เมนู

วิเสสวิธาน

อิทานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ ฉสุ สมาเสสุ วิเสสวิธานานิ วุจฺจนฺเตฯ

นปุํสเกกตฺตํ, สมาสนฺตรสฺโส, ปุมฺภาวาติเทโส, สมาสนฺเต ก, สมาสนฺเต อ, นานาเทโส, อพฺยโย, สงฺขฺยา

นปุํสเกกตฺตราสิ

ตตฺถ สพฺโพ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค เอว, สมาหารภูตา ทิคุ, ทฺวนฺทา นปุํสกา จ เอกตฺตสงฺขฺยา จฯ

[359] กฺวเจกตฺตญฺจ ฉฏฺฐิยา [ก. 327; รู. 351; นี. 704; จํ. 2.2.69-73; ปา. 2.4.22-25]

ฉฏฺฐีสมาเส กฺวจิ นปุํสกตฺตํ เอกตฺตญฺจ โหติฯ

ฉายา, สภาสฺเววายํ วิธิ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ […สภจฺฉายํ (มูลปาเฐ)]ฯ เอวํ สกฏจฺฉายํ, ฆรจฺฉายํฯ อิธ น โหติ, รุกฺขจฺฉายา, ปพฺพตจฺฉายาฯ สภาสทฺเท อมนุสฺสสภาสฺเววายํ วิธิ, พฺรหฺมูนํ สภา พฺรหฺมสภํฯ เอวํ เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, รกฺขสสตํฯ มนุสฺสสภาสุ นตฺถิ, ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? ราชปริสาฯ

อิติ นปุํสเกกตฺตราสิฯ

สมาสนฺตรสฺสราสิ

‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน อพฺยยีภาว, สมาหารทิคุ, ทฺวนฺทานํ กสฺสจิ ตปฺปุริสสฺส จ สฺยาทีสุ รสฺโสฯ

อพฺยยีภาเว –

อุปมณิกํ อธิตฺถิ, อุปวธุฯ

สมาหารทิคุมฺหิ –

จตุทฺทิสํ, ทสิตฺถิ, ทสวธุฯ

สมาหารทฺวนฺเท –

มุขนาสิกํ, หนุคีวํฯ

ตปฺปุริเส –

สลภจฺฉายํ, พฺรหฺมสภํฯ

[360] ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺส [ก. 403; รู. 354; นี. 858; จํ. 2.2.86; ปา. 1.2.48]

สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ ฆปสฺส รสฺโส โหติฯ

พหุพฺพีหิมฺหิ –

พหุกญฺโญ, โปโส, พหุอิตฺถิ, กุลํ, พหุวธุ, กุลํฯ

อพฺยยีภาเว –

อุปมณิกํ, อธิตฺถิ, อุปวธุฯ

อนฺตสฺสาติ กิํ? สทฺธาธโน, ปุริโสฯ

อปฺปธานสฺสาติ กิํ? ราชกญฺญา, ราชกุมารี, พฺรหฺมพนฺธูฯ

[361] โคสฺสุ [ก. 342; รู. 337; นี. 722; จํ. 2.2.85; ปา. 1.2.48]

สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ โคสฺส อุ โหติฯ

ติฏฺฐคุ จิตฺตคุฯ

อปฺปธานสฺสาติ กิํ? ราชคโวฯ

อนฺตสฺสาติ กิํ? โคกุลํฯ

อิติ สมาสนฺตรสฺสราสิฯ

ปุมฺภาวาติเทสราสิ

[362] อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาเวกตฺเถ [ก. 331; รู. 353; นี. 714; จํ. 5.2.29; ปา. 6.3.34]

‘เอกตฺเถ’ติ ตุลฺยาธิกรเณ, อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ อุตฺตรปเท ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท ปุมา อิว โหติฯ จตุรงฺคมิทํ วิธานํ, ปุพฺพปทํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ ภาสิตปุมญฺจ สิยา, ปรปทํ นิยติตฺถิลิงฺคญฺจ ปุพฺพปเทน เอกตฺถญฺจ สิยาติฯ

ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โส ทีฆชงฺโฆ, ปุริโส, ทีฆชงฺฆา, อิตฺถี, ทีฆชงฺฆํ, กุลํฯ

เอตฺถ จ เย สทฺทา กตฺถจิ ปุลฺลิงฺครูปา โหนฺติ, กตฺถจิ อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา อิตฺถิลิงฺครูปา, เต ภาสิตปุมา นามฯ ทีโฆ มคฺโค, ทีฆา รตฺติ, คโต ปุริโส, คตา อิตฺถี, กุมาโร, กุมารี, พฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณี อิจฺจาทิฯ

เย ปน อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺครูปา โหนฺติ, เต ภาสิตปุมา นาม น โหนฺติ, กญฺญา, ปญฺญา, สทฺธา, นที, อิตฺถี, ปถวี อิจฺจาทิฯ ตถา สภาวอิตฺถิลิงฺคาปิ นิยตปุนฺนปุํสกลิงฺคาปิ ภาสิตปุมา น โหนฺติ, เทวตา, รตฺติ, เธนุ, วธู, สกฺโก, เทโว, พฺรหฺมา, รตนํ, สรณํ อิจฺจาทิฯ