มหาวุตฺตินา ตกาเร กรสฺส กุตฺตํ, กฺริยา กุตฺติ, สรกุตฺติ, อิตฺถิกุตฺตํ, ปุริสกุตฺตํ, ชเนตีติ ชเนตฺติ, อีอาคมสฺส เอตฺตํ , พนฺธียเตติ พนฺธติ, ปชฺชตีติ ปตฺติ, ปทาติ วา, อีอาคมสฺส อาตฺตํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ-เคหํ, วสนํ วา วสติ อิจฺจาทิฯ

[802] ชาหาหิ นิฯ

เอเตหิ นิ โหติฯ

ชา-หานิยํ, ชิยฺยเต ชานิ, ธนชานิ, โภคชานิ, มหนฺตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย, หิยฺยเต หานิ, วณฺณหานิ, พลหานิ, อายุหานิ, อวหานิ, ปริหานิฯ

[803] กรา ริริโย [ก. 554; รู. 601; นี. 1141]ฯ

กรมฺหา อิตฺถิยํ ริริโย โหติฯ

กรียเต กิริยา, นิปาตเนน กฺริยาติ สิชฺฌติฯ

อิติ อิตฺถิลิงฺครูปราสิฯ

รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ

[804] สมานญฺญภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา [ก. 642; รู. 588; นี. 1269]ฯ

สมาโน จ อญฺโญ จ ภวนฺโต จ ยาทิ จ เอเตหิ อุปมานภูเตหิ ปรํ ทิสมฺหา กมฺเมรี จ ริกฺโข จ โก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ, รี, ริกฺเขสุ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส อนฺตสฺสราทีนํ โลโป, กานุพนฺโธ อวุทฺธตฺโถ, ‘รีริกฺขเกสุ’อิจฺจาทีหิ สมาสสุตฺเตหิ ปุพฺพปทานํ รูปํ สาเธตพฺพํฯ

ย, ต, เอต, อิม, กิํ, ตุมฺห, อมฺห, ภวนฺต, สมาน, อญฺญฯ

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ยํ วิย นํ ปสฺสนฺตีติ ยาที, เย วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทิโน, อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทินี, ยาทิกฺขา, ยาทิกฺขี, ยาทิสา, ยาทิสี, ยา วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทินิโย, ยาทิกฺขาโย, ยาทิกฺขิโย, ยาทิสาโย, ยาทิสิโยฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

โส วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโสฯ

เอโส วิย ทิสฺสตีติ เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส วาฯ

อยํ วิย ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ

โก วิย ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโสฯ

ตฺวํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโสฯ

อหํ วิย ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโสฯ

พหุตฺเต ปน ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโสฯ

อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโสฯ

ภวํ วิย ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโสฯ

สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโสฯ

อญฺโญ วิย ทิสฺสตีติ อญฺญาที, อญฺญาทิกฺโข, อญฺญาทิโสฯ

อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทิสา-อิตฺถี, ยาทิสี-อิตฺถีฯ ตาทิสา-อิตฺถี, ตาทิสี-อิตฺถี อิจฺจาทิฯ

[805] วมาทีหิ ถุ [ก. 644; รู. 661; นี. 1271-3; ‘วมาทีหฺยถุ’ (พหูสุ)]ฯ

วมาทีหิ ภาวการเกสุ ถุ โหติฯ

วมียเตติ วมถุ, ทวียเตติ ทวถุ อิจฺจาทิฯ

[806] กฺวิ [ก. 530; รู. 584; นี. 1112]ฯ

ภาวการเกสุ กฺวิ โหติฯ

[807] กฺวิสฺส [ก. 639; รู. 585; นี. 1266]ฯ

กฺวิสฺส โลโป โหติฯ

อิวณฺเณสุ ตาว-ภุโส จยติ วฑฺฒตีติ อจฺจิ, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตญฺจ, วิวิเธน จยติ วฑฺฒตีติ วีจิ, ปญฺจ มาเร ชินาตีติ มารชิ, ภทฺทํ ชินาตีติ ภทฺทชิฯ เอวํ ปุณฺณชิ, คามํ สมูหํ เนตีติ คามณี, นสฺส ณตฺตํฯ เสนํ เนตีติ เสนานี อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุ, มหาวุตฺตินา รสฺส ปรรูปตฺตํ, วิวิเธน ชวติ สีฆํ ผรตีติ วิชฺชุ, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภู-ภูมิ, ปภวติ อิสฺสรํ กโรตีติ ปภู, วิภวนํ วิภู, อภิภวตีติ อภิภู, สยํ ภวตีติ สยมฺภู, โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺตภู, โคตฺรภู อิจฺจาทิฯ

พฺยญฺชนนฺเตสุ –

[808] กฺวิมฺหิ โลโปนฺตพฺยญฺชนสฺส [ก. 615; รู. 586; นี. 1220]ฯ

ธาตูนํ อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิฯ

อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก, นนฺทํ กโรตีติ นนฺทโก, ชีวํ กโรตีติ ชีวโก, จิตฺตํ วิจิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตโก, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ สุขํ, ทุกฺเขน ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ, ปริโต ขญฺญเตติ ปริกฺขา, สํ อตฺตานํ ขนตีติ สงฺโข, น คจฺฉตีติ อโค-นโค, สีสํ อุปคจฺฉตีติ สีสูปโคฯ เอวํ คีวูปโค, นินฺนฏฺฐานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา-นที, ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, มชฺเฌ พินฺทาคโมฯ

ภุเชน กุฏิเลน คจฺฉตีติ ภุชโค, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, เขน อากาเสน คจฺฉตีติ ขโค, เวหาเส คจฺฉตีติ วิหโค, มหาวุตฺตินา เวหาสสฺส วิหาเทโสฯ

‘‘โค คจฺฉติ, คาโว คจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘โคจโร, โคธโน, โคตฺตํ, โคตฺรภู’’ติอาทีสุ จ กฺวิมฺหิ อนฺตพฺยญฺชนโลเป กฺวิโลเป จ กเต มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส โอตฺตํ กตฺวา โคอิติ ปกติรูปํ เวทิตพฺพํ, พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํฯ เอวํ สลากคฺคํ, อุโปสถคฺคํฯ

กมฺเมน ชายตีติ กมฺมโชฯ เอวํ จิตฺตโช, อุตุโช, อตฺตนิ ชาโตติ อตฺรโช, ปุพฺเพ ชาโต ปุพฺพโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช, สห ชายตีติ สหโช, ถเล ชายตีติ ถลชํฯ เอวํ ทกชํ, วาริชํ, อมฺพุชํฯ อณฺเฑ ชายตีติ อณฺฑโช, ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช, สห ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, กุญฺเช รมตีติ กุญฺชโร อิจฺจาทิฯ

[809] กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจาสโมหิ [ก. 538; รู. 595; นี. 1123; ‘…ปจฺจ…’ (พหูสุ)]ฯ

ปริ จ ปติ จ อา จ สญฺจ โอ จ เอเตหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิฯ

ปริหญฺญตีติ ปลิโฆ, รสฺส ลตฺตํฯ ปติหนตีติ ปฏิโฆ, ตสฺส ฏตฺตํฯ ภุโส หนติ พาธตีติ อฆํ-ทุกฺขํ ปาปญฺจ, วิเสเสน ภุโส หนตีติ พฺยคฺโฆ, ทิฏฺฐิ, สีลสามญฺเญน สํหโตติ สงฺโฆ-สมูโห, เทวสงฺโฆ, พฺรหฺมสงฺโฆ, มิคสงฺโฆ, โอหนติ อโธภาคํ กตฺวา มาเรตีติ โอโฆ, กิเลโสโฆ, สํสาโรโฆ, อุทโกโฆฯ

สุตฺตวิภตฺติยา อญฺญโตปิ โฆ โหติ, มาตรํ หนตีติ มาตุโฆฯ เอวํ ปิตุโฆ อิจฺจาทิฯ

[810] ณฺวาทโย [ก. 650; รู. 651; นี. 1288]ฯ

กฺริยตฺถา ภาวการเกสุ ณุอาทโย โหนฺติ, อุปริ วุจฺจมาโน สพฺโพ ณฺวาทิกณฺโฑ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทฺเทโส โหติ, ตสฺมา อิธ กิญฺจิมตฺตํ วุจฺจเตฯ

กโรตีติ การุ-สิปฺปี, อยติ วฑฺฒตีติ อายุ, อยนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อายุ-ชีวิตํ, โสภาวิเสสํ รหนฺติ ชหนฺติ จนฺท, สูริยา เอเตนาติ ราหุ-อสุรินฺโท, หิตสุขํ สาเธตีติ สาธุ-สปฺปุริโส, วายตีติ วายุวาโต อิจฺจาทิฯ

อิติ รีริกฺขาทิปจฺจยราสิฯ

ปกติรูปราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

ตพฺพาทิกณฺโฑ นาม กิตกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ