เมนู

อิยิ’ฏฺเฐสุ ปเรสุ วี, มนฺตุ, วนฺตูนํ โลโป โหติฯ

เมธาวีนํ อติสเยน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโฐ, สติมนฺตานํ อติสเยน สติมาติ สติโย, สติฏฺโฐ, คุณวนฺตานํ อติสเยน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโฐฯ

อิติ โลปราสิฯ

ขุทฺทกราสิ นิฏฺฐิโตฯ

นานาตฺตราสิ

[556] โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเฐสุ [ก. 262; รู. 391; นี. 513; จํ. 4.3.50; ปา. 5.3.61, 62]

อิยิ’ฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ วุทฺธสทฺทสฺส โช โหติฯ

วุทฺธานํ อติสเยน วุทฺโธติ เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ

[557] พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสชา [ก. 263, 264, 265; รู. 392, 393, 394; นี. 512, 514, 515; จํ. 4.3.49, 51; ปา. 5.3.60, 63; ‘… ทสา’ (พหูสุ)]

อิย, อิฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ พาฬฺห, อนฺติก, ปสตฺถสทฺทานํ สาธ, เนท, ส, ชาเทสา โหนฺติฯ

พาฬฺหานํ อติสเยน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโฐ, อนฺติกานํ อติสเยน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโฐ, ปสตฺถานํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโฐ, เชยฺโย, เชฏฺโฐฯ

[558] กณกน อปฺปยุวานํ [ก. 266, 267; รู. 395, 396; นี. 516, 517; จํ. 4.3.53; ปา. 5.3.64]

อิย , อิฏฺฐปจฺจเยสุ ปเรสุ อปฺป, ยุวสทฺทานํ กณ, กนอาเทสา โหนฺติฯ

อปฺปานํ นวานํ อติสเยน อปฺโป นโวติ กณิโย, กณิฏฺโฐ, ยุวานํ ตรุณานํ อติสเยน ยุวา ตรุโณติ กนิโย, กนิฏฺโฐ, กนิเย วเย ภวา กญฺญาฯ

[559] โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช สุหชฺช มทฺทวาริสฺยาส ภาชญฺญเถยฺยพาหุสจฺจา [ก. 360, 361; รู. 387, 388; นี. 780, 781; ‘…ริสฺสา…’’ (พหูสุ)]

ภาว, กมฺเมสุ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ ตตฺถ อชฺชว, มทฺทวา’สภสทฺทา ณมฺหิ สิชฺฌนฺติ, เสสา ณฺยมฺหิฯ

ตตฺถ อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิมินา สุตฺเตน ณมฺหิ อุสฺส อตฺตํ, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ อิติ อุสฺส อวตฺตํฯ เอวํ มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ, อุสฺส อาตฺตํฯ กุสิตสฺส [กุสีตสฺส?] ภาโว โกสชฺชํ, อิมินา อิโลโป, ตฺยสฺส ชฺชตฺตํ, ปริสาสุ อุปฺปนฺโน ปาริสชฺโช [ที. นิ. 2.215], ทาคโม, สุหทโยว สุหโท, ยโลโป, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ [ชา. 1.5.23], อิสิโน อิทํ อาริสฺยํ, อิสฺส อาริตฺตํ, อาชานิยสฺส [อาชานียสฺสาติปิ ทิสฺสติ] ภาโว อาชญฺญํ, ยโลโป, ปุน ‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ อิโลโป, ตโต ปรํ สนฺธิรูปํ, อาชานิโย เอว วา อาชญฺโญ [ชา. 1.1.24], สกตฺเถ ณฺโย, เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา เถยฺยํ, นสฺส ยตฺตํ, พหุสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อุสฺส อตฺตํ, ปุน สนฺธิรูปํฯ

[560] อธาตุสฺส เก [ปาณินิเย, จนฺเท จ ‘กาก’อิติ ปญฺจมฺยนฺตํ ทิสฺสเต] สฺยาทิโต เฆสฺสิ [ก. 404; รู. 370; นี. 859]

‘เฆสฺสี’ติ เฆ+อสฺส+อิ, ฉปทมิทํ สุตฺตํฯ

อธาตุสฺส อวยวภูเต กกาเร ปเร ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ กนิสฺสิเต เฆ อสฺยาทิโต ปเร สติฯ

พาลิกา, เอกิกา, หตฺถิโปติกา, มหลฺลิกา, กุมฺภการิกา, กมฺมการิกา, อนฺนทายิกา, อุปาสิกา, สาวิกา, ธมฺมวาจิกาฯ

อธาตุสฺสาติ กิํ? กุลุปกา- ภิกฺขุนี, เธนุปกา, ขีรุปกา-วจฺฉี, อิธ ธาตฺวาเทโสปิ กกาโร ธาตุสญฺญํ ลภติเยวฯ

เกติ กิํ? เวทนา, เจตนาฯ

อสฺยาทิโตติ กิํ? พหุปริพฺพาชกา-ราชธานีฯ

อสฺสาติ กิํ? พหุกตฺตุกา-สาลาฯ

เอตฺถ จ พหโว ปริพฺพาชกา ยสฺสา สา พหุปริพฺพาชกาติ วิคฺคโหฯ ปริพฺพาชกสทฺโท ปกติสฺยาทิสทฺโท โหติ, ตสฺมา กนิสฺสิตสฺส ฆสญฺญสฺส อาการสฺส สฺยาทิโต ปรตฺตา ปุพฺพสฺส อสฺส อิตฺตํ น ภวติฯ ยทิ ภเวยฺย, พหุกา ปริพฺพาชิกาโย ยสฺสนฺติ อตฺถปฺปสงฺโค สิยาติฯ

อิติ นานาตฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-

ทีปนิยา ตทฺธิตกณฺโฑ ปญฺจโมฯ

6. อาขฺยาตกณฺฑ

สุทฺธกตฺตุรูป

อถ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปกํ ลิงฺคเภทรหิตํ กฺริยาปธานวาจกํ ตฺยาทฺยนฺตนามกํ อาขฺยาตปทํ ทีปิยเตฯ

ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุฯ สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธาฯ

ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตาฯ

ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตาฯ

ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ

ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นามฯ ภวติ, โหติ, ติฏฺฐติ, เสติ อิจฺจาทิฯ

สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นามฯ

สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธาฯ