วิทมฺหา กู โหติ กตฺตริฯ

วิทติ สีเลนาติ วิทู, โลกวิทู, ปรจิตฺตวิทูฯ อิตฺถิยํ ปรจิตฺตวิทุนีฯ

[798] วิโต ญาโต [ก. 535; รู. 593; นี. 1119]ฯ

วิปุพฺพา ญาโต กู โหติ กตฺตริฯ

วิชานนสีโล วิญฺญูฯ

[799] กมฺมา [ก. 535; รู. 593; นี. 1119]ฯ

กมฺมุปปทา ญาโต กู โหติ กตฺตริฯ

สพฺพํ ชานาติ สีเลนาติ สพฺพญฺญู, รตฺตญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญู, กาลญฺญู, สมยญฺญูฯ

[780] คมา รู [ก. 534; รู. 592; นี. 1118]ฯ

กมฺมุปปทา คมมฺหา รู โหติ กตฺตริฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สพฺพธาตฺวนฺตโลโปฯ

ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคู, เวทํ วุจฺจติ อคฺคมคฺคญาณํ, เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, อทฺธานํ คจฺฉตีติ อทฺธคูฯ

อิติ อุวณฺณนฺตรูปราสิฯ

อิตฺถิลิงฺครูปราสิ

อถ อิตฺถิลิงฺครูปานิ วุจฺจนฺเตฯ

[801] อิตฺถิยมณติกยกยา จ [ก. 553; รู. 599; นี. 1140; ‘…กฺติ…’ (พหูสุ)]ฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ภาวการเกสุ อ, ณ,ติ, ก, ยก, ยปจฺจยา จ อโน จ โหติฯ

ก , อ, ณ, ยก, ย, อนอิจฺเจเตหิ ‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโยฯ

กมฺหิ ตาว-อตฺตนิ นิสินฺนํ คูหติ สํวรตีติ คุหา, อตฺตานํ วา ปรํ วา ทูเสตีติ ทูสา-ธุตฺติตฺถีฯ

มุท-หาเส, โมทนํ มุทา, ปมุทา, สุชฺฌติ เอตายาติ สุธา, วสุํ รตนํ ธาเรตีติ วสุธา อิจฺจาทิฯ

อมฺหิ-สงฺขายนฺติ เอตายาติ สงฺขาฯ ตถา สงฺขฺยา, ปชานาตีติ ปญฺญา, อาชานาตีติ อญฺญา, สญฺชานาตีติ สญฺญา, สญฺชานนฺติ เอตายาติ วา สญฺญา, สญฺชานนํ วา สญฺญา, อภิชานนํ อภิญฺญา, ปฏิชานนํ ปฏิญฺญา, ปริจฺฉิชฺช ชานนํ ปริญฺญา, ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ปติฏฺฐาฯ

ถา-ฐาเน, อวธิภาเวน ฐาติ ติฏฺฐตีติ อวตฺถา, อุปาทียตีติ อุปาทา-ปญฺญตฺติ, อญฺญมญฺญํ อุเปจฺจ นิสฺสาย จ ธิยฺยตีติ อุปนิธา-ปญฺญตฺติเยว, สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหนฺติ เอตายาติ วา สทฺธา, วิสิฏฺฐํ กตฺวา อตฺตานํ ทหนฺติ เอตายาติ วิธา-มาโน, ภาติ ทิพฺพตีติ ภา-นกฺขตฺตํ, ปภา, อาภา, นิภา, อุปมียเต อุปมาฯ

เฌ-จินฺตายํ, ปชฺฌายนํ ปชฺฌา, วชฺชาวชฺชํ อุปชฺฌายติ เปกฺขตีติ อุปชฺฌา, อภิมุขํ ฌายนํ อภิชฺฌาฯ

อาส-ปตฺถนายํ, อาสีสนํ อาสา, ปจฺจาสีสนํ ปจฺจาสาฯ

อาส-อุปเวสเน, อจฺฉนํ อจฺฉาฯ

อิกฺข-ทสฺสน’งฺเกสุ, อเปกฺขนํ อเปกฺขา, อุเปกฺขนํ อุเปกฺขา, อุปปริกฺขนํ อุปปริกฺขา, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ

อิสฺส-อุสฺสุยฺยิเย, อิสฺสนํ อิสฺสาฯ

อีห-พฺยาปาเร, อีหนํ อีหาฯ

อุฉิ-อุจฺเฉ , อุจฺฉนํ อุจฺฉาฯ

เอล-กมฺปเน, เอลยตีติ เอลา-โทโสฯ

โอช-ถมฺภเน เตชเน จ, โอเชติ ตํสมงฺคิเน สตฺเต สงฺขาเร จ สมุปตฺถมฺภติ สมุตฺเตเชตีติ วา โอชาฯ

กล-สงฺขฺยาเน, กลียตีติ กลา, ขมนํ ขมา, คชฺชนฺติ เอตายาติ คทา, คิรียติ กถียตีติ คิรา-วาจา, ฆฏียติ สงฺฆฏียติ เอตฺถาติ ฆฏา-ยูโถ, ภุโส จาเรติ ปริจาเรตีติ อจฺฉรา-เทวี, มหาวุตฺตินา จสฺส โฉ, ชฏตีติ ชฏา, อนฺโตชฏา พหิชฏา [สํ. นิ. 1.23], ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชรา, ชิรณํ วา ชรา, อาปชฺชติ อชฺฌาปชฺชตีติ อาปทา, สมฺปชฺชนํ สมฺปทา, อุปริภาวํ สุฏฺฐุ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตายาติ อุปสมฺปทา, ปฏิปชฺชนํ ปฏิปทา, ปฏิปชฺชนฺติ อุปริวิเสสํ เอตายาติ วา ปฏิปทา, สุขปฺปฏิปทา, ทุกฺขปฺปฏิปทา, ปฏิสํภิชฺชนฺติ อตฺถาทีสุ ญาณปฺปเภทํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

ภิกฺข-ยาจเน, ภิกฺขียเตติ ภิกฺขาฯ

สิกฺข-ฆฏเน, สิกฺขนํ สิกฺขา, สิกฺขนฺติ ฆเฏนฺติ เสกฺขา ชนา เอตฺถาติ สิกฺขา, อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา อิจฺจาทิฯ

ติติกฺขนํ ติติกฺขา, วีมํสนํ วีมํสา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิคตา ติกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, โภตฺตุํ อิจฺฉา พุภุกฺขา, พุโภกฺขา วา, ฆสิตุํ อิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ปาตุํ ปริภุญฺชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, หริตุํ อิจฺฉา ชิคีสา, วิเชตุํ อิจฺฉา วิชิคีสา, หนฺตุํ อิจฺฉา ชิฆํสา อิจฺจาทิฯ

ณมฺหิ-อร-คติยํ, อรติ สีฆํ วิชฺฌมานา คจฺฉตีติ อาราเวธโก, กโรนฺติ นานากมฺมการณาโย เอตฺถาติ การา-อทฺทุ , ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชารา, ตรติ สีฆตรํ คจฺฉตีติ ตารา, ภาสนฺติ เอตายาติ ภาสา, ธาเรติ สีฆํ วหตีติ ธารา, ขคฺคธารา, วุฏฺฐิธารา, มยติ วิวิธาการํ คจฺฉติ เอตายาติ มายา, ลิขียเต เลขา, วุจฺจเตติ วาจา, หรติ มโนรมํ ปวตฺเตตีติ หารา-มุตฺตาวลิ อิจฺจาทิฯ

ยกฺปจฺจเย-สห กถนํ สากจฺฉา, ตถนํ ตจฺฉา, นิปชฺชนํ นิปชฺชา, วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, วิทนฺติ ชานนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, นิสชฺชนํ นิสชฺชาฯ

อิธ-อิชฺฌเน, สมิชฺฌนํ สมิชฺฌาฯ

สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌนํ สิชฺฌา อิจฺจาทิฯ

ยมฺหิ-มช-สํสุทฺธิยํ, สมฺมชฺชนํ สมฺมชฺชา, อเปจฺจ วชนํ คมนํ ปพฺพชฺชา, จรณํ จริยา, ปริจรณํ ปาริจริยา, ‘อูพฺยญฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม รสฺโส จฯ

ชาคร-นิทฺทกฺขเย, ชาครณํ ชาคริยา, เสติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํฯ

อนมฺหิ-สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ สงฺคายนา, ฐาปียเต ปติฏฺฐียเต ปติฏฺฐานา, ปาปียเต ปาปนา, สมฺปาปนา, ปริสมาปนา, อุปาสียเต อุปาสนา, ปยิรูปาสนา, เอสียเต เอสนา, ปริเยสนา, กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา, เฉชฺชเภชฺชาทิกสฺส กมฺมสฺส กรณํ กมฺมการณา, อาทิวุทฺธิ, ทฺวตฺติํส กมฺมการณาฯ

จิติ-เจตายํ, เจเตนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอตายาติ เจตนา, จินฺตียเต จินฺตนา, ฐปียเต ฐปนา, ทีปียเต ทีปนา, วิปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา, สนฺทสฺสียเต สนฺทสฺสนา, เทสียเต เทสนา, เทสียติ เอตายาติ วา เทสนา, ปตฺถียเต ปตฺถนา, ผรียเต ผรณา, ผุสียเต ผุสนา, ภาวียเต ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, มนฺตียเต มนฺตนา, นิมนฺตนา , อามนฺตนา, ปุนปฺปุนํ โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา, ยาจียเต ยาจนา, อาทเรน ยาจนา อายาจนา, โยชียเต โยชนาฯ

รจ-วิธาเน, รจียเต รจนา, อารจนา, วิรจนาฯ

วฏฺฏ-วฏฺฏเน, อาวฏฺฏนา, วิวฏฺฏนา, เวทียเต เวทนาฯ

วร-อิจฺฉายํ, ปวารียเต อิจฺฉาปียเต ปวารณา, วาสียเต วาสนา, อาสีสียเต อาสีสนา, หิํสียเต หิํสนา อิจฺจาทิฯ

ติมฺหิ-พหุลาธิการา อนิตฺถิยมฺปิติ โหติ, คายนํ คีติ, สห คายนํ สงฺคีติ, ทุคฺคีติ, อนุคีติ, อยํ อมฺหากํ อพฺภนฺตริโมติ ญายตีติ ญาติ, ชานนํ ญตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ฐานํ ฐิติฯ

ทา-อวขณฺฑเน, ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ธาเรตีติ ธาติ, ทหนํ อกมฺปนํ ธีติ, สมาทหนํ สมาธีติ, มหาวุตฺตินา อาสฺสํ อีตฺตํ, ทฺวิตฺเต ธสฺส ทตฺตํ รสฺโส จ, ทีธิติ-รํสิฯ

นิพฺพายนํ นิพฺพุติ, อาสฺส อุตฺตํ, สห อยนํ สมิติ, เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ-อุปทฺทโว, วิจินนํ วิจิติ, วิชยนํ วิชิติ, นียติ ญายติ เอตายาติ นีติ, โลกนีติ, ธมฺมนีติ, สทฺทนีติ, ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, วุทฺธิ ทฺวิตฺตญฺจ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ปินยตีติ ปีติ, ภายนํ ภีติ, จวนํ จุติ, ชวนํ ชุติ, ถวนํ ถุติ, อภิตฺถุติ, ปวนํ ปูติ, ภวนํ ภูติ, สุฏฺฐุ ภวตีติ สุภูติ, วิภวนํ วิภูติ, สุฏฺฐุ มุนนํ พนฺธนํ สมฺมุติ, สวนํ สุติ, สุยฺยเตติ วา สุติ, ปสุติ, อุปสุติ, หูยเตติ หุติ, อาเนตฺวา หุตพฺพาติ อาหุติ, จายนํ ปูชนํ จิติ, ทฺวิตฺเต-จิตฺติ, อปจิติ, เอสฺส อตฺตํ, นิชฺฌายนํ นิชฺฌตฺติฯ

มหาวุตฺตินา ตกาเร กรสฺส กุตฺตํ, กฺริยา กุตฺติ, สรกุตฺติ, อิตฺถิกุตฺตํ, ปุริสกุตฺตํ, ชเนตีติ ชเนตฺติ, อีอาคมสฺส เอตฺตํ , พนฺธียเตติ พนฺธติ, ปชฺชตีติ ปตฺติ, ปทาติ วา, อีอาคมสฺส อาตฺตํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ-เคหํ, วสนํ วา วสติ อิจฺจาทิฯ

[802] ชาหาหิ นิฯ

เอเตหิ นิ โหติฯ

ชา-หานิยํ, ชิยฺยเต ชานิ, ธนชานิ, โภคชานิ, มหนฺตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย, หิยฺยเต หานิ, วณฺณหานิ, พลหานิ, อายุหานิ, อวหานิ, ปริหานิฯ

[803] กรา ริริโย [ก. 554; รู. 601; นี. 1141]ฯ

กรมฺหา อิตฺถิยํ ริริโย โหติฯ

กรียเต กิริยา, นิปาตเนน กฺริยาติ สิชฺฌติฯ

อิติ อิตฺถิลิงฺครูปราสิฯ

รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ

[804] สมานญฺญภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา [ก. 642; รู. 588; นี. 1269]ฯ

สมาโน จ อญฺโญ จ ภวนฺโต จ ยาทิ จ เอเตหิ อุปมานภูเตหิ ปรํ ทิสมฺหา กมฺเมรี จ ริกฺโข จ โก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ, รี, ริกฺเขสุ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส อนฺตสฺสราทีนํ โลโป, กานุพนฺโธ อวุทฺธตฺโถ, ‘รีริกฺขเกสุ’อิจฺจาทีหิ สมาสสุตฺเตหิ ปุพฺพปทานํ รูปํ สาเธตพฺพํฯ

ย, ต, เอต, อิม, กิํ, ตุมฺห, อมฺห, ภวนฺต, สมาน, อญฺญฯ