เมนู

2. นามกณฺฑ

วิภตฺติราสิ

อถ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเตฯ

ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํฯ ตญฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิญฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิญฺจิ อวิสทรูปํ, กิญฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทว กิญฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิญฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปญฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิฯ

ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิฯ

วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิฯ

สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิฯ เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิฯ ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํฯ

ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติฯ

เอวญฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย , วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํฯ ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติฯ น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติฯ

[61] ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมิํสุ [ก. 55; รู. 63; นี. 200]

เอกสฺมิํ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป.… สฺมิํ, สุวิภตฺติโย โหนฺติฯ

วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถฯ สิ, โล อิติ ปฐมา นาม…เป.… สฺมิํ, สุ อิติ สตฺตมี นามฯ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นามฯ ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นามฯ พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํฯ สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํฯ

[62] ปฐมาตฺถมตฺเต [ก. 284; รู. 65; นี. 577; จํ. 2.1.93; ปา. 2.3.46]

กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสาฯ

[63] อามนฺตเน [ก. 285; รู. 70; นี. 578; จํ. 2.1.94; ปา. 2.3.47]

อามนฺตนํ วุจฺจติ อาลปนํฯ อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสาฯ

[64] กมฺเม ทุติยา [ก. 297; รู. 76, 284; นี. 580; จํ. 2.1.43; ปา. 1.4.49-51]

นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติฯ

[65] กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. 286, 288; รู. 83; นี. 591, 594; จํ. 2.1.62, 63; ปา. 2.3.18]

นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติฯ

[66] จตุตฺถี สมฺปทาเน [ก. 293; รู 85, 301; นี. 605; จํ. 2.1.73; ปา. 2.3.13]

นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติฯ

[67] ปญฺจมฺยาวธิสฺมิํ [ก. 295; รู. 89, 307; นี. 607 จํ. 2.1.81; ปา. 2.3.28; 1.4.24 ปญฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)]

อวธิ วุจฺจติ อปาทานํฯ นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติฯ

[68] ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. 30; รู. 92, 315; นี. 609; จํ. 2.1.95; ปา. 2.3.50]

นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํฯ

[69] สตฺตมฺยาธาเร [ก. 312; รู. 94, 319; นี. 630; จํ. 2.1.88; ปา. 2.3.36; 1.3.45]

นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมิํ ติฏฺฐติ, ปุริเสสุ ติฏฺฐติฯ

วิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิตฺถิปจฺจยราสิ

[70] อิตฺถิยมตฺวา [ก. 237; รู. 176; นี. 466; จํ. 2.3.15; ปา. 4.1.4]

อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโทฯ อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติฯ

อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สญฺญาสทฺเทหิ นิจฺจํ –

กญฺญา, ปญฺญา, สญฺญา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ติํสา, จตฺตาลีสา, ปญฺญาสา อิจฺจาทิฯ

ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –

สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิฯ