ตุริเต –

คจฺฉ คจฺฉฯ

โกตูหเล –

อาคจฺฉ อาคจฺฉฯ

อจฺฉเร –

อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธฯ

หาเส –

อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา อภิกฺกมถ วาเสฏฺฐา [ที. นิ. 2.210]ฯ

โสเก –

กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. 4.120]ฯ

ปสาเท –

อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม [ม. นิ. 2.106] อิจฺจาทิฯ ติกฺขตฺตุํอุทานํ อุทาเนสิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ [ม. นิ. 2.357] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปทวากฺยทฺวิตฺตราสิฯ

ทฺวิภาวสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิปลฺลาสสนฺธิ

อถ วิปลฺลาสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

ปทกฺขรานํ ปุพฺพาปรวิปริยาโย วิปลฺลาโสฯ

[58] หสฺส วิปลฺลาโสฯ

ยมฺหิ ปเร หสฺส ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส โหติ วาฯ

ทยฺหติ, สงฺคยฺหติ, สนฺนยฺหติ, วุยฺหติ, ทุยฺหติ, มุยฺหติฯ

วาตฺเวว ? สงฺคณฺหิยติ, เอวํ สงฺคยฺห สงฺคณฺหิตฺวา, อารุยฺห อารุหิตฺวา, โอคายฺห โอคาหิตฺวาฯ ปสยฺห ปสหิตฺวาฯ

[59] เว วา [รู. 40 (ปิฏฺเฐ)]ฯ

วมฺหิ ปเร หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วาฯ

พวฺหาพาโธ พหฺวาพาโธ, พวฺเหตฺถ นฺหายตี ชโน [อุทา. 9] =พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโนฯ

มหาวุตฺติวิธานํ วุจฺจเตฯ

ย, รานํ วิปลฺลาโส –

กุฏิ เม กยิรติ [ปารา. 358], วจนํ ปยิรุทาหาสิ, ครุํ ปยิรูปาสติ, วนฺทามิ เต อยฺยิเร ปสนฺนจิตฺโต [ชา. 2.17.54] -ยสฺส ทฺวิตฺตํฯ

นิคฺคหีตสฺส วิปลฺลาโส –

นิรยมฺหิ อปจฺจิสุํ [ชา. 2.22.60], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ [ชา. 2.22.1863]ฯ อิมา คาถา อภาสิสุํฯ

สรานมฺปิ วิปลฺลาโส –

หญฺญยฺเยวาปิ โกจิ นํ [ชา. 2.22.1193] – หญฺเญยฺยาติ ฐิติ, อมูลมูลํ คนฺตฺวา-มูลมูลํ อคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ ปรตฺรฯ อโนกาสํ การาเปตฺวา [ปารา 389], อนิมิตฺตํ กตฺวา, สทฺธํ น ภุญฺชตีติ อสทฺธโภชิ, ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ [ชา. 1.1.20] – อุตฺติณฺณํ อทิสฺวาติ อตฺโถฯ

ปทานมฺปิ วิปลฺลาโส –

นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน, นาคกญฺญา จริตํ คเณน [ชา. 1.15.268] -นาคกญฺญาคเณน จริตนฺติ ฐิติฯ

อิติ วิปลฺลาสราสิฯ

[60] พหุลํ [จํ. 1.1.130; ปา. 3.3.113]ฯ

สนฺธิวิธานํ นาม พหุลํ โหติ, เยภุยฺเยน โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตํฯ ยาวคนฺถปริโยสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ เอเตน สพฺพสทฺทสุตฺเตสุ อนิฏฺฐนิวตฺติ จ อิฏฺฐปริคฺคโห จ กโต โหติฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยํ

สนฺธิกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

2. นามกณฺฑ

วิภตฺติราสิ

อถ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเตฯ

ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํฯ ตญฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิญฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิญฺจิ อวิสทรูปํ, กิญฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทว กิญฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิญฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปญฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิฯ

ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิฯ

วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิฯ

สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิฯ เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิฯ ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํฯ

ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติฯ