ณิ , ณาปิ, อาปีหิ จ กตฺตริ โล โหติ วาฯ

การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติฯ

อิมินา อสเร ฐาเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยามฯ

อิติ เหตุกตฺตุรูปานิฯ

ตฺยาทิ

‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โยฯ

[574] กฺยสฺส [ก. 442; รู. 448; นี. 922]ฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อีญ โหติฯ

เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียามฯ

รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติฯ

ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติฯ ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติฯ

รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติฯ

ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติฯ

อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;

เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ

อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํ, สุทฺธกมฺมรูปํ, เหตุกตฺตุรูปํ, เหตุกมฺมรูปนฺติ เอกธาตุมฺหิ จตฺตาริ นิปฺผนฺนรูปานิ ลพฺภนฺติฯ

กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติฯ

กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติฯ

รูปํ วิภาวิยฺยติ [มหานิ. 108], อติกฺกมิยฺยติ, สมติกฺกมิยฺยติ, วีติวตฺติยฺยติ, นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ [ปฏิ. ม. 1.59], ปวตฺตํ อภิภุยฺยติ [ปฏิ. ม. 1.59], จุติํ อภิภุยฺยติ, อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ [ปฏิ. ม. 1.59] โคตฺรภุ อิจฺจาทิฯ

ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ [สํ. นิ. 1.249], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. 1.249], นิหิยฺยติ ยโส ตสฺส [ที. นิ. 3.246], หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ [ชา. 1.15.348], อาชานียา หสียนฺติ [ชา. 2.22.2369], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. 2.22.1350] อิจฺจาทิฯ

ยญฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวาฯ สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติฯ

เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติฯ

ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺฐติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [อ. นิ. 4.69]ฯ

ปวตฺตาวิรเต – อปิ นุ เต คหปติ กุเล ทานํ ทียตีติ, ทียติ เม ภนฺเต กุเล ทานํ [อ. นิ. 9.20]ฯ

เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตาฯ

ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ [อ. นิ. 3.67], น อทินฺนํ อาทิยติ [อ. นิ. 3.67]ฯ เอตฺถ ยาว ตพฺพิปกฺขกฺริยํ น กโรติ, ตาว วิรมณกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติฯ

สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ [สํ. นิ. 1.130], ราชคหโต อาคจฺฉามีติฯ อนาคเต – ธมฺมํ เต เทเสมิ, สาธุกํ สุโณหิฯ

สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา [พุ. วํ. 2.37]ฯ

ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺฐาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา], ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ [จูฬว. 437], ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ [ชา. 1.16.127]ฯ

เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย [ชา. 2.22.331]ฯ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถปิ-ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ [พุ. วํ. 2.109], ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ [พุ. วํ. 2.81] วาฯ

อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา [ธ. ป. 2] จินฺเตตีติ จิตฺตํ [ธ. ส. อฏฺฐ. 1], ผุสตีติ ผสฺโส [ธ. ส. อฏฺฐ. 1], พุชฺฌตีติ พุทฺโธฯ

กทา กรหิโยเคปิ-กทา คจฺฉติ, กรหิ คจฺฉติ, คมิสฺสติ วาฯ

อิติ ตฺยาทิฯ

ตฺวาทิ

อถ ตฺวาทิ วุจฺจเตฯ

[575] ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส [ก. 424; รู. 450; นี. 897; จํ. 1.3.122; ปา. 3.3.162]ฯ

วตฺตมาเน กาเล ปญฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติฯ

ปญฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา [ปาจิ. 471 (อตฺถโต สทิสํ)]ฯ

ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรีฯ

อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ [จริยา. 3.89], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. 1.2.105], สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ [ปฏิ. ม. 2.22]ฯ

ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ [จริยา. 1.59]ฯ

อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ [ที. นิ. 2.68], โอวทตุ มํ ภควา [สํ. นิ. 3.1], อนุสาสตุ มํ สุคต [สํ. นิ. 3.1], อุลฺลุมฺปตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. 71], อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร [ชา. 2.21.181], เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห [ชา. 1.3.66]ฯ

วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ