เอวํ โทมนสฺสํ, สุนฺทรํ วโจ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส ภาโว โสวจสฺสํฯ เอวํ โทวจสฺสํฯ

‘‘อารามรามเณยฺยกํ, อุยฺยานรามเณยฺยกํ, ภูมิรามเณยฺยกํ’’ อิจฺจาทีสุ รมิตพฺพนฺติ รมณํ, รมณํ เอตฺถ อตฺถีติ รามโณ, อาราโม, อารามรามณสฺส ภาโว อารามรามเณยฺยกํ, เณยฺโย, สกตฺเถ จ โก [กถํ รามณิยกตฺถิ? สกตฺเถ กนฺถา เณน สิทฺธํ, (โมค. 4-59)], อารามสมฺปตฺติ, อารามสิรีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุฯ

ภาว, กมฺมราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปริมาณราสิ

[495] ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จ [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 4.1.62; ปา. 5.1.57, 58]ฯ

ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ปฐมนฺตา ณิโก โหติ โก จฯ ปริมียเต อเนนาติ ปริมาณํฯ

โทโณ ปริมาณมสฺสาติ โทณิโกฯ เอวํ ขาริโก, กุมฺภิโก, อสีติวสฺสานิ ปริมาณมสฺสาติ อาสีติโก, วโยฯ เอวํ นาวุติโก, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณมสฺสาติ อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ, ทฺเว ปริมาณมสฺสาติ ทุกํฯ เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปญฺจกํ, ฉกฺกํ, ทฺวิตฺตํฯ ทสกํ, สตกํฯ

[496] ยเตเตหิ ตฺตโก [ก. 391; รู. 423; นี. 830; ปา. 5.1.22, 23]

ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, ต, เอตสทฺเทหิ สทิสทฺวิภูโต ตฺตโก โหติฯ

ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยตฺตกํฯ เอวํ ตตฺตกํฯ

[497] เอตสฺเสฏ ตฺตเก [ก. 404; รู. 370; นี. 859]ฯ

ตฺตเก ปเร เอตสทฺทสฺส เอฏ โหติฯ

เอตํ ปริมาณมสฺสาติ เอตฺตกํ, ยาว ปริมาณมสฺสาติ ยาวตฺตกํฯ เอวํ ตาวตฺตกํ, เอตาวตฺตกํฯ ‘ยเตเตหี’ติ วจเนน ยาว, ตาว, เอตาวาปิ คยฺหนฺติฯ

[498] สพฺพา จ ฏาวนฺตุ [ก. 391; รู. 423; นี. 830; จํ. 4.2.43; ปา. 5.2.39; ‘สพฺพา จจวนฺตุ’ (พหูสุ)]ฯ

ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, เต’เตหิ จ สพฺพโต จ ฏาวนฺตุ โหติ, เอตสฺส ทฺวิตฺตํฯ

สพฺพํ ปริมาณํ อสฺสาติ สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวา, อตฺโถ, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตา, อตฺถา, สพฺพาวติ, อตฺเถ, สพฺพาวนฺเตสุ, อตฺเถสุ, อิตฺถิยํ สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ปริสาฯ เอวํ ยาวา, ยาวนฺตา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺตา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺตา, เอตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ มหาวุตฺตินา เอกสฺส ต-การสฺส โลโป, ยาวตโก กาโย, ตาวตโก พฺยาโม [ที. นิ. 3.200], ยาวติกา ยานสฺส ภูมิฯ

[499] กิํมฺหา รติ รีว รีวตก ริตฺตกา [ก. 391; รู. 423; นี. 830; จํ. 4.2.45; ปา. 5.2.41]ฯ

ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ กิํสทฺทโต เอเต จตฺตาโร ปจฺจยา ภวนฺติฯ

[500] รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺส [ก. 539; รู. 558; นี. 1124]ฯ

รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ปทนฺตสราทิสฺส โลโป โหติฯ อาทิสทฺเทน ปทนฺตพฺยญฺชนํ คยฺหติ, สุตฺตวิภตฺเตน รีวนฺตุ, ริตฺตาวนฺตุปจฺจยา จ โหนฺติฯ

กิํ ปริมาณมสฺสาติ กติฯ ปญฺจกฺขนฺธา กติ กุสลา, กติ อกุสลา [วิภ. 151], กติวสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขุ, เอกวสฺโส อหํ ภควา [มหาว. 78], กิํ ปริมาณํ อสฺสาติ กีวํ, กิํว ทูโร อิโต คาโมฯ เอวํ กีวตกํ, กิตฺตกํฯ

รีวนฺตุมฺหิ – กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา [ชา. 2.20.103] ติฯ

ริตฺตาวนฺตุมฺหิ – กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติ [สํ. นิ. 3.82], กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต รูปนฺติ วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มาโรติ วุจฺจติ [สํ. นิ. 3.161]ฯ

ปุพฺพสุตฺเตน ฏาวนฺตุมฺหิ – เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติ, เอตฺตาวตา รูปนฺติ วุจฺจติ, เอตฺตาวตา มาโรติ วุจฺจติฯ

[501] มาเน มตฺโต [ก. 328; รู. 352; นี. 708; จํ. 4.2.38; ปา. 5.2.37]ฯ

มียเต เอเตนาติ มานํ, ตํ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺติ ทุวิธํ, อุทฺธํ มานํ อุมฺมานํ, ตทญฺญํ มานํ ปริมาณํ, อิมสฺมิํ สุตฺเต ปน สามญฺญวจนตฺตา ทุวิธมฺปิ ลพฺภติ, ทุวิเธ มาเน ปวตฺตา หตฺถาทิสทฺทมฺหา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ มตฺตปจฺจโย โหติฯ

หตฺโถ ปริมาณํ อสฺสาติ หตฺถมตฺตํ, ทฺเว หตฺถา ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวงฺคุลมตฺตํฯ

เอวํ จตุรงฺคุลมตฺตํ, วิทตฺถิมตฺตํ, โยชนมตฺตํ , ตีณิ โยชนานิ ปริมาณํ อสฺสาติ ติโยชนมตฺตํ, นาฬิมตฺตํ, ปตฺถมตฺตํ, โทณมตฺตํ, ปลํ วุจฺจติ อุมฺมานสงฺขาโต ปาติวิเสโส, ปลํ ปริมาณํ อสฺสาติ ปลมตฺตํ, ปญฺจมตฺตํ, ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ [ปารา. 1], ติํสมตฺตํ, สฏฺฐิมตฺตํ, สตมตฺตํ, สหสฺสมตฺตํ, โกฏิมตฺตํ, กุมฺภมตฺตํ, จาฏิมตฺตํ, หตฺถิมตฺตํ, ปพฺพตมตฺตํ อิจฺจาทิฯ

‘มตฺตา’ติ วา ปริมาณวาจิสทฺทนฺตรํ, หตฺโถ มตฺตา เอตสฺสาติ หตฺถมตฺตํฯ เอวํ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, อิจฺจาทินา สมาโสปิ ยุชฺชติฯ อเภทูปจาเรน ปน หตฺถปริมาณํ หตฺโถติ กตฺวา ‘‘ทฺวิหตฺถํ วตฺถํ, โทโณ วีหิ, โทโณ มาโส’’ติ สิชฺฌติฯ

[502] ตคฺโฆ จุทฺธํ [ก. 328; รู. 352; นี. 708; จํ. 4.2.39; ปา. 5.2.37]ฯ

อุทฺธํมาเน ปวตฺตา สทฺทา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ตคฺฆปจฺจโย โหติ มตฺโต จฯ

ชณฺณุ ปริมาณมสฺสาติ ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ

[503] โณ จ ปุริสา [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 4.2.40 …เป.… 5.2.38]ฯ

อุทฺธํมาเน ปวตฺตา ปุริสมฺหา โณ จ โหติ ตคฺโฆ จ มตฺโต จฯ

จตุหตฺโถ ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ, ติโปริสํ, สตโปริสํ, คมฺภีรํฯ เอวํ ปุริสตคฺฆํ, ปุริสมตฺตํ, อุทฺธํ ปสาริตหตฺเถน สทฺธิํ ปญฺจหตฺถํ ปุริสปมาณํ โปริสนฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกูนตีโส วยสา’’ติ [ที. นิ. 2.214 (เอกูนติํโส)] เอตฺถ เอกูนตีส วสฺสานิ อายุปริมาณํ อสฺสาติ เอกูนตีโสฯ

เอวํ วีโส, ตีโส, จตฺตาลีโส, ปญฺญาโส, สหสฺโส พฺรหฺมา, ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา, ทสสหสฺโส พฺรหฺมาฯ เอตฺถ จ ‘‘สหสฺสปริมาณํ จกฺกวาฬํ อสฺสาติ สหสฺโส’’-อิจฺจาทินา ณปจฺจเยน สิชฺฌติฯ

ปริมาณราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สงฺขฺยาราสิ

[504] เอกา กากฺยสหาเย [ก. 391; รู. 423; นี. 835; จํ. 4.2.67; ปา. 5.3.52]ฯ

อสหายตฺเถ เอกมฺหา ก, อากี โหนฺติ วาฯ

อสหาโย เอโก, เอกโก, เอกากี, เอโก วาฯ

อิตฺถิยํ เอกิกา, เอกากินี, เอกา วา, ‘อธาตุสฺส เก’ติ สุตฺเตน อิตฺถิยํ กมฺหิ ปเร อสฺส อิตฺตํฯ

[505] ทฺวิติ จตูหิ ตียตฺถา [ก. 385; รู. 409; นี. 817; ติสตฺถา?]ฯ

เตหิ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ตีโย จ ตฺโถ จ โหนฺติฯ

[506] ทฺวิตีนํ ทุตา ตีเย [ก. 386, 410; นี. 818; ติเย?]ฯ

ตีเย ปเร ทฺวิ, ติสทฺทานํ ทุ, ตาเทสา โหนฺติฯ

ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุตีโย [ฉฏฺฐสํคีติ ปาเฐสุ ทุติโยตฺยาทินา ทิสฺสนฺติ], ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุตียา, ทฺวินฺนํ ปูรณํ ทุตียํฯ เอวํ ตตีโย, ตตียา, ตตียํฯ จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, จตุตฺถี, จตุตฺถํฯ

[507] ม ปญฺจาทิกติหิ [ก. 373; รู. 406; นี. 802; จํ. 4.2.55; ปา. 5.2.49]ฯ