2.426] ทิสฺสติฯ

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโมฯ รหา, รหา, รหิโน, รหานํ, รหิเน, รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ, รหสฺส, รหิโน, รหานํ…เป.… รหาเน, รหาเนสูติ [นีติ. ปท. 217] สพฺพํ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ, อิธ ปน มหาวุตฺตินา สิทฺธํฯ

อิติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ โลโป, มุนิ คจฺฉติฯ

[165] โลโป [ก. 118; รู. 146; นี. 293]

ฌ, ลโต โยนํ โลโป โหติฯ ‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’ติ ทีโฆฯ

มุนี คจฺฉนฺติฯ

[166] โยสุ ฌิสฺส ปุเม [ก. 96; รู. 148; นี. 259]

ปุลฺลิงฺเค โยสุ ฌสญฺญสฺส อิ-การสฺส ฏ โหติ วาฯ

มุนโย คจฺฉนฺติฯ

ฌิสฺสาติ กิํ? รตฺติโย, ทณฺฑิโนฯ

ปุเมติ กิํ? อฏฺฐีนิฯ

โภ มุนิ, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ มุนี, โภนฺโต มุนี, โภนฺโต มุนโย, มุนิํ, มุนี, มุนโย, มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมา, มุนิมฺหาฯ

[167] นา สฺมาสฺส [ก. 215; รู. 41; นี. 442]

ฌ, ลโต สฺมาสฺส นา โหติ วาฯ

มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมิํ, มุนิมฺหิ, มุนีสุฯ

อิสิ คจฺฉติ, อิสี, อิสโย, โภ อิสิ, โภ อิสี, โภนฺโต อิสี, โภนฺโต อิสโย อิจฺจาทิฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคี, อคฺคโย, โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, โภนฺโต อคฺคี, โภนฺโต อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

เอวํ กุจฺฉิ, มุฏฺฐิ, คณฺฐิ, มณิ, ปติ, อธิปติ, คหปติ, เสนาปติ, นรปติ, ยติ, ญาติ, สาติ, วตฺถิ, อติถิ, สารถิ, โพนฺทิ, อาทิ, อุปาทิ, นิธิ, วิธิ, โอธิ, พฺยาธิ, สมาธิ, อุทธิ, อุปธิ, นิรุปธิ, ธนิ, เสนานิ, กปิ, ทีปิ, กิมิ, ติมิ, อริ, หริ, คิริ, กลิ, พลิ, สาลิ, อญฺชลิ, กวิ, รวิ, อสิ, มสิ, เกสิ, เปสิ, ราสิ, อหิ, วีหิอิจฺจาทโยฯ

วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อกตรสฺเสหิปิ เกหิจิ ฌสญฺเญหิ โยนํ โน โหติ, ‘‘ฉ มุนิโน อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโน’’ติ [มหานิ. 14] จ ‘‘ญาณุปปนฺนา มุนิโน วทนฺตี’’ติ จ ‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฐฏฺฐ ปติโน สิยุ’’นฺติ จ [ชา. 2.21.344] ‘‘ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺฐนารีน’’ [วิ. ว. 323] นฺติ จ ‘‘หํสาธิปติโน อิเม’’ติ [ชา. 2.21.38] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

คาถาสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ มุนิโต คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน [อป. เถร 1.1.540], ธมฺมทสฺโส ตวํ มุเน [อป. เถร 1.1.540], จิรํ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺฐ มหามุเน [อป. เถร 1.2.168], ปฏิคฺคณฺห มหามุเน [อป. เถร 1.41.83]ฯ ตุยฺหตฺถาย มหามุเนติ [อป. เถร 1.3.345]

เตหิเยว อํวจนสฺส นญฺจ โหติ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ [สุ. นิ. 210], มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ [ชา. 1.8.44], ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ [ชา. 2.22.2377], สพฺพกามสมิทฺธินํ [ชา. 1.13.103]

อิสิสทฺเท ปน –

[168] เฏ สิสฺสิสิสฺมา [เฏ สิสฺสสฺมา (มูลปาเฐ)]

อิสิมฺหา สิสฺส เฏ โหติ วาฯ

โย โน’ชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส [ชา. 2.22.1164]ฯ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตญฺจ โหติ, นิสีทาหิ มหาอิเส [ชา. 2.20.114], ตฺวํ โน’สิ สรณํ อิเส [ชา. 2.22.1326], ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. 1.14.104]

[169] ทุติยสฺส โยสฺส

อิสิมฺหา ทุติยสฺส โยสฺส เฏ โหติ วาฯ

สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส [ชา. 1.16.314]

สมาเส ปน มเหสิ คจฺฉติ, มเหสี คจฺฉนฺติ, มเหสโย, มเหสิโนฯ อํวจเน มเหสินนฺติ สิชฺฌติฯ

‘‘สงฺคายิํสุ มเหสโย [วิ. ว. คนฺถารมฺภกถา เป. ว. คนฺถารมฺภกถา], วานมุตฺตา มเหสโย’’ติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคเห 113 ปิฏฺเฐ] จ ‘‘น ตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน, เอตํ สมฺมคฺคตา ยญฺญํ, อุปยนฺติ มเหสิโน [สํ. นิ. 1.120], ปหนฺตา มเหสิโน กาเม, เยน ติณฺณา มเหสิโน’’ติ จ ‘‘มเหสิํ วิชิตาวิน’’นฺติ [ม. นิ. 2.459] จ ‘‘สงฺฆญฺจาปิ มเหสินํ, กุญฺชรํว มเหสินํ, อุปคนฺตฺวา มเหสินํ [พุ. วํ. 9.1], ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ [ชา. 2.19.70], กตกิจฺจํ มเหสิน’’นฺติ [ชา. 2.19.102] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติฯ

อคฺคิสทฺเท –

[170] สิสฺสคฺคิโต นิ [ก. 95; รู. 145; นี. 254; ‘สิสฺสาคฺคิโต นิ’ (พหูสุ)]

อคฺคิโต สิสฺส นิ โหติ วาฯ

อคฺคิ ชลติ, อคฺคินิ ชลติ, อคฺคี ชลนฺติ, อคฺคโย อิจฺจาทิฯ

ปาฬิยํ ปน ‘‘อคฺคิ, คินิ, อคฺคินี’’ติ ตโย อคฺคิปริยายา ทิสฺสนฺติ – ‘‘ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ [อ. นิ. 7.46] จ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ [สุ. นิ. 19], มหาคินิ สมฺปชฺชลิโต [เถรคา. 702 (โถกํ วิสทิสํ)], ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ [ชา. 1.10.58] จ ‘‘อคฺคินิํ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ [สุ. นิ. 675] จฯ เตสํ วิสุํ วิสุํ รูปมาลา ลพฺภติฯ

เสฏฺฐิ, ปติ, อธิปติ, เสนาปติ, อติถิ, สารถิสทฺเทหิ จ โยนํ โน โหติ, อํวจนสฺส นํ โหติ วา, เสฏฺฐิโน, เสฏฺฐินํ, ปติโน, ปตินํ, อธิปติโน, อธิปตินํ, เสนาปติโน, เสนาปตินํ, อติถิโน, อติถินํ, สารถิโน, สารถินนฺติฯ คหปตโย, ชานิปตโย อิจฺจาทีนิ นิจฺจรูปานิ ทิสฺสนฺติฯ

อาทิสทฺเท –

‘รตฺถฺยาทีหิ โฏ สฺมิํโน’ติ สฺมิํโน โฏ โหติ, อาทิสฺมิํ, อาทิมฺหิ, อาโท, คาถาโท, ปาทาโทฯ ‘‘อาทิํ, คาถาทิํ, ปาทาทิํ’’ อิจฺจาทีสุ ปน อาธารตฺเถ ทุติยา เอว ‘‘อิมํ รตฺติํ, อิมํ ทิวสํ, ปุริมํ ทิสํ, ปจฺฉิมํ ทิสํ, ตํ ขณํ, ตํ ลยํ, ตํ มุหุตฺตํ’’ อิจฺจาทีสุ วิยฯ

อิทานิ สมาเส ฌิสฺส ฏาเทสาภาโว วุจฺจติฯ

[171] อิโตญฺญตฺเถ ปุเม

ปุเม อญฺญปทตฺถสมาเส อิ-การมฺหา ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อุตฺตรปทตฺถสมาเสปิ กฺวจิ โยนํ โน, เน โหนฺติฯ

ปฐมาโยมฺหิ –

มิจฺฉาทิฏฺฐิโน, สมฺมาทิฏฺฐิโน, มุฏฺฐสฺสติโน, อุปฏฺฐิตสฺสติโน, อสาเร สารมติโน [ธ. ป. 11], นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน [สํ. นิ. 1.168], อฏฺเฐเต จกฺกวตฺติโน, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน [สํ. นิ. 5.34], สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ [ธ. ป. 126], โตมร’งฺกุสปาณิโน [ชา. 2.22.223], ทณฺฑมุคฺครปาณิโน, อริยวุตฺติโน, นิปกา สนฺตวุตฺติโน อิจฺจาทิฯ

ทุติยาโยมฺหิ –

มุฏฺฐสฺสติเน, อุปฏฺฐิตสฺสติเน, อริยวุตฺติเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. 2.22.190] อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? มิจฺฉาทิฏฺฐี ชนา คจฺฉนฺติ, มิจฺฉาทิฏฺฐี ชเน ปสฺสติฯ

ครู ปน ‘‘โตมร’งฺกุสปาณโย, อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ [ก. 253] รูปานิ อิธ อิจฺฉนฺติฯ

อญฺญตฺเถติ กิํ? มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ธมฺเมฯ

ปุเมติ กิํ? มิจฺฉาทิฏฺฐินิโย อิตฺถิโย, มิจฺฉาทิฏฺฐีนิ กุลานิฯ

[172] เน สฺมิํโน กฺวจิ [นี. 453]

ปุเม อญฺญตฺเถ อิโต สฺมิํโน กฺวจิ เน โหติฯ

กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน [ชา. 1.10.78]ฯ สพฺพกามสมิทฺธิเน กุเล, ฉตฺตปาณิเน, ทณฺฑปาณิเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. 2.22.190] อิจฺจาทิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อีโตปิ สฺมิํโน กฺวจิ เน โหติ, มาตงฺคสฺมิํ ยสสฺสิเน [ชา. 2.19.96], เทววณฺณิเน, พฺรหฺมวณฺณิเน, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน [เถรคา. 1182] อิจฺจาทิฯ

อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ

อีการนฺเต ‘สิมฺหิ นา’นปุํสกสฺสา’ติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺสตฺตํ นตฺถิ, ‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โยสุ จ อํ, นา, ส, สฺมา, สฺมิํ สุ จ ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ นิจฺจํ รสฺโส, ทณฺฑี คจฺฉติฯ ‘ชนฺตุ เหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, ทณฺฑี คจฺฉนฺติฯ

ปกฺเข –

[173] โยนํ โนเน ปุเม [ก. 225; รู. 151; นี. 452, 453]

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต ปฐมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วาฯ

ทณฺฑิโน คจฺฉนฺติ, โภทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, โภนฺโต ทณฺฑิโน, ทณฺฑิํฯ

[174] นํ ฌีโต [ก. 224; รู. 153; นี. 451]

ปุเม ฌสญฺญมฺหา อี-การโต อํวจนสฺส นํ โหติ วาฯ

ทณฺฑินํฯ

[175] โน วา [’โน’ (พหูสุ)]

ปุเม ฌีโต ทุติยาโยสฺส โน โหติ วาฯ