ชนวาจินา จ ขตฺติยวาจินา จ ชนปทนามมฺหา รญฺเญ จ อปจฺเจ จ โณ โหติฯ

ปญฺจาลานํ ชนานํ ราชา ปญฺจาโล, ปญฺจาลสฺส ขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปญฺจาโลฯ เอวํ โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก [ที. นิ. 1.267]ฯ

ชนปทนามสฺมาติ กิํ? ทสรถรญฺโญ ปุตฺโต ทาสรถิ [ทาสรฏฺฐิ]ฯ

ชนขตฺติยาติ กิํ? ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปญฺจาลิฯ

[443] ณฺย กุรุสิวีหิ [ก. 346; รู. 367; นี. 755; จํ. 2.4.101 …เป.… 4.1.172]ฯ

กุรุ, สิวิสทฺเทหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติฯ

กุรุรญฺโญ อปจฺจํ โกรพฺโย [ชา. 1.14.228, 232, 236], กุรุรฏฺฐวาสีนํ ราชา โกรพฺโย, โกรพฺโพ, ปุพฺพรูปตฺตํ, สิวิรญฺโญ อปจฺจํ เสพฺโย, สิวิรฏฺฐวาสีนํ ราชา เสพฺโยฯ

อปจฺจราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อเนกตฺถราสิ

[444] ณ ราคา เตน รตฺตํ [ก. 347; รู. 368; นี. 756; จํ. 3.1.1 …เป.… 4.2.1]ฯ

รชฺชนฺติ วตฺถํ เอเตนาติ ราโค, รชนวตฺถุ, ราควาจิมฺหา เตน รตฺตนฺติ อตฺเถ โณ โหติฯ

กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ [ธ. ป. 9], กาสายํ วาฯ เอวํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปาฏงฺเคน รตฺตํ ปาฏงฺคํ, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ อิจฺจาทิฯ

‘‘นีลํ วตฺถํ, ปีตํ วตฺถ’’นฺติอาทีสุ ปน นีล, ปีตาทิสทฺทา คุณสทฺทตฺตา ปจฺจเยน วินา คุณนิสฺสยํ ทพฺพํ วทนฺติฯ เอวํ สพฺเพสุ คุณสทฺท, ชาติสทฺท, นามสทฺเทสุฯ

[445] นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.1.5; ปา. 4.2.3]ฯ

อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิเต กาเล ตนฺนกฺขตฺตวาจีหิ โณ โหติฯ

ปุณฺณจนฺทยุตฺเตน ผุสฺสนกฺขตฺเตน ลกฺขิตา ผุสฺสา, รตฺติ, ผุสฺโส, อโหฯ เอวํ มาโฆ อิจฺจาทิฯ

นกฺขตฺเตนาติ กิํ? ครุคเหน ลกฺขิตา รตฺติฯ

อินฺทุยุตฺเตนาติ กิํ? ผุสฺเสน ลกฺขิโต มุหุตฺโตฯ

กาเลติ กิํ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิฯ

[446] สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.1.18, 19 …เป.… 4.2.21-24]ฯ

สา อสฺส เทวตา, สา อสฺส ปุณฺณมาสีติ อตฺเถ ปฐมนฺตา โณ โหติฯ

พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ, โย พุทฺธํ อตฺตโน อารกฺขเทวตํ วิย ครุํ กตฺวา วิจรติ, นิรนฺตรํ วา ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรติ, ตสฺเสตํ นามํฯ สุคโต อสฺส เทวตาติ โสคโต, มหินฺทเทโว อสฺส เทวตาติ มาหินฺโทฯ เอวํ ยาโม, โสโม, วารุโณฯ

ผุสฺสี อสฺส ปุณฺณมาสีติ ผุสฺโส, มาโสฯ เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺฐมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺฐปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโรฯ

ปุณฺณมาสีติ กิํ? ผุสฺสี อสฺส ปญฺจมี ติถีฯ

[447] ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จ [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 3.1.37 …เป.… 4.2.59]ฯ

เอเตสุ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา โณ จ โก จ ณิโก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติฯ

ณมฺหิ – พฺยากรณํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ [ที. นิ. 1.256]ฯ ปกฺเข ‘‘เวยฺยากรณิโก, พฺยญฺชนํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยญฺชนิโก’’ติ อิมานิ ณิเกน สิชฺฌนฺติฯ

กมฺหิ-ฉนฺทํ อธีเต ชานาติ วา ฉนฺโทฯ เอวํ ปทโก [ที. นิ. 1.256], นามโกฯ

ณิกมฺหิ-วินยํ อธีเต ชานาติ วา เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโกฯ

เอตฺถ จ ‘เวยฺยากรโณ’ติ ปเท วิยฺยากรณํ อธีเตติ วากฺยํ, ‘เวยญฺชนิโก’ติ ปเท วิยญฺชนํ อธีเตติฯ อุปริ ‘โทวาริโก, โสวคฺคิก’นฺติ ปเทสุปิ ‘ทุวาเร นิยุตฺโต, สุวคฺคาย สํวตฺตตี’ติ วากฺยํ, อตฺถํ กเถนฺเตน ปน ทุวาร, สุวคฺคสทฺทานํ ตทฺธิตภาเว เอว สิทฺธตฺตา ทฺวาเรติ จ สคฺคายาติ จ กเถตพฺโพฯ

[448] ตสฺส วิสเย เทเส [ก. 352; รู. 376; นี. 365; จํ. 3.1.61; ปา. 4.2.52, 53]ฯ

ตสฺส เทสรูเป วิสเย ฉฏฺฐุนฺตา โณ โหติฯ

ถูยมิคา วสาติโน นาม, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโตฯ อิธ อเทสรูปตฺตา โณ น โหติ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํฯ

[449] นิวาเส ตนฺนาเม [ก. 352; รู. 376; นี. 365; จํ. 3.1.64; ปา. 4.2.69]ฯ

ตนฺนามภูเต นิวาเส ฉฏฺฐฺยนฺตา โณ โหติฯ

สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโยฯ วสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ วสาทา, พฺยคฺฆา สีหา วา, วสาทานํ นิวาโส เทโส วาสาโทฯ

[450] อนุภเว [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.1.65; ปา. 4.2.70]ฯ

สมีเป ภวํ อนุภวํ, ‘‘อทูรภเว’’ติปิ ปาโฐ, ตนฺนาเม อนุภเว เทเส ฉฏฺฐฺยนฺตา โณ โหติฯ

วิทิสาย อนุภวํ เวทิสํ, นครํ, อุทุมฺพรสฺส อนุภวํ โอทุมฺพรํ, วิมานํฯ

[451] เตน นิพฺพตฺเต [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.1.66; ปา. 4.2.68]ฯ

ตนฺนาเม เตน นิพฺพตฺเต เทเส ตติยนฺตา โณ โหติฯ

กุสมฺเพน นาม อิสินา นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, อิตฺถิยํ อี, นครีฯ เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน ธเนน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี, ปริขา, อยญฺจ ตติยา เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ยุชฺชติฯ

[452] ตมิธตฺถิ [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.1.67; ปา. 4.2.67]ฯ

ตํ อิธ อตฺถีติ อตฺเถ ตนฺนาเม เทเส ปฐมนฺตา โณ โหติฯ

อุทุมฺพรา อสฺมิํ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พทรา อสฺมิํ เทเส สนฺตีติ พาทโรฯ เอวํ ปพฺพโชฯ

[453] ตตฺร ภเว [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.2.48; ปา. 4.2.133]ฯ

ตตฺร ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา โณ โหติฯ

อุทเก ภโว โอทโก, มจฺโฉ, อุรสิ ภโว โอรโส, ปุตฺโต, สาคโมฯ นคเร ภโว นาคโรฯ เอวํ ชานปโท, มาคโธ, กปิลวตฺถุมฺหิ ภโว กาปิลวตฺถโว, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ อุสฺส อวตฺตํฯ โกสมฺพิยํ ภโว โกสมฺโพ, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, ปุเร ภวา โปรี [ที. นิ. 1.9], วาจา, มนสฺมิํ ภโว มานโสฯ เอตฺถ ปน –

[454] มนาทีนํ สก [ก. 404; รู. 370; นี. 859]ฯ

ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร มนาทีนํ อนฺเต สาคโม โหตีติ สพฺพตฺถ มโนคณาทีนํ อนฺเต สาคโมฯ

มานโส, ราโค, มานสา, ตณฺหา, มานสํ, สุขํฯ เอวํ เจตโส, เจตสา, เจตสํฯ กฺวจิ มโน เอว มานสํ, เจโต เอว เจตโสติปิ ยุชฺชติฯ

[455] อชฺชาทีหิ ตโน [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.15; ปา. 4.2.105]ฯ

ตตฺร ภโวติ อตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติฯ

อชฺช ภโว อชฺชตโน, อตฺโถ, อชฺชตฺตนี, วิภตฺติ, ทฺวิตฺตํ, อชฺชตนํ, หิตํ, สฺเว ภโว สฺวาตโน, มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํฯ หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตนํ, โอสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจฯ

[456] ปุราโต โณ จ [ก. 352; รู. 376; นี. 765]ฯ

ตตฺร ภโวติ อตฺเถ ปุราสทฺทมฺหา โณ จ ตโน จ โหนฺติฯ

ปุเร ภโว ปุราโณ, อิธ โณ อนุพนฺโธ น โหติ, โปราโณ วา, ปุราตโนฯ

[457] อมาตฺวจฺโจ [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.2.13; ปา. 4.2.104]ฯ

อมาสทฺทมฺหา ภวตฺเถ อจฺโจ โหติฯ ‘อมา’ติ สหตฺถวาจีฯ

ราชกิจฺเจสุ รญฺญา สห ภวตีติ อมจฺโจ [ที. นิ. ฏี. 1.339]ฯ

[458] มชฺฌาทีหิโม [ก. 353; รู. 378; นี. 767; จํ. 3.2.82; ปา. 4.3.8, 22; ‘มชฺฌาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)]ฯ

มชฺฌาทีหิ ภวตฺเถ อิโม โหติฯ

มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโมฯ เอวํ อนฺติโม, เหฏฺฐิโม, อุปริโม, โอริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโม, ปจฺจนฺติโม, ปุรตฺถิโมฯ

[459] กณ เณยฺย เณยฺยก ยิยา [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.2.4, 5, 6 …เป.… 4.2.94, 95, 97, 119-130]ฯ

ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปญฺจ ปจฺจยา โหนฺติฯ

กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มคเธสุ ภโว มาคธโก, อารญฺญโก, วิหาโรฯ

เณยฺย-คงฺคายํ ภโว คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วเน ภโว วาเนยฺโยฯ

เณยฺยก-โกสเลยฺยโก , พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโก, อิธ น วุทฺธิฯ

ย-คาเม ภโว คมฺโม, ทิเว ภโว ทิพฺโพ,

อิย-คามิโย, คามิโก, ยสฺส กตฺตํ, อุทเร ภโว โอทริโย, โอทริโก, ทิเว ภโว ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโยฯ

[460] ณิโก [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 3.2.40, 41, 42; ปา. 4.2.126, 127, 128]ฯ

ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ

สารทิโก, ทิวโส, สารทิกา, รตฺติ, สารทิกํ, ปุปฺผํฯ ภวสทฺเทน เจตฺถ อญฺเญปิ อตฺเถ อุปลกฺเขติ, ปพฺพตโต ปกฺขนฺทา นที ปพฺพเตยฺยา, กิมีนํ โกเส ชาตํ โกเสยฺยํ, วตฺถํฯ เอวํ สิเวยฺยํ, พาราณเสยฺยํฯ

[461] ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 3.4.49-66 …เป.… 4.4.47-65]ฯ

ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส สีลํ, ตมสฺส ปณฺยํ, ตมสฺส ปหรณํ, ตมสฺส ปโยชนนฺติ อตฺเถสุ ปฐมนฺตา ณิโก โหติฯ

สิปฺเป – วีณาวาทนมสฺส สิปฺปํ เวณิโกฯ เอตฺถ จ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนํ วุจฺจติฯ เอกตฺถีภาวสามตฺถิยญฺเหตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ เอวํ โมทิงฺคิโก, ปาณวิโก, วํสิโกฯ

สีเล-ปํสุกูลธารณํ อสฺส สีลํ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สีลมสฺสาติ วา ปํสุกูลิโกฯ สีลสทฺเทน เจตฺถ วต, ธมฺม, สาธุการาปิ คยฺหนฺติ, ปํสุกูลํ ธาเรติ สีเลนาติ ปํสุกูลิโกติปิ ยุชฺชติฯ

เอวํ เตจีวริโก , ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ ปตตีติ ปิณฺฑปาโต, ปิณฺฑาจาเรน ลทฺธโภชนํ, ปิณฺฑปาตยาปนํ อสฺส สีลนฺติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑปาเตน ยาเปตุํ สีลญฺจ วตญฺจ ธมฺโม จ ครุกาโร จ อสฺสาติ ปิณฺฑปาติโกฯ

‘ปณฺย’นฺติ วิกฺเกยฺยวตฺถุ วุจฺจติ, คนฺโธ ปณฺยํ อสฺสาติ คนฺธิโกฯ เอวํ เตลิโก, โคฬิโกฯ

ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณํ, อาวุธภณฺฑํ, จาโป ปหรณมสฺสาติ จาปิโกฯ เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโกฯ

ปโยชนํ วุจฺจติ ผลํ, อุปธิ ปโยชนมสฺสาติ โอปธิกํ [อ. นิ. 8.59], ปุญฺญํ, สตํ ปโยชนมสฺสาติ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํ [ชา. 2.21.415]ฯ

[462] ตํ หนฺตารหติ คจฺฉตุญฺฉติ จรติ [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 3.4.27-43; ปา. 4.4.28-46]ฯ

ตํ หนฺติ, ตํ อรหติ, ตํ คจฺฉติ, ตํ อุญฺฉติ, ตํ จรตีติ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา ณิโก โหติฯ

ปกฺขีหิ ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโกฯ เอวํ สากุณิโก [อ. นิ. 2.263 (สากุนิโกติปิ ทิสฺสติ)], มายูริโก, มจฺเฉหิ มจฺเฉ หนตีติ มจฺฉิโกฯ เอวํ เธนุโก, มเคหิ มเค หนตีติ มาควิโก, มชฺเฌ วาคโมฯ เอวํ หาริณิโก, ‘หริโณ’ติ มโค เอวฯ สูกริโก, อิธ น วุทฺธิฯ

สตํ อรหตีติ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํฯ

ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปรทาริโก วาฯ เอวํ ปถิโก, มคฺคิโกฯ

พทเร อุญฺฉติ คเวสตีติ พาทริโกฯ เอวํ อามลกิโกฯ

ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโกฯ เอวํ อธมฺมิโกฯ

[463] เตน กตํ กีตํ พนฺธํ อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ [ก. 350; รู. 373; นี. 364; จํ. 3.4.1-26; ปา. 4.4.1-27]ฯ

เตน กตํ, เตน กีตํ…เป.… เตน ชีวติ อิจฺจตฺเถสุ ตติยนฺตา ณิโก โหติฯ

กาเยน กตํ กายิกํฯ เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต วาติโก, อาพาโธฯ

สเตน มูเลน กีตํ ภณฺฑํ สาติกํฯ เอวํ สาหสฺสิกํฯ

วรตฺตาย โยตฺตาย พนฺธิโต วารตฺติโก, อยสา พนฺธิโต อายสิโก, สาคโมฯ เอวํ ปาสิโกฯ

ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺฐํ วา ฆาติกํฯ เอวํ โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํฯ

ชาเลน หโต ชาลิโก, มจฺโฉฯ

ชาเลน หนฺตีติ ชาลิโก, ชาลเกวฏฺโฏฯ เอวํ พาฬิสิโก [สํ. นิ. 2.158]ฯ

อกฺเขหิ ชิตํ ธนํ อกฺขิกํฯ เอวํ สาลากิกํฯ

อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโกฯ

ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโกฯ เอวํ กุทฺทาลิโก, อิธ น วุทฺธิฯ

อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโก วาฯ เอวํ นาวิโก [ชา. 2.20.149], โคปุจฺฉิโกฯ

สกเฏน จรตีติ สากฏิโกฯ เอวํ รถิโก, ยานิโก, ทณฺฑิโก,

ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโกฯ เอวํ อํสิโก, สีสิโก, อิธ น วุทฺธิฯ

เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโกฯ เอวํ ภติโก, กสิโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, ภติกาทีสุ น วุทฺธิฯ

[464] ตสฺส สํวตฺตติ [ก. 351; รู. 374; นี. 765; จํ. 3.4.67-69; ปา. 4.4.66-68]ฯ

ตสฺส สํวตฺตตีติ อตฺเถ จตุตฺถฺยนฺตา ณิโก โหติฯ

ปุน ภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, ปุนสฺส โอตฺตํ, ภสฺส ทฺวิตฺตํ, โปโนพฺภวิกา [มหาว. 14], ตณฺหา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก, สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิกํ [ที. นิ. 1.163], ปุญฺญํฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกํฯ

[465] ตโต สมฺภูตมาคตํ [ก. 351; รู. 374; นี. 765; จํ. 3.3.49-51; …เป.… 4.3.77-79]ฯ

ตโต สมฺภูตํ, ตโต อาคตํ อิจฺจตฺเถสุ ปญฺจมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ

มาติโต สมฺภูตํ อาคตํ วา มตฺติกํ [ปารา. 34], ทฺวิตฺตํ รสฺโส จฯ เอวํ เปตฺติกํฯ ณฺย, ณิยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโยฯ เอวํ มตฺติโยฯ ณฺยมฺหิ-มจฺโจฯ

[466] ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต [ก. 351; รู. 374; นี. 765; จํ. 3.4.70-75 …เป.… 4.4.69-74]ฯ

เอเตสฺวตฺเถสุ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติฯ

รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโกฯ เอวํ อารญฺญิโก, โสสานิโกฯ

เอตฺถ จ วสตีติ สามญฺญวจเนปิ ตสฺสีล, ตพฺพต, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการิตานํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ตทฺธิตปจฺจยานํ ปสิทฺธตฺถทีปกตฺตาฯ น หิ รุกฺขมูเล มุหุตฺตมตฺตํ วสนฺโต รุกฺขมูลิโกติ โวหรียติฯ

โลเก วิทิโต โลกิโกฯ

จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมหาราชิกา [สํ. นิ. 5.1081]ฯ

ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกฯ เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นวกมฺมิโก, อิธ น วุทฺธิฯ ‘‘ชาติกิโย, อนฺธกิโย’’ อิจฺจาทีสุ มหาวุตฺตินา กิโยฯ

[467] ตสฺสิทํ [ก. 351; รู. 374; นี. 764; จํ. 3.3.85-102; ปา. 4.3.120-133]ฯ

ตสฺส อิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา ณิโก โหติฯ

สงฺฆสฺส อยํ สงฺฆิโก, วิหาโร, สงฺฆิกา, ภูมิ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ภณฺฑํฯ เอวํ ปุคฺคลิกํ, คณิกํ, มหาชนิกํ, สกฺยปุตฺตสฺส เอโสติ สกฺยปุตฺติโกฯ เอวํ นาฏปุตฺติโก, ทาสปุตฺติโกฯ

[468] ณิกสฺสิโย วา [ก. 404; รู. 370; นี. 756]ฯ

ณิกปจฺจยสฺส อิโย โหติ วาฯ

สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก อิจฺจาทิฯ

[469] โณ [ก. 352; รู. 376; นี. 765; จํ. 3.3.85; ปา. 4.3.120]ฯ

ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา โณ โหติฯ

กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํฯ เอวํ โสคตํ, สาสนํ, มาหิํสํ, มํสาทิฯ

[470] ควาทีหิ โย [ก. 353; รู. 378; นี. 781]ฯ

ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ควาทีหิ โย โหติฯ

[471] ยมฺหิ โคสฺส จ [ก. 78; รู. 31; นี. 229]ฯ

ยวนฺเต ปจฺจเย ปเร โคสฺส จ อุวณฺณานญฺจ อวง โหตีติ อวาเทโสฯ ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, มํสาทิ, ทุ วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺส อิทํ ทพฺยํ, ทพฺพํ, มูลาทิฯ

อเนกตฺถราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อสฺสตฺถิราสิ

[472] ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุ [ก. 369; รู. 403; นี. 793; จํ. 4.2.98; ปา. 5.2.94]ฯ

ตํ เอตฺถ อตฺถิ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถสุ ปฐมนฺตา มนฺตุปจฺจโย โหติ, อิวณฺณุ’วณฺโณ’กาเรหิ มนฺตุฯ ตตฺถ อิวณฺณนฺเตหิ นิจฺจํ, อุปฏฺฐิตา สติ เอตสฺมิํ อตฺถิ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สติมาฯ เอวํ คติมา, มติมา, ธิติมา [สํ. นิ. 1.1952; ชา. 2.22.1451], อตฺถทสฺสิมา [ชา. 2.22.1451], สิรีมา [ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา] อิจฺจาทิฯ