เมนู

สงฺขฺยาราสิ

อิทานิ สงฺขฺยาราสิ วุจฺจเตฯ

[414] วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุ [ก. 386; รู. 410; นี. 811]

วิธาทีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส ทุ โหติฯ

ทฺเว วิธา ปการา ยสฺสาติ ทุวิโธ, ทฺเว ปฏฺฏานิ ยสฺสาติ ทุปฏฺฏํ, จีวรํ, ทุวงฺคิกํ, ฌานํ อิจฺจาทิฯ

[415] ทิ คุณาทีสุ [ก. 386; รู. 410; นี. 811]

คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติฯ

ทฺเว คุณา ปฏลา ยสฺสาติ ทิคุณา, สงฺฆาฏิ, ทฺเว คาโว ทิคุ, ทฺเว รตฺติโย ทิรตฺตํ, ทฺวิรตฺตํ วาฯ

[416] ตีสฺว [ก. 383; รู. 253; นี. 815]

ตีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส อ โหติฯ

ทฺเว วา ตโย วา วารา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตาฯ

[417] อา สงฺขฺยายาสตาโทนญฺญตฺเถ [ก. 383; รู. 253; นี. 815; จํ. 5.2.52; ปา. 6.3.47]

อญฺญปทตฺถวชฺชิเต สมาเส สตาทิโต อญฺญสฺมิํ สงฺขฺยาปเท ปเร ทฺวิสฺส อา โหติฯ

ทฺเว จ ทส จ ทฺวาทส, ทฺวีหิ วา อธิกา ทส ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺติํส, รสฺสตฺตํฯ

อสตาโทติ กิํ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํฯ

อนญฺญตฺเถติ กิํ? ทฺเว ทส ยสฺมินฺติ ทฺวิทสฯ

[418] ติสฺเส [ก. 404; รู. 370; จํ. 5.2.53; ปา. 6.3.48]

อนญฺญตฺเถ อสตาโท สงฺขฺยาปเท ปเร ติสฺส เอ โหติฯ

ตโย จ ทส จ เตรส, ตีหิ วา อธิกา ทส เตรสฯ เอวํ เตวีสติ, เตตฺติํสฯ

[419] จตฺตาลีสาโท วา [ก. 404; รู. 370; จํ. 5.2.54; ปา. 6.3.49]

จตฺตาลีสาทีสุ ปเรสุ ติสฺส เอ โหติ วาฯ

เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ, เตปญฺญาสํ, ติปญฺญาสํ, เตสฏฺฐิ, ติสฏฺฐิ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ, เตอสีติ, ติอสีติ, เตนวุติ, ตินวุติฯ

[420] ทฺวิสฺสา จ [ก. 404; รู. 370 จํ. 5.2.54; ปา. 6.3.69]

จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ โหติ วา อา จฯ

ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปญฺญาสํ, ทฺวิปญฺญาสํ, ทฺวาสฏฺฐิ, ทฺเวสฏฺฐิ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ, ทฺวาสีติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติฯ วาสทฺเทน ปญฺญาสมฺหิ อาตฺตํ, อสีติมฺหิ เอตฺตญฺจ นตฺถิฯ

[421] พาจตฺตาลีสาโท วา [ก. 380; รู. 255; นี. 810]

อจตฺตาลีสาโท ปเร ทฺวิสฺส พา โหติ วาฯ

พารส, ทฺวาทส, พาวีสติ, ทฺวาวีสติ, พาตฺติํส, ทฺวตฺติํสฯ

อจตฺตาลีสาโทติ กิํ? ทฺวาจตฺตาลีสํฯ

[422] จตุสฺส จุโจ ทเส [ก. 390; รู. 256; นี. 826]

ทเส ปเร จตุสฺส จุ, โจ โหนฺติ วาฯ

จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ

[423] วีสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนา [ก. 404; รู. 370; นี. 814]

เอสุ ปญฺจสฺส ปณฺณ, ปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ

ปณฺณวีสติ, ปญฺจวีสติ, ปนฺนรส, ปญฺจทสฯ

[424] ฉสฺส โส [ก. 374; รู. 408; นี. 806]

ทเส ปเร ฉสฺส โส โหติฯ

โสฬสฯ

[425] เอกฏฺฐานมา [ก. 383; รู. 253; นี. 815]

ทเส ปเร เอก, อฏฺฐานํ อา โหติฯ

เอกาทส, อฏฺฐารสฯ

[426] ร สงฺขฺยาโต วา [ก. 381; รู. 254; นี. 812]

เอกาทิสงฺขฺยมฺหา ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วาฯ

เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส, ปนฺนรส, ปญฺจทส, สตฺตรส, สตฺตทส, อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส, พาเทเส ปนฺนาเทเส จ นิจฺจํฯ อิธ น โหติ, จตุทฺทสฯ

[427] ฉตีหิ โฬ จ [ก. 379; รู. 258; นี. 809]

ฉ, ตีหิ ปรสฺส ทสฺส โฬ โหติ โร จฯ

โสฬส, เตรส, เตฬสฯ

[428] จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา [ก. 387; รู. 411; นี. 819]

‘อฑฺฒุฑฺฒติยา’ติ อฑฺฒา+อุฑฺฒติยาติ เฉโท, อฑฺฒมฺหา ปเรสํ จตุตฺถ, ตติยานํ อุฑฺฒ, ติยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ

อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโยฯ

สกตฺเถ ณฺยมฺหิ อฑฺฒเตยฺโยฯ

[429] ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา [ก. 387; รู. 411; นี. 819]

อฑฺฒมฺหา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺเฒน ทิยฑฺฒ, ทิวฑฺฒา โหนฺติฯ

อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒฯ

ยถา จ เอก, ทฺวิ,ติ, จตุ, ปญฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทสสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ตถา วีสติ, ติํสติ, จตฺตาลีส, ปญฺญาส, สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ทสสทฺทสฺส การิยา น โหนฺติ, เอวํ สตสหสฺสสทฺทาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตโต ปรํ ปน ทส สหสฺสานิ ทสสหสฺสํ, อิทํ ‘นหุต’นฺติ จ วุจฺจติ, สตํ สหสฺสานิ สตสหสฺสํ, อิทํ ‘ลกฺข’นฺติ จ วุจฺจติ, ทส สตสหสฺสานิ ทสสตสหสฺสนฺติ เอวํ ทิคุสมาสวเสน เอตานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติฯ

ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสตํ, ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺสํ อิจฺจาทีนิ ทิคุมฺหิ วุตฺตาเนวฯ

คณนปเถ ปน เอกฏฺฐานํ, ทสฏฺฐานํ, สตฏฺฐานํ, สหสฺสฏฺฐานํ, ทสสหสฺสฏฺฐานํ, สตสหสฺสฏฺฐานํ, ทสสตสหสฺสฏฺฐานนฺติ อิมานิ สตฺต ฐานานิ กเมน ทสคุณิตานิ โหนฺติฯ ตตฺถ เอกฏฺฐานํ นาม เอกํ, ทฺเว, ตีณิ อิจฺจาทิฯ ทสฏฺฐานํ นาม ทส, วีสํ, ติํสํ อิจฺจาทิฯ สตฏฺฐานํ นาม สตํ, ทฺวิสตํ, ติสตํ อิจฺจาทิฯ สหสฺสฏฺฐานํ นาม สหสฺสํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ อิจฺจาทิฯ เอวํ อุปริปิฯ เอกเมกสฺมิญฺจ ฐาเน นว ปทานิ จ นว อนฺตรนวนฺตานิ จ โหนฺติฯ อยํ มูลภูมิ นามฯ

ตทุตฺตริ โกฏิภูมิ นามฯ ตตฺถปิ เอกฏฺฐานํ, ทสฏฺฐานํ, สตฏฺฐานํอิจฺจาทีนิ สตฺต ฐานานิ โหนฺติฯ ตตฺถ มูลภูมิยา อนฺติมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต โกฏิภูมิยํ เอกฏฺฐานํ โหติ, อิธปิ สตฺต ฐานานิ กเมน ทสคุณิตานิเยว, อิธ ทสโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺฐานํ ภวติฯ

ตทุตฺตริ ปโกฏิภูมิ นามฯ เอตฺถปิ สตฺต ฐานานิ โหนฺติฯ ตตฺถ โกฏิภูมิยา อนฺติมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต ปโกฏิภูมิยํ เอกฏฺฐานํ โหติ, อิธปิ สตฺต ฐานานิ ทสคุณิตานิเยว, ทสปโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺฐานํ, อิมินา นเยน สพฺพภูมีสุ อุปรูปริ ภูมิสงฺกนฺติ จ ฐานเภโท จ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปเนตฺถ ภูมิกฺกโม-มูลภูมิ, โกฏิภูมิ, ปโกฏิภูมิ, โกฏิปโกฏิภูมิ, นหุตภูมิ, นินฺนหุตภูมิ, อกฺโขภิณีภูมิ [ภินี, ภนีติปิ ทิสฺสนฺติ], พินฺทุภูมิ, อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อหหภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ, กุมุทภูมิ, ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมิ, กถานภูมิ, มหากถานภูมิ, อสงฺเขฺยยฺยภูมีติ เอกวีสติ ภูมิโย สตฺตจตฺตาลีสสตํ ฐานานิ จ โหนฺติฯ

นิรยภูมีนํ กเมน ปน อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, อหหภูมิ, กุมุทภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ , ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมีติ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยสฺมา ปาฬิภาสายํ ทสสตสหสฺสํ นาม สตฺตมฏฺฐานํ นตฺถิ, ฉ ฐานานิ เอว อตฺถิ, ตสฺมา ครู อฏฺฐกถาสุ [สํ. นิ. 1.181] อาคตนเยน สตฺตมฏฺฐานํ อุลฺลงฺเฆตฺวา ฉฏฺฐฏฺฐานโต อุปริ ภูมิสงฺกนฺติํ กเถนฺตา สตคุณิตํ กตฺวา กเถนฺติ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ อิจฺจาทิฯ

ตตฺถ สตสหสฺสานํ สตํ นาม ทสสตสหสฺสานํ ทสกเมว โหติ, ตสฺมา ตถา กเถนฺตาปิ ภูมีนํ สพฺพฏฺฐานานญฺจ ทสคุณสิทฺธิเมว กเถนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา จ คณนภูมิสงฺขาโต คณนปโถ นาม นานาเทสวาสีนํ วเสน นานาวิโธ โหติ, ตสฺมา ทีปวํเส อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิ วชฺเชตฺวา ปาฬินเยน สตฺตรส ภูมิโยว วุตฺตาฯ กจฺจายเน [ก. 394, 395; รู. 416, 417] ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอกวีสติ ภูมิโย, สกฺกตคนฺเถสุ ตโต สาธิกภูมิโย, กตฺถจิ ปน มหาพลกฺขนฺธปริยนฺตา สฏฺฐิ ภูมิโยติ อาคตาฯ

ตตฺถ สกสกภูมิโต อติเรกวตฺถูนิ คณนปถวีติวตฺตานิ นาม โหนฺติ, เยสํ ปน มูลภูมิมตฺตํ อตฺถิ, เตสํ โกฏิมตฺตานิปิ วตฺถูนิ คณนปถาติกฺกนฺตานิ เอวฯ

อปิ จ ‘คณนปถวีติวตฺต’นฺติ จ ‘คณนปถาติกฺกนฺต’นฺติ จ ‘อสงฺเขฺยยฺย’นฺติ จ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา อิธปิ วีสติ ภูมิโย เอว อนุกฺกเมน ทสคุณิตา คณนปถา นาม โหนฺติฯ อสงฺเขฺยยฺยนฺติ ปน ทสคุณวินิมุตฺตา คณนปถาติกฺกนฺตภูมิ เอว วุจฺจติฯ มหากถานภูมาติกฺกนฺตโต ปฏฺฐาย หิ อนนฺตมหาปถวิยา สพฺพปํสุจุณฺณานิปิ อิธ อสงฺเขฺยยฺยภูมิยํ สงฺคยฺหนฺติฯ อิตรถา อสงฺเขฺยยฺยนฺติ จ คณนปถภูมีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติฯ

ทีปวํเส จ ‘‘ตโต อุปริ อภูมิ, อสงฺเขฺยยฺยนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘อภูมี’ติ วจเนน คณนปถภูมิ เอว ปฏิสิทฺธา, น ตุ คณนปถาติกฺกนฺตา วิสุํ อสงฺเขฺยยฺยภูมิ นามฯ จริยาปิฏกสํวณฺณนายมฺปิ [จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา] อยมตฺโถ วุตฺโตฯ อสงฺเขฺยยฺยภูมิยมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยานํ จูฬ, มหาทิวเสน อเนกปฺปเภโท ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺเตน [ม. นิ. 3.370] ทีเปตพฺโพฯ

สทฺทนีติยํ [นี. 833] ปน ปาฬินยํ คเหตฺวา ‘‘วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ นามฯ วีสติ นิรพฺพุทานิ เอกํ อพพํ นาม’’ อิจฺจาทินา นิรพฺพุทาทีนํ สงฺขฺยานมฺปิ วีสติมตฺตคุณํ นาม วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ นิรเยสุ หิ วีสติมตฺตคุเณน อพฺพุท, นิรพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ตานิ นามานิ สิทฺธานิ ภวนฺติฯ ครู ปน ตานิ นามานิ คเหตฺวา ทสคุณสิทฺเธสุ คณนปเถสุ ปกฺขิปิํสุ, ตสฺมา นามมตฺเตน สทิสานิ ภวนฺติ, คุณวิธิ ปน วิสทิโสเอวฯ

เอวญฺจกตฺวา ปาฬิยมฺปิ พกพฺรหฺมาสุตฺเต [สํ. นิ. 1.175] ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาหํ พฺรหฺเม’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยทิ คณนภูมิปเถปิ นิรพฺพุทานํ วีสติมตฺเตน อพพภูมิ ภเวยฺย, เอวํ สติ นิรพฺพุทานํ สตสหสฺสํ นาม น วุจฺเจยฺยฯ ชาตกฏฺฐกถายญฺจ [ชา. อฏฺฐ. 3.7.69] ‘‘นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมิํภเว อวสิฏฺฐํ อายู’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิมํ คณนภูมิปถํ ปตฺวา วีสติคุณํ นาม นตฺถีติ สิทฺธํ โหติฯ อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิปิ อญฺญโต คเหตฺวา ปกฺขิตฺตานิ สิยุํฯ เอวํ ปกฺขิตฺตานญฺจ จุทฺทสนฺนํ สงฺขฺยานํ กจฺจายเน กโมกฺกมตา ปน ปจฺฉาชาตา สิยาติฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณทีปนิยา

สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถฯ

5. ตทฺธิต

อถ ตทฺธิตวิธานํ ทีปิยเตฯ

ตทฺธิตวุตฺติ นาม วิจิตฺรา โหติ, สาติสเยน วิจิตฺรญาณหิตํ วหติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ กุลปุตฺตานํ หิตนฺติ ตทฺธิตํ, อิมสฺมิํ กณฺเฑ สพฺพวิธานสฺส นามํฯ ตํ ปน อฏฺฐวิธํ โหติ อปจฺจํ, อเนกตฺถํ, อสฺสตฺถิ, ภาวกมฺมํ, ปริมาณํ, สงฺขฺยา, ขุทฺทกํ, นานาตฺตนฺติฯ

อปจฺจราสิ

[430] โณ วาปจฺเจ [ก. 344; รู. 361; นี. 752; จํ. 2.4.16; ปา. 4.1.92; ‘สรานมาทิสฺสา…’ (พหูสุ)]

ฉฏฺฐฺยนฺตา นามมฺหา ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหติฯ วาสทฺโท วากฺย, สมาสานํ วิกปฺปนตฺโถ, อิโต ปรํ อนุวตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วิกปฺปวิธิ สิชฺฌติฯ ณานุพนฺโธ วุทฺธฺยตฺโถ, โส ปโยคอปฺปโยคีฯ วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ อิมินา สุตฺเตน วสิฏฺฐมฺหา ณปจฺจโย, โส สามฺยตฺถญฺจ อปจฺจตฺถญฺจ อุภยํ วทติ, ฉฏฺฐี จ อปจฺจปทญฺจ เตน วุตฺตตฺถา นาม โหนฺติ, วสิฏฺฐปทํ ปจฺจเยน สห เอกตฺถํ โหติ, อุภยํ เอกโต หุตฺวา ปุตฺตสฺส นามํ โหตีติ อตฺโถฯ ตโต ‘เอกตฺถตาย’นฺติ ฉฏฺฐิยา โลโป, อปจฺจปทํ ปน วุตฺตตฺถมตฺเตน ลุปฺปติฯ ตญฺหิ สุตฺเต ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺฐํ โหติ, น ฉฏฺฐีติ, มหาวุตฺตินา วา ปทานํ โลโปฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[431] ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ [ก. 405; รู. 365; นี. 860]

ปทานํ อาทิภูตสฺส อการสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส จ อา, เอ, โอ วุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ ปทาทิอ-การสฺส อาวุทฺธิ, สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ