ติฏฺฐคุ จิตฺตคุฯ

อปฺปธานสฺสาติ กิํ? ราชคโวฯ

อนฺตสฺสาติ กิํ? โคกุลํฯ

อิติ สมาสนฺตรสฺสราสิฯ

ปุมฺภาวาติเทสราสิ

[362] อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาเวกตฺเถ [ก. 331; รู. 353; นี. 714; จํ. 5.2.29; ปา. 6.3.34]ฯ

‘เอกตฺเถ’ติ ตุลฺยาธิกรเณ, อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ อุตฺตรปเท ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท ปุมา อิว โหติฯ จตุรงฺคมิทํ วิธานํ, ปุพฺพปทํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ ภาสิตปุมญฺจ สิยา, ปรปทํ นิยติตฺถิลิงฺคญฺจ ปุพฺพปเทน เอกตฺถญฺจ สิยาติฯ

ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โส ทีฆชงฺโฆ, ปุริโส, ทีฆชงฺฆา, อิตฺถี, ทีฆชงฺฆํ, กุลํฯ

เอตฺถ จ เย สทฺทา กตฺถจิ ปุลฺลิงฺครูปา โหนฺติ, กตฺถจิ อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา อิตฺถิลิงฺครูปา, เต ภาสิตปุมา นามฯ ทีโฆ มคฺโค, ทีฆา รตฺติ, คโต ปุริโส, คตา อิตฺถี, กุมาโร, กุมารี, พฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณี อิจฺจาทิฯ

เย ปน อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺครูปา โหนฺติ, เต ภาสิตปุมา นาม น โหนฺติ, กญฺญา, ปญฺญา, สทฺธา, นที, อิตฺถี, ปถวี อิจฺจาทิฯ ตถา สภาวอิตฺถิลิงฺคาปิ นิยตปุนฺนปุํสกลิงฺคาปิ ภาสิตปุมา น โหนฺติ, เทวตา, รตฺติ, เธนุ, วธู, สกฺโก, เทโว, พฺรหฺมา, รตนํ, สรณํ อิจฺจาทิฯ

อิธ ปน ทีฆสทฺโท ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ [ธ. ป. 60] อาทีสุ ภาสิตปุโม, โส วิเสสฺยลิงฺคานุคตวเสน อิธ อิตฺถิปจฺจยยุตฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท นามฯ อิมินา สุตฺเตน ปุมฺภาวาติเทเส กเต ตตฺถ อาปจฺจโย อนฺตรธายติ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน สมาสนฺตสฺส อาการสฺส รสฺสตฺตํ, กุมารี ภริยา ยสฺส โส กุมารภริโย, อีปจฺจยนิวตฺติฯ ยุวติ ชายา ยสฺส โส ยุวชาโย, ติปจฺจยนิวตฺติฯ พฺรหฺมพนฺธู ภริยา ยสฺส โส พฺรหฺมพนฺธุภริโย, อูปจฺจยนิวตฺติฯ

อิตฺถิยนฺติ กิํ? กุมารี รตนํ ยสฺส โส กุมารีรตโน, ปุริโส, อิธ ปรปทํ อิตฺถิลิงฺคํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาโร รตนํ ยสฺส กุมารรตโนติ เอวํ อนิฏฺฐตฺโถ ภเวยฺยฯ

เอกตฺเถติ กิํ? กุมารีสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารีภตฺติโกฯ เอวํ สมณีภตฺติโก, พฺราหฺมณีภตฺติโก, สมาสนฺเต โก, อิธ ปรปทํ ปุพฺพปเทน เอกตฺถํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาเรสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารภตฺติโกติ เอวํ อนิฏฺฐตฺโถ ภเวยฺยฯ

อิตฺถีติ กิํ? ทฏฺฐพฺพฏฺเฐน ทิฏฺฐิ, คามณิกุลํ ทิฏฺฐิ เยน โส คามณิทิฏฺฐิ, อิธ คามณิสทฺโท ภาสิตปุโม โหติ, อิธ ปน กุลวาจกตฺตา นปุํสกลิงฺเค ติฏฺฐติ, อิตฺถิปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทสกิจฺจํ นตฺถิฯ

ภาสิตปุโมติ กิํ? สทฺธา ปกติ ยสฺส โส สทฺธาปกติโกฯ เอวํ ปญฺญาปกติโก, อิธ ปุพฺพปทํ นิยติตฺถิลิงฺคตฺตา ภาสิตปุมํ น โหตีติฯ สทฺธาธโน, ปญฺญาธโน, สทฺธาธุโร ปญฺญาธุโร อิจฺจตฺร ทุวงฺคเวกลฺลํ โหติฯ

กมฺมธารยมฺหิ [ก. 332; รู. 343; นี. 716] ปน ‘เอกตฺเถ’ติ ปทํ วิสุํ เอกํ องฺคํ น โหติ อเนกตฺถสฺส อิธ อสมฺภวโตฯ

ทีฆา จ สา ชงฺฆา จาติ ทีฆชงฺฆา, กุมารี จ สา ภริยา จาติ กุมารภริยาฯ เอวํ ขตฺติยกญฺญา, พฺราหฺมณกญฺญา, ยุวติ จ สา ภริยา จาติ ยุวภริยา, พฺรหฺมพนฺธู จ สา ภริยา จาติ พฺรหฺมพนฺธุภริยาฯ

อิตฺถิยนฺติ กิํ? กุมารี จ สา รตนญฺจาติ กุมารีรตนํฯ เอวํ สมณีปทุมํฯ

อิตฺถีติ กิํ? คามณิกุลญฺจ ตํ ทิฏฺฐิ จาติ คามณิทิฏฺฐิฯ

ภาสิตปุโมติ กิํ? สทฺธาปกติ, คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุฯ

สญฺญาสทฺเทสุ ปน จตุรงฺคยุตฺเตปิ วิธานํ น โหติ, นนฺทาเทวี, นนฺทาโปกฺขรณี, กายคตาสติ, ปฐมาวิภตฺติ, ทุติยาวิภตฺติ, ปญฺจมีวิภตฺติ, ฉฏฺฐีวิภตฺติ อิจฺจาทิฯ

[363] กฺวจิ ปจฺจเย [ก. 332; รู. 343; นี. 716; จํ. 5.2.31; ปา. 6.3.35]ฯ

ปจฺจเย ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท กฺวจิ ปุมาว โหติฯ

พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา, เอตฺถ จ พฺยตฺตานํ อิตฺถีนํ อติสเยน พฺยตฺตาติ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาติ อตฺโถฯ เอวํ ปณฺฑิตตรา, ปณฺฑิตตมา อิจฺจาทิฯ

[364] สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต [ก. 331; รู. 353; นี. 714; จํ. 5.2.41; ปา. 6.3.35]ฯ

วุตฺติมตฺเต ฐาเน สพฺพาทินามกา สพฺพนามสทฺทา ปุมาว โหนฺติฯ

สา ปมุขา ยสฺส โส ตปฺปมุโขฯ เอวํ ตปฺปธาโน, ตาย ตาหิ วา สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโตฯ สา เอว ปมุขา ตปฺปมุขาฯ

เอวํ ตปฺปธานา, ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ คาถายํ ตาสุ คาถาสุ วา ตตฺร, ตาย คาถโต ตาหิ วา คาถาหิ ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ วุตฺติ นาม สมาส, ตทฺธิตา’ ยาทิธาตุปจฺจยนฺต, วิภตฺติปจฺจยนฺตานํ นามํฯ

อิติ ปุมฺภาวาติเทสราสิฯ

สมาสนฺตกปจฺจยราสิ

[365] ลฺติตฺถิยูหิ โก [ก. 338; รู. 356; นี. 725; จํ. 4.4.140; ปา. 5.4.152]ฯ

อญฺญปทตฺถวิสเย กตฺตุอิจฺจาทีหิ ลฺตุปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ อี, อูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปจฺจโย โหติฯ

พหโว กตฺตาโร ยสฺมิํ เทเส โส พหุกตฺตุโกฯ เอวํ พหุวตฺตุโก, พหุกา นทิโย ยสฺมิํ เทเส โส พหุนทิโกฯ เอวํ พหุอิตฺถิโก, คาโม, พหุอิตฺถิกา, สภา, พหุอิตฺถิกํ, กุลํฯ เอวํ พหุกุมาริกํ, พหุพฺรหฺมพนฺธุโกฯ

เอตฺถ จ ‘พฺรหฺมพนฺธู’ติ รสฺสปทํ พฺราหฺมณํ วทติ, ทีฆปทํ พฺราหฺมณิํ วทติ, กปจฺจเย ปเร ทีฆานํ มหาวุตฺตินา รสฺสตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ

พหุลนฺติ กิํ? พหุกตฺตา, คาโมฯ

[366] วาญฺญโต [ก. 338; รู. 356; นี. 725; จํ. 6.2.72; ปา. 5.4.152]ฯ

อญฺญปทตฺถวิสเย ลฺติตฺถิยูหิ อญฺญโต อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ พหุลํ กปจฺจโย โหติ วาฯ