เอทนฺตธาตุรูป

เอ-อาคติยํ คติยญฺจ, เก-สทฺเท, เข-ขาทนุ’ปฏฺฐาเนสุ, เค-สทฺเท, อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, เฌ-จินฺตายํ ทาห’ชฺฌาเนสุ จ, เต-ปาลเน, เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, เท-สุทฺธิ, นิทฺทาสุ, เป-วุทฺธิยํ , เภ-ภเย, เล-เฉทเน, เว-คติยํ ตนฺตสนฺตาเน จ, เส-อนฺตกฺริยายํ, หเร-ลชฺชายํ, คิเล-กิลมเน, ปเล-คติยํ, มิเล-หานิยํฯ

ณานุพนฺธปจฺจเยน วินา เยสํ ธาตูนํ อายาเทโส ลพฺภติ, เต เอทนฺตา นามฯ มหาวุตฺตินา ยโลเป สติ อาทนฺเตหิ สมานรูปํ, อาทนฺตานญฺจ ยาคเม สติ เอทนฺเตหิ สมานรูปํ, ตสฺมา อาทนฺต, เอทนฺตา เยภุยฺเยน สมานรูปา ภวนฺติฯ

มหาวุตฺตินา เอทนฺตานํ ตฺยาทีสุ ตพฺพาทีสุ จ อายาเทโส, กฺวจิ ยโลโป, เอ-อาคติยํฯ อยํ โส สารถี เอติ [ชา. 2.22.51], สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ [สํ. นิ. 1.49], ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, มิคสงฺฆปุรกฺขตํ [ชา. 1.1.11], โยค’มายนฺติ มจฺจุโน [สํ. นิ. 1.20], อายามาวุโส [ปารา. 228], อายามานนฺท [ที. นิ. 2.186; ปารา. 22; ม. นิ. 1.273]ฯ

เอตฺถ เอธาตุ อาคจฺฉ, คจฺฉามาติ อตฺถทฺวยํ วทติ, ยาธาตุวเสน อาคจฺฉ, ยามาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ

เอ-วุทฺธิยํ วา, ‘‘กาโย, อปาโย, อุปาโย, สมุทาโย’’ติอาทีสุ –

กุจฺฉิตา ธมฺมา อายนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ กาโย, ‘อาโย’ติ วุจฺจติ วฑฺฒิ, ตโต อเปโต อปาโย, เตน อุเปโต อุปาโย, อวยวธมฺมา สมุเทนฺติ เอตฺถาติ สมุทาโย, ปริพฺยตฺตํ อายนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ

เก-สทฺเท, กายติฯ

กมฺเม-กิยฺยติฯ

เข-ขาทเน, ติณํ ขายติ, วิกฺขายติ, อุนฺทุรา ขายนฺติ, วิกฺขายนฺติฯ

เข-อุปฏฺฐาเน , ขายติ, ปกฺขายติ, อลกฺขี วิย ขายติฯ

เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ

อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, เย วุทฺธ’มปจายนฺติ [ชา. 1.1.37]ฯ

เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, ปชฺฌายติ, ปชฺฌายนฺติ, อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนฺติฯ

เฌ-โอโลกเน, นิชฺฌายติ, นิชฺฌายนฺติ, อุปนิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, อุชฺฌายนฺติฯ

เฌ-ทยฺหเน, ปทีโป ฌายติ, ปริชฺฌายติฯ

กมฺเม-ฌายียติฯ

ณาปิมฺหิ ยโลโป, กฏฺฐํ ฌาเปติ, ฌาเปนฺติ, ฌาปยติ, ฌาปยนฺติฯ

เฌ-อชฺฌยเน สํปุพฺโพ, มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ชาเทโส, สชฺฌายติ, สชฺฌายนฺติ, มนฺตํ สชฺฌายติฯ

เต-ปาลเน, ตายติ, ตายนฺติฯ

เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, ถายติฯ

เท-สุทฺธิยํ, โวทายติ, โวทายนฺติฯ

เท-โสปฺปเน, นิทฺทายติ, นิทฺทายนฺติฯ

เป-วุทฺธิยํ, อปฺปายติ, อปฺปายนฺติฯ

เภ-ภเย, ภายติ, ภายนฺติ, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. 129], ภายสิ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส [อุทา. 44], กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ [ม. นิ. 1.381], นตํ ภายามิ อาวุโส, ภายาม [อป. เถรี. 2.2.458]ฯ

ณาปิมฺหิ-ภยาเปติ, ภายาเปติ, ภายาปยติฯ

อีอาทิมฺหิ-มา ภายิ, มา โสจิ [ที. นิ. 2.207], มา จินฺตยิฯ

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ภายิสฺสติ, ภายิสฺสนฺติฯ

เล-เฉทเน, ติณํ ลายติ, สาลิํ ลายติ, ลายนฺติฯ

เว-คติยํ, วาโต วายติ, วาตา วายนฺติฯ

เว-ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายติ, วายนฺติฯ

กมฺเม-วายียติ, ปุพฺพโลเป วียติ, วิยฺยติฯ

ณาปิมฺหิ-จีวรํ วายาเปติ [ปารา. 638], วายาเปนฺติฯ

เส-อนฺตกฺริยายํ, โอสายติ, ปริโยสายติ, อชฺโฌสายติฯ

กมฺเม-ปริโยสียติฯ

ณาปิมฺหิ-ปริโยสาเปติฯ

[627] ณิณาปีนํ เตสุฯ

ณิ, ณาปีนํ โลโป โหติ เตสุณิ, ณาปีสุ ปเรสุฯ

ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏิํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. 363]ฯ เอตฺถ อกมฺมกตฺตา ธาตุสฺส ‘กุฏิ’นฺติ จ ‘ปเรหี’ติ จ ทฺเว กมฺมานิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺเตหิ การิเตหิ สิชฺฌนฺติฯ

อเนกสฺสรเอทนฺตมฺปิ กิญฺจิ อิธ วุจฺจติฯ

หเร-ลชฺชายํ, หรายติ, หรายนฺติ, อฏฺฏิยามิ หรายามิ [สํ. นิ. 1.165], หรายาม, หรายตีติ หิรี, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส อิตฺตํฯ

คิเล-รุชฺชเน, คิลายติ, ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ [จูฬว. 345; ที. นิ. 3.300], คิลายนฺติฯ

ปเล-คติยํ , ปลายติ, ปลายนฺติฯ

มิเล-หานิยํ, มิลายติ, มิลายนฺติฯ

‘‘ฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, ตาณํ, ปริตฺตาณํ, โวทานํ, นิทฺทานํ, คิลาโน, ปลาโต, มิลาตนฺติ’’อาทีสุ ยโลโปฯ

อิติ ภูวาทิคเณ เอทนฺตธาตุรูปํฯ

ภูวาทิคเณ สรนฺตธาตูนํ ตฺยาทฺยนฺตรูปานิ นิฏฺฐิตานิฯ

พฺยญฺชนนฺตธาตุ

อวุทฺธิกรูป

ตุทาทิคณ

อถ พฺยญฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเตฯ

ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิฯ

อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเตฯ

[628] ตุทาทีหิ โก [ก. 445; รู. 433; นี. 925; จํ. 1.1.92; ปา. 3.1.77]ฯ

ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถฯ

ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติฯ

กมฺเม-ขิปียติฯ