อวณฺณนฺตมฺหา ตาว –

อคามกํ, อรญฺญํ, พหุคามโก, ชนปโท, สโสตโก, อโสตโก, สโลมโก, สปกฺขโก, พหุมาลโก, พหุมาโล, พหุมายโก, พหุมาโยฯ

อิวณฺณนฺตมฺหา –

สุนฺทรา ทิฏฺฐิ ยสฺส โส สมฺมาทิฏฺฐิโก, สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มตปติกา, อิตฺถี, สทฺธาปกติโก, ปญฺญาปกติโก, พหุหตฺถิโก, พหุทณฺฑิโกฯ

อุวณฺณนฺตมฺหา –

สเหตุโก, อเหตุโก, สจกฺขุโก, อจกฺขุโก, สภิกฺขุโก, อภิกฺขุโก, ทีฆายุโก, อปฺปายุโก, พหุเธนุโก, วโช, พหุรตฺตญฺญุโก, ภิกฺขุสงฺโฆฯ

อิตฺถิลิงฺเค กมฺหิ ปเร อการสฺส มหาวุตฺตินา วา ‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน วา พหุลํ อิการตฺตํ โหติ, พหุปุตฺติกา, อิตฺถี, พหุปุตฺตกา วา, เอกปุตฺติกา, เอกปุตฺตกา อิจฺจาทิฯ

อิติ สมาสนฺตกปจฺจยราสิฯ

สมาสนฺตอปจฺจยราสิ

[367] สมาสนฺต [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.52; ปา. 5.4.68; ‘ตฺว’ (พหูสุ)]ฯ

‘สมาสนฺโต+อ’ อิติ ทฺวิปทมิทํ, สมาสนฺโต หุตฺวา อปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ

[368] ปาปาทีหิ ภูมิยา [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.72; …เป.… 5.4.75; ‘โคทาวรีนํ’ (พหูสุ)]ฯ

ปาปาทีหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อโหติ, ‘ภูมิสทฺทสฺสา’ติ วตฺตพฺเพ นิยติตฺถิลิงฺคทสฺสนตฺถํ ‘ภูมิยา’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อญฺญตฺถปิฯ

ปาปานํ ภูมิ ปาปภูมํ, ปาปานํ อุปฺปตฺติภูมิตฺยตฺโถ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, สตฺถุชาตรฏฺฐํฯ เอวํ ปจฺฉาภูมํ, มชฺฌิมเทเส ปจฺฉาภาครฏฺฐํฯ

[369] สงฺขฺยาหิ [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.73; ปา. 5.4.75]ฯ

สงฺขฺยาหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ

ทฺเว ภูมิโย เอตฺถาติ ทฺวิภูโม, ทฺวิภูมโก, ปาสาโท, ทฺวิภูมิโก วา, ติสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ วา ตีสุ ภูมิสุ ปริยาปนฺนาติ วา เตภูมกา, ธมฺมา, จตุภูมกา, ธมฺมา, เตภูมิกา, จตุภูมิกา วาฯ ทิคุมฺหิ-ทฺเว ภูมิโย ทฺวิภูมํ, ติสฺโส ภูมิโย ติภูมํ, จตสฺโส ภูมิโย จตุภูมํ อิจฺจาทิฯ

[370] นทีโคธาวรีนํ [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.73; ปา. 5.4.75]ฯ

สงฺขฺยาหิ ปราสํ นที, โคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติฯ

ปญฺจ นทิโย ปญฺจนทํ, ปญฺจ วา นทิโย ยสฺมิํ ปเทเส โส ปญฺจนโท, สตฺต โคธาวริโย สตฺตโคธาวรํฯ

[371] อสงฺเขฺยหิ จงฺคุลฺยานญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.74; ปา. 5.4.86]ฯ

อญฺญตฺโถ จ อสงฺขฺยตฺโถ จ อญฺญาสงฺขฺยตฺถาฯ

ตตฺถ ‘อญฺญตฺโถ’ติ อญฺญปทตฺโถ พหุพฺพีหิสมาโส, ‘อสงฺขฺยตฺโถ’ติ อสงฺขฺยตฺถสมาโส อพฺยยีภาวสมาโสติ วุตฺตํ โหติ, น อญฺญาสงฺขฺยตฺถา อนญฺญาสงฺขฺยตฺถา, อญฺญาสงฺขฺยตฺถวชฺชิเตสุ สมาเสสุ อสงฺเขฺยหิ อุปสคฺเคหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ จสทฺเทน ‘‘สุคตงฺคุเลน, ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ

องฺคุลีหิ นิคฺคตํ นิรงฺคุลํ, องฺคุลิโย อติกฺกนฺตํ อจฺจงฺคุลํ, อิเม ทฺเว อมาทิสมาสา, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ทฺวงฺคุลํฯ

อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กิํ? ปญฺจ องฺคุลิโย อสฺมินฺติ ปญฺจงฺคุลิ, หตฺโถฯ องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิฯ ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ โอสาเรตฺวา [มหาว. 66], อฏฺฐงฺคุลํ ทนฺตกฏฺฐํ, ทฺวงฺคุลปรมํ, จตุรงฺคุลปรมํ, อฏฺฐงฺคุลปรม’’นฺติอาทีสุ ‘องฺคุล’นฺติ อการนฺตํ ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํฯ

[372] ทารุมฺหงฺคุลฺยา [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.97; ปา. 5.4.114; ‘ทารุมฺยงฺคุลฺยา’ (พหูสุ)]ฯ

ทารุสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ ปวตฺตาย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อโหติฯ

ปญฺจ องฺคุลิโย อสฺสาติ ปญฺจงฺคุลํ, ทารุฯ เอตฺถ จ องฺคุลิปมาณาวยโว ธญฺญาทีนํ มานวิเสโส ‘ทารู’ติ วุจฺจติฯ

[373] ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.75; ปา. 5.4.87]ฯ

ทีโฆ จ อโห จ วสฺโส จ เอกเทโส จาติ ทฺวนฺโท, เอกเทโส นาม ปุพฺพ, ปราทิ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ ทีฆาทีหิ จ อสงฺเขฺยหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติฯ จสทฺเทน ‘‘จิรรตฺต’’นฺติ สิชฺฌติฯ

ทีฆา รตฺติโย ทีฆรตฺตํ, ทีฆา รตฺติทิวปรํปราตฺยตฺโถฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, วสฺเสน เตมิตา รตฺติ วสฺสรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปรํ ปรรตฺตํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺติํ อติกฺกนฺโต อติรตฺโต, ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํฯ เอวํ ติรตฺตํ, จตุรตฺตํ, ปญฺจรตฺตํ, ฉารตฺตํ, วาธิการตฺตา ‘‘เอกรตฺตํ, เอกรตฺตี’’ติ สิชฺฌติฯ

อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กิํ? ทีฆา รตฺติ เอตฺถาติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโตฯ รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติฯ

[374] โค ตฺวจตฺเถ จาโลเป [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.77; ปา. 5.4.92]ฯ

อจตฺเถ จ อนญฺญา’สงฺขฺยตฺเถสุ จ ปวตฺตา โคสทฺทมฺหา อโลปฏฺฐาเน สมาสนฺโต อ โหติฯ

รญฺโญ โค ราชคโว, อตฺตโน โค สคโว, ปเรสํ โค ปรคโว, ปญฺจคโว, ปญฺจควํฯ เอวํ ทสควํฯ

อโลเปติ กิํ? ปญฺจหิ โคหิ กีโต ปญฺจคุฯ เอตฺถ จ เตน กีโตติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ตทฺธิตปจฺจยสฺส โลโป, เตน อยํ อปจฺจโย น โหติ, ‘โคสฺสู’ติ โอสฺสุตฺตํฯ

อจตฺเถติ กิํ? ควชา จ คาโว จ ควชคโว, โยมฺหิ โคสฺส ควตฺตํฯ

อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กิํ? จิตฺตคุ, อุปคุฯ

[375] รตฺติทิว ทารคว จตุรสฺสา [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.62; ปา. 5.4.77]ฯ

เอเต ตโย สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย ยสฺส โส จตุรสฺโส, อปจฺจโย, อสฺสิสฺส อิสฺส อตฺตํฯ

[376] อายาเมนุควํ [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.69; ปา. 5.4.83]ฯ

อายาเม คมฺยมาเน อนุควนฺติ นิปจฺจเตฯ

โคหิ อนุฏฺฐิตํ สกฏํ อนุควํฯ

อายาเมติ กิํ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุฯ

[377] อกฺขิสฺมาญฺญตฺเถ [ก. 337; รู. 350; นี. 722; จํ. 4.4.96; ปา. 5.4.113]ฯ

อญฺญปทตฺเถ ปวตฺตา อกฺขิมฺหา สมาสนฺโต อ โหติฯ

วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิรูปกฺโข, อเนกสหสฺสานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส สหสฺสกฺโข, โลหิตานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส โลหิตกฺโขฯ เอวํ นีลกฺโข, นีลกฺขิ วาฯ พหุลาธิการา อนญฺญตฺเถปิ, อกฺขีนํ ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขํ, อกฺขีนํ ปรภาโค ปโรกฺขํ, อกฺขีนํ ติโรภาโค ติโรกฺขํฯ อกฺขิสทฺเทน เจตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานิ คยฺหนฺติฯ

มหาวุตฺตินา กฺวจิ สมาสนฺโต อ, อา, อิปจฺจยา โหนฺติฯ

ตตฺถ อปจฺจเย –

วายุโน สขา วายุสโข, วายุสงฺขาโต สขา อสฺสาติ วา วายุสโข, อคฺคิ, สพฺเพสํ ปิยา’ปิยมชฺฌตฺตานํ สขาติ สพฺพสโข, สพฺเพ วา สขาโย อสฺสาติ สพฺพสโข, เมตฺตาวิหารีฯ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข’’ติ [เถรคา. 648] ปาฬิฯ ปาปานํ สขาติ ปาปสโข, ปาปา สขาโร ยสฺสาติ วา ปาปสโขฯ ‘‘ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. 3.253] ปาฬิฯ

ปหิโต เปสิโต อตฺตา เยนาติ ปหิตตฺโต, มชฺฌิโม อตฺตา สภาโว ยสฺสาติ มชฺฌตฺโต, ฉาตํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ [สณฺฐานํ (มูลปาเฐ)] ยสฺสาติ ฉาตชฺฌตฺโต, สุหิโต อตฺตา ยสฺสาติ สุหิตตฺโต , ยโต สํยโต อตฺตา ยสฺสาติ ยตตฺโต, ฐิโต อตฺตา อสฺสาติ ฐิตตฺโตอิจฺจาทิฯ

อาปจฺจเย –

ปจฺจกฺโข ธมฺโม ยสฺสาติ ปจฺจกฺขธมฺมา, ฉาเทตีติ ฉโท, โมโห, วิวโฏ ฉโท ยสฺมินฺติ วิวฏจฺฉทา, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ

อิปจฺจเย –

สุนฺทโร คนฺโธ ยสฺสาติ สุคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ยสฺสาติ ทุคฺคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ยสฺสาติ ปูติคนฺธิ, สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิฯ ‘‘สรีรสฺส สุคนฺธิโน, คุณคนฺธิยุตฺโต อห’’นฺติ ปาฬิฯ

อิติ สมาสนฺตอปจฺจยราสิฯ

นานาเทสราสิ

[378] อุตฺตรปเท [ก. 333-334; รู. 344-345; นี. 717-718]ฯ

อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปเท วิธิ โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ

‘‘อพฺราหฺมโณ, อนริโย, อภิกฺขุโก, อนนฺโต’’อิจฺจาทีสุ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร น-การสฺส อ, อน โหนฺติฯ

[379] นขาทโย [ก. 328; รู. 352; นี. 708; จํ. 5.2.95; ปา. 6.3.75]ฯ

นขาทโย สทฺทา นปกติกา สิชฺฌนฺติฯ