ทิคุสมาส

อถ ทิคุสงฺขาโต ปฐมาตปฺปุริโส วุจฺจเตฯ

ทฺเว คาโว ทิคุ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺเตน นปุํสเกกตฺเตน จ ทิคุสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทิคูติ วุจฺจติฯ

[352] สงฺขฺยาทิ [ก. 321; รู. 349; นี. 699]ฯ

สมาหาเรกตฺเถ สงฺขฺยาปุพฺพกํ เอกตฺถํ นปุํสกํ โหติ, สมาหารวจเนเนว เอกตฺตญฺจ สิทฺธํฯ

ทฺเว คาโว ทิคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ, ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย โลกา ญาณสฺมิํ สมาหฏา สมฺปิณฺฑิตาติ ติโลกํ, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ ติโลกํ, ตโย จ เต โลกา จาติ ติโลกํฯ เอวํ ติภวํ, ติปุริสํ, ตีณิ มลานิ ติมลํ, ติรตนํ, ติสฺโส สญฺญาโยติสญฺญํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํฯ จตฺตาโร ปถา จตุปฺปถํ, จตฺตาริ สจฺจานิ จตุสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํฯ เอวํ ปญฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺฐปทํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสิกฺขาปทํ, สตโยชนํ, สหสฺสโยชนํ อิจฺจาทิฯ

อิมสฺมิํ สมาหารทิคุมฺหิ สพฺพํ นปุํสกเมว รสฺสนฺตเมว เอกวจนนฺตเมว จาติฯ

อสมาหารทิคุ [รู. 350 นี. 703] ยถา? เอโก ปุคฺคโล เอกปุคฺคโล, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา อิจฺจาทิฯ

สงฺขฺยาฐาเน ปน [ก. 392; รู. 418; นี. 831] ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํฯ เอวํ ติสตํ, จตุสตํ, ปญฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺฐสตํ, นวสตํ, ทสสตํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ, จตุสหสฺสํ, ปญฺจสหสฺสํ, ทสสหสฺสํฯ

ทฺเว สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํฯ เอวํ ‘‘ติสตสหสฺสํ, จตุสตสหสฺสํ, ปญฺจสตสหสฺส’’นฺติ วา ‘‘ทฺวิสตานิ, ทฺเว สตานิ, ติสตานิ, ตีณิ สตานิ, จตุสตานิ, จตฺตาริ สตานิ, ทฺวิสหสฺสานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ติสหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ, ทฺวิสตสหสฺสานิ, ทฺเว สตสหสฺสานี’’ติ วา เอวํ วจนทฺวยญฺจ วากฺยญฺจ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สตสหสฺเสปีติฯ

เอตฺถ สิยา – ทิคุ นาม สงฺขฺยาปุพฺพเมว สิยา, อิเมสุ จ สพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว โหตีติ? ทิคุมฺหิ ปุพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว สิยา, ปรปทํ ปน สงฺขฺยาปทมฺปิ อญฺญมฺปิ ยุชฺชตีติฯ

ทิคุสมาโส นิฏฺฐิโตฯ

พหุพฺพีหิสมาส

อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเตฯ

พหโว วีหโย ยสฺมิํ เทเส โสยํ พหุพฺพีหิ, ตาทิโส คาโม วา เทโส วา ชนปโท วา, พหุพฺพีหิสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส พหุพฺพีหีติ วุจฺจติฯ ยถา หิ พหุพฺพีหิสทฺโท สมาสปทตฺเถ อติกฺกมฺม คาม, เทส, ชนปทอิจฺจาทีนํ อญฺเญสํ ปทานํ อตฺเถสุ ติฏฺฐติ, ตถา อยํ สมาโสปิฯ อญฺญปทตฺถปธาโน หิ พหุพฺพีหิสมาโสฯ

โส สงฺเขเปน ทุวิโธ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ จาติฯ