ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ , ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จฯ สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติฯ

ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสญฺญา โหนฺติฯ ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสญฺโญฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํฯ ตตฺถ กญฺญาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปฐมาฯ

[82] คสีนํ [ก. 220; รู. 74; นี. 447]ฯ

เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโปฯ

กญฺญา ติฏฺฐติฯ

[83] ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา [ก. 118; รู. 146; นี. 293]ฯ

ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วาฯ

กญฺญา ติฏฺฐนฺติ, กญฺญาโย ติฏฺฐนฺติฯ

อามนฺตนตฺเถ ปฐมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสญฺญาฯ

[84] ฆพฺรหฺมาทิตฺเว [ก. 114, 193; รู. 122, 178; นี. 288; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)]ฯ

ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วาฯ อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิฯ

โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา, โภติโย กญฺญาโย, โภตี กญฺญาโย, ‘‘อุฏฺเฐหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. 465], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติฯ กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. 2.20.47] อตฺถิฯ

กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโปฯ

กญฺญํ ปสฺสติ, กญฺญา ปสฺสติ, กญฺญาโย ปสฺสติฯ

กตฺตริ ตติยาฯ

[85] ฆปเตกสฺมิํ นาทีนํ ยยา [ก. 111, 112; รู. 179, 183 นี. 283, 284]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปญฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติฯ

กญฺญาย กตํ, กญฺญาหิ กตํฯ เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติฯ ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. 1.14.182] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวาริํสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. 1.14.189] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป 176 คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี 154] จ ทิสฺสนฺติฯ มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโสฯ

[86] สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ วา [ก. 99; รู. 81]ฯ

เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วาฯ เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติฯ

กญฺญาหิ กตํ, กญฺญาภิ กตํฯ

สมฺปทาเน จตุตฺถี, กญฺญาย เทติ, กญฺญานํ เทติ, กญฺญาย อาภตํ วตฺถํ, กญฺญานํ อาภตํ วตฺถํฯ

อปาทาเน ปญฺจมี, กญฺญาย อเปติ, กญฺญมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กญฺญาหิ กญฺญาภิ อเปติฯ

สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, กญฺญาย สนฺตกํ, กญฺญานํ สนฺตกํฯ

โอกาเส สตฺตมี, กญฺญาย ติฏฺฐติฯ

[87] ยํ [ก. 116; รู. 180; นี. 443]ฯ

ฆโต จ ปสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมิํโน ยํ โหติ วาฯ

กญฺญายํ ติฏฺฐติ, กญฺญาย ติฏฺฐติ, กญฺญาสุ ติฏฺฐติฯ

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหาฯ

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ

ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวาฯ

คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณาปชาฯ

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ

อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขาฯ

วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วญฺฌา ชฏา ฆฏาฯ

เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตาฯ

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปาฯ

ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุราฯ

โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลาฯ

วฬวา’ ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสาฯ

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ

[88] นมฺพาทีหิ [นมฺพาทีหิ (พหูสุ)]ฯ

คสญฺเญหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติฯ

[89] รสฺโส วาฯ

อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเรฯ

โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กญฺญาสมํฯ

เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเตฯ

[90] ติ สภาปริสายฯ

สภาปริสาหิ สฺมิํโนติ โหติฯ ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโสฯ

สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมิํ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. 1.359]ฯ

นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํฯ

อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. 7.53], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตญฺจฯ

ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิฯ ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิฯ ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถฯ

วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติฯ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

‘คสีน’นฺติ สิโลโปฯ รตฺติ ติฏฺฐติ, รตฺติโย ติฏฺฐนฺติฯ

‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –

[91] โยโลปนีสุ ทีโฆ [ก. 88; รู. 147; นี. 245]ฯ

ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติฯ

รตฺตี ติฏฺฐนฺติฯ

[92] เย ปสฺสิวณฺณสฺสฯ

วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติฯ คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

รตฺโย ติฏฺฐนฺติ [รู. 84 ปิฏฺเฐ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโปฯ

[63] อยุนํ วา ทีโฆ [ก. 88; รู. 147; นี. 245]ฯ

เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วาฯ