กมฺเม – ‘‘ปาเทหิ ปหรียตีติ ปาทปหารโก’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก, ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, วีมํสตีติ วีมํสโก, พุภุกฺขตีติ พุภุกฺขโก, ปพฺพตายตีติ ปพฺพตายโก อิจฺจาทิฯ

อิติ อกปจฺจยราสิฯ

อิวณฺณนฺตรูปราสิ

อถ อิวณฺณนฺตรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ

[792] ทาธาตฺวิ [ก. 551; รู. 598; นี. 1138]ฯ

ทา, ธาหิ ภาวการเกสุ อิปจฺจโย โหติฯ

ปฐมํ จิตฺเตน อาทียตีติอาทิ, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, ขนฺธุปาทิ, กิเลสุปาทิ, วิธานํ วิธิ, วิธิยฺยติ เอเตนาติ วิธิ, นิธิยฺยตีติ นิธิ, สนฺธิยเต สนฺธิ, อภิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิ, สนฺนิทหนํ สนฺนิธิ, สมาธานํ สมาธิ, สมาทหนฺติ เอเตนาติ สมาธิ, ปณิทหนํ ปณิธิ, โอธิ, อวธิ, อุปนิธิ, ปฏินิธิ, อุทกํ ทหติ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุทธิ, มหนฺโต อุทธิ มโหทธิ, วาลานิ ทหนฺติ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ วาลธิฯ

[793] อิกิตี สรูเป [ก. 669; รู. 679; นี. 1315]ฯ

ธาตูนํ สุติสงฺขาเต สรูเป วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ปรํ อิ, กิ, ติปจฺจยา โหนฺติฯ

อวณฺณุปนฺเตหิ อิ, คมิ, ปจิ อิจฺจาทิฯ

อุวณฺณุปนฺเตหิ กิ, พุธิ, รุธิ อิจฺจาทิฯ

เกหิจิติ, กโรติสฺส, อตฺถิสฺส อิจฺจาทิฯ

[794] สีลาภิกฺขญฺญาวสฺสเกสุ ณี [ก. 532, 636; รู. 590, 659; นี. 1114, 1245]ฯ

สีลํ วุจฺจติ ปกติจริยา, อภิกฺขณเมว อภิกฺขญฺญํ, ปุนปฺปุนกฺริยา, อายติํ อวสฺสํภาวี อวสฺสกํ นาม, สีลคฺคหเณน ธมฺม, สาธุการาปิ สงฺคยฺหนฺติ, เอเตสุ สีลาทีสุ กฺริยาวิเสเสสุ คมฺยมาเนสุ กตฺตริ ณี โหติฯ อาทนฺเตสุ ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโมฯ

อกฺขายตีติ อกฺขายี, อกฺขายนสีโล, อกฺขายนธมฺโม, อกฺขาเน สกฺกจฺจการิตา ยุตฺโตติ อตฺโถฯ กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ สามญฺญวิธานตฺตาฯ

อวสฺสกํ ปน อนาคตเมว, ธมฺมกฺขายี-ปุริโส, ธมฺมกฺขายินี-อิตฺถี, ธมฺมกฺขายิ-กุลํ, คีตํ อภิณฺหํ คายตีติ คีตคายี, กปฺปํ อวสฺสํ ฐาสฺสตีติ กปฺปฏฺฐายี, สํวฏฺฏมานํ อสงฺเขฺยยฺยํ ฐาสฺสตีติ สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวํ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ

อทินฺนํ อาททาติ สีเลนาติ อทินฺนาทายีฯ ตถา ทินฺนเมว อาททาตีติ ทินฺนาทายี, อนฺนํ ททาติ สีเลนาติ อนฺนทายีฯ

ทา-สุปฺปเนฯ นิทฺทายนสีโล นิทฺทายี, มชฺชํ ปิวนสีโล มชฺชปายี, มชฺชํ อภิณฺหํ ปิวตีติ มชฺชปายี, สีฆํ ยายนสีโล สีฆยายี, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ ตถา อสงฺขารปรินิพฺพายี, อายุกปฺปสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, อายุกปฺปปริโยสานํ อุปหจฺจ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายี อิจฺจาทิฯ

อิวณฺเณสุ-มนฺตํ นิจฺจกาลํ อชฺฌายตีติ มนฺตชฺฌายี, ธมฺมชฺฌายี, ธญฺญํ นิจฺจกาลํ วิกฺกิณาตีติ ธญฺญวิกฺกายี, ภายนสีโล ภายี, ภูมิยํ สยนสีโล, ภูมิยํ วา นิจฺจกาลํ สยตีติ ภูมิสายี, กณฺฏเก อปสฺสยนสีโล กณฺฏกาปสฺสยี อิจฺจาทิฯ

เอทนฺตาปิ อิธ วตฺตพฺพา, อุทฺธํ วฑฺฒนสีโล อุทายี, วุทฺเธสุ อปจายนสีโล วุทฺธาปจายีฯ เอวํ เชฏฺฐาปจายี, ฌายนสีโล, ฌายนธมฺโม, ฌายเน สกฺกจฺจกฺริยายุตฺโตติ ฌายี, นิจฺจกาลํ ฌายตีติ วา ฌายี, ปชฺฌายี, อุชฺฌายี, นิชฺฌายี, อภิชฺฌายี, ภายนสีโล ภายี, ติณํ อภิณฺหํ ลายตีติ ติณลายี, ตนฺตํ นิจฺจกาลํ วายตีติ ตนฺตวายี, ปลายนสีโล ปลายี, น ปลายี อปลายี อิจฺจาทิฯ

อุวณฺเณสุ-ยถาภูตํ อตฺถํ วิภาวนสีโล วิภาวีปุริโส, วิภาวินี-อิตฺถี, อายติํ อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ ภาวี, สาลิํ ลุนาติ สีเลนาติ สาลิลาวี อิจฺจาทิฯ

พฺยาปนสีโล พฺยาปี, กาเมติ อิจฺฉติ สีเลนาติ กามี, ธมฺมกามี, อตฺถกามี, กรณสีโล การี, ปาปการี, ปุญฺญการีฯ

อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาคามีฯ รสฺสตฺเต-อาคมินีรตฺติ, อาคมินี-ปุณฺณมาสี, อาจยํ วฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อาจยคามี, อปจยํ วิวฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อปจยคามี, สกิํ อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ สกทาคามีฯ ตถา น อาคมิสฺสตีติ อนาคามีฯ

อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหฏฺฐิติ, อาธานํ กตฺวา คหณสีโล อาธานคาหี, ทฬฺหคาหี, ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี, พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารีฯ

อปิเจตฺถ ธมฺโม นาม กุลาจารธมฺโม, ตํ ธมฺมํ จรามีติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา ยาว น วิชหติ, ตาว อวีติกฺกมนฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี นามฯ

ตถาจรนฺโต จ อนฺตราวีติกฺกมนียวตฺถุสมาโยเค สติ ตํ ธมฺมํ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต สํวรณฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ ธมฺเมนาติ ธมฺมจารี นาม, ตถาธาเรนฺโต จ ตํ ธมฺมํ อตฺตุกฺกํสน, ปรวมฺภนาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐญฺจ อปฺปิจฺฉตาทีหิ สนฺตคุเณหิ สุปริโยทาตญฺจ กโรนฺโต ปริโยทาปนฏฺเฐน ธมฺมํ จรติ สาธุกาเรนาติ ธมฺมจารี นามฯ

พฺรหฺมํ วุจฺจติ ตโต เสฏฺฐตรํ สิกฺขาปทสีลํ, ตมฺปิ คณฺหิตฺวา อวิชหนฺโต อนฺตรา จ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต อนุปกฺกิลิฏฺฐํ สุปริโยทาตญฺจ กโรนฺโต ติวิเธน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม, สมาทาน, สมฺปตฺต, สมุจฺเฉทวิรตีนํ วเสน วิโยเชตุํ วฏฺฏติ, โย ปน คณฺหนฺโต ตถา น ธาเรติ, ธาเรนฺโต วา อุปกฺกิลิฏฺฐํ กโรติ, โส เอกเทเสน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นามฯ

โย ปน ติวิเธน อตฺเถน มุตฺโต หุตฺวา กทาจิ ตํ ธมฺมํ จรติ, ตสฺส จรณกฺริยา ตสฺสีลกฺริยา น โหติ, โส ธมฺมจารีติ น วุจฺจติ, เอเตนุปาเยน เสเสสุ ปาป, กลฺยาณภูเตสุ ตสฺสีลปเทสุ อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

พฺรหฺมจารินี-อิตฺถี, วิเสเสน ทสฺสนสีโล วิปสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, ปิยทสฺสี, สุทสฺสี, ทุสฺสนสีโล ทุสฺสีมาโร, ธารณสีโล ธารี, อิณธารี, ฉตฺตธารี, ภุสํ นหนสีโล อุปนาหี, ปรินิฏฺฐิตปจฺจเยกเทสตฺตา อายติํ อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อุปฺปาที, อุปฺปาทิโน ธมฺมา [ธ. ส. ติกมาติกา 17]ฯ

ภร-ธารเณ, มาลํ นิจฺจกาลํ ภรตีติ มาลภารี, ภาชนสีโล ภาชี, อุณฺหํ ภุญฺชนสีโล อุณฺหโภชี, อตฺตานํ มญฺญติ สีเลนาติ อตฺตมานี, อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี, ลภนสีโล ลาภี, วจนสีโล วาจีฯ

เอวํ วาที, อตฺถวาที, ธมฺมวาที, ยุตฺตวาที, มุตฺตวาที, วิภชฺชวาที, นิจฺจํ วสตีติ วาสี, คามวาสี, นครวาสี, ภารํ วหนสีโล ภารวาหี , ธมฺมํ ปญฺญํ อนุสรติ อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารีฯ เอวํ สทฺธานุสารี, วิรูปํ ปาปปกฺขํ ปฏิมุขํ อภิณฺหํ สรติ จินฺเตตีติ วิปฺปฏิสารี, ปาณํ หนติ สีเลนาติ ปาณฆาตี, หนสฺส ฆาโตฯ

หริตพฺพํ สพฺพํ หรติ สีเลนาติ หารหารี อิจฺจาทิฯ

‘กคา จชาน’นฺติ สุตฺตวิภตฺติยา อฆานุพนฺเธปิ จชานํ กคาเทโส, สมํ วิปาเจตีติ สมเวปากี-อุทรคฺคิ, สมเวปากินี-คหณี, อุปธิ ผลํ วิปจฺจตีติ อุปธิเวปากินี, โสจนสีโล โสกี, โสกินี-ปชา, มุตฺโต หุตฺวา จชนสีโล มุตฺตจาคี, สํวิภาชนสีโล สํวิภาคี, กามสุขํ ภุญฺชนสีโล กามโภคี, วิสุํ อวิภตฺตํ โภคํ ภุญฺชนสีโล อปฏิวิภตฺตโภคี, ยุญฺชนสีโล โยคี อิจฺจาทิฯ

[795] อาวี [ก. 532; รู. 590; นี. 1114]ฯ

อาวี โหติ กตฺตริฯ

ภยํ ทสฺสนสีโล ภยทสฺสาวีฯ

อิติ อิวณฺณนฺตรูปราสิฯ

อุวณฺณนฺตรูปราสิ

[796] ภงฺคุ ภีรู ภาสุ อสฺสวาฯ

เอเต สทฺทา มหาวุตฺตินา สีลาทีสุ นิปจฺจนฺเตฯ

ภนฺช-วินาเส, ปภญฺชนสีโล ปภงฺคุ-สงฺขตธมฺโมฯ

ภี-ภเย, ภายนสีโล ภีรูฯ

ภา-ทิตฺติยํ, โอภาสนสีโล ภาสุ-ปภา, เชฏฺฐวจนํ อาทเรน สุณาติ สีเลนาติ อสฺสโว-ปุตฺโต, อสฺสวาภริยาฯ

[797] วิทา กู [ก. 535; รู. 593; นี. 1119]ฯ