อาเทสสนฺธิ

อถาเทสสนฺธิ ทีปิยเตฯ

[37] ยวา สเร [ก. 18, 19, 21, 45; นี. 44, 46, 47, 51, 58]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ย, วาเทสา โหนฺติ วาฯ

อิวณฺเณ –

ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ธ. ป. 376], สพฺพา วิตฺยานุภูยเต, กฺยาหํ อปรชฺฌามิ [ปารา. 383] – อิธ ปฐมํ พินฺธุโลโป, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา [ชา. 2.21.149], ญาโต เสนาปตีตฺยาหํ [ชา. 2.21.94], อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. 411], อิจฺจสฺส วจนียํ [ทีฆนิกาเย], ปจฺจุตฺตริตฺวา, ปจฺจาหรติ [ปารา. 305-307], ปจฺเจติ, ปจฺจโย, อจฺเจติ, อจฺจโย [ที. นิ. 1.251], อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ [ชา. 1.7.33] – อติเรโก อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑตฺยตฺโถ, อปุจฺจณฺฑตา – อปุติอณฺฑตาตฺยตฺโถ, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจฆานโก, ชจฺเจฬโก, อพฺภุคฺคจฺฉติ, อพฺเภติ, อพฺโภกาโส [ที. นิ. 1.191], อชฺโฌกาโส อชฺฌาคมา อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ [ปาจิ. 465], อติสิคโณ, อธีริตํฯ

เอตฺถ จ อิจฺเจตนฺติอาทีสุ อิมินา สุตฺเตน อิติ, ปติ, อติปุติ, ชาติ, อภิ, อธิสทฺทานํ อิวณฺณสฺส ยตฺตํ, ‘ตวคฺค, วรณาน’…นฺติ สุตฺเตน ยมฺหิ ตวคฺคสฺส จตฺตํ, ‘วคฺค, ล, เสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, อภิ, อธิสทฺเทสุ ปน ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’…นฺติ สุตฺเตน วคฺคจตุตฺถานํ ตติยตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

จกฺขฺวาพาธมาคจฺฉติ, ปาตฺวากาสิ [ม. นิ. 2.308], วตฺเถฺวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ, ทฺวากาโร [มหาว. 9], มธฺวาสโว [ปาจิ. 328], อนฺวโย, อนฺเวติ, สฺวากฺขาโต [มหาว. 26, 62], สฺวากาโร [มหาว. 9], พหฺวาพาโธ อิจฺจาทิฯ

[38] เอโอนํ [ก. 17, 18; รู. 19, 20; นี. 43, 44]ฯ

สเร ปเร เอ, โอนํ ย, วาเทโส โหติ วาฯ

กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ [สุ. นิ. 967], กฺยสฺสุ อิธ โคจรา [สุ. นิ. 967] -เก+อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ, พฺยปถโยติ วจนปถา, ยถา นามํ ตถา ฌสฺส-เจ+อสฺสาติ เฉโท, ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ [ม. นิ. 1.30], ตฺยสฺส ปหีนา โหนฺติ, ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. 1.1.7], ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน [ชา. 2.22.397], อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม [มหาว. 7], ยฺยสฺส วิปฺปฏิสารชา, ยฺยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา, ยฺยสฺสุ มญฺญามิ สมเณ-เอตฺถ จ อวิสิฏฺเฐปิ วจนสทฺเท เย+อสฺสาติ ปทจฺเฉทพุทฺธิสุขตฺถํ ‘ยฺยสฺสา’ติ โปตฺถกาโรปนํ ยุชฺชติเยว, ยถา ตํ? ‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ’ [ชา. 2.22.1474] อิจฺจาทีสุ วิย, กฺวตฺโถสิ ชีวิเตน เม, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม [ที. นิ. 2.35], อถ ขฺวสฺส, อตฺถิ ขฺเวตํ พฺราหฺมณ, ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. 1.213], ยฺวาหํ, สฺวาหํ อิจฺจาทิฯ

วาตฺเวว? โส อหํ วิจริสฺสามิ [สุ. นิ. 194], โส อหํ ภนฺเตฯ

[39] ยุวณฺณานมิยงุวง [โมค. 5-136 (ยุวณฺณาน มิย งุ ว ง สเร)]ฯ

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปทานํ อิยง, อุวงาเทสา โหนฺติ วาฯ งานุพนฺโธ อนฺตาเทสตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

อิธ เอเกกสฺส ปทสฺส รูปทฺวยํ วุจฺจเตฯ

อิวณฺเณ –

ติยนฺตํ ตฺยนฺตํ – ตตฺถ ติยนฺตนฺติ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ, ตฺยนฺตนฺติ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเตนฯ เอวํ เสเสสุฯ อคฺคิยาคาเร อคฺยาคาเร, จตุตฺถิยตฺเถ [มหาว. 37] จตุตฺถฺยตฺเถ, ปญฺจมิยตฺเถ ปญฺจมฺยตฺเถ, ปถวิยากาโส ปถพฺยากาโส, วิยญฺชนํ พฺยญฺชนํ, วิยากโต พฺยากโต, วิยากํสุ พฺยากํสุ, วิยตฺโต พฺยตฺโต, วิยูฬฺโห พฺยูฬฺโห, ธมฺมํ อธิเยติ อชฺเฌติ, ปติเยติ ปจฺเจติ ปตฺติยายติ วา, ปริยงฺโก ปลฺลงฺโก, วิปริยาโส วิปลฺลาโส, อิธ เอกรูปํ โหติ – ปริยตฺติ, ปริยตฺโต, ปริยาโย, ปลฺลงฺโกอิจฺจาทีสุ ปริสทฺเท รสฺส ลตฺตํ กตฺวา อิสฺส ‘ยวา สเร’ติ ยตฺเต กเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อุวณฺเณ –

ภิกฺขุวาสเน, สยมฺภุวาสเน, อิธปิ รูปทฺวยํ ลพฺภติ – ทุวงฺคิกํ=ทฺวงฺคิกํ, ภุวาทิคโณ=ภฺวาทิคโณ อิจฺจาทิฯ

[40] วิติสฺเสเว วา [รู. 33 (ปิฏฺเฐ)]ฯ

เอวสทฺเท ปเร อิติสทฺทสฺส อิ-การสฺส โว โหติ วาฯ

อิตฺเวว โจโร องฺคุลิมาโล, สมุทฺโทตฺเวว สงฺขฺยํ [อุทา. 45] คจฺฉติ, มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, มหาสมฺมโตตฺเวว ปฐมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺตํ [ที. นิ. 3.131], อิสิคิลิตฺเวว สมญฺญา อโหสิ [ม. นิ. 3.133]ฯ

วาติ กิํ? อิจฺเจวตฺโถ, สมุทฺโทเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

สุตฺตวิภตฺเตน เอวสทฺเท ปเร อญฺญติ-การสฺส วตฺตํฯ วิลปตฺเวว โส ทิโช [ชา. 1.6.103], อนุเสตฺเววสฺส กามราโค, อนุเสตฺเววสฺส รูปราโค – อนุเสติ+เอว+อสฺสาติ เฉโท, โหตฺเวว การิยสนฺนิฏฺฐานํ, โหเตว วาฯ

[41] เอโอนม วณฺเณ [ก. 27; รู 39; นี. 66, 163-4]ฯ

สรพฺยญฺชนภูเต วณฺเณ ปเร เอ, โอนํ อตฺตํ โหติ วาฯ ตตฺถ เอสฺส อตฺตํ เยภุยฺเยน ม, ทาคเมสฺเวว โหติฯ

อกรมฺหส เต กิจฺจํ [ชา. 1.4.29] – อกรมฺหเสตฺยตฺโถ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต [ชา. 1.7.58; 2.22.2261], ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต [ชา. 2.22.783], ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ [ชา. 2.18.162] – เย+อาหุตฺยตฺโถฯ กทสฺสุ – เก+อสฺสุ, ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา, ตเทว เต ชรานิสฺสิตาเย+เอว, เต+เอวาติ เฉโท, สฺเว ภโว สฺวาตนํ [ปารา. 22] – พฺยญฺชเน ทีโฆฯ

โอมฺหิ –

ส สีลวา [ธ. ป. 84], ส ปญฺญวา, ส เว กาสาวมรหติ [ธ. ป. 10], เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม [ธ. ป. 5], ทินฺนมาสิ ชนินฺเทน [ชา. 2.22.2161 (ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน)] – ทินฺโน+อาสีติ เฉโท, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺฐ. 189] – มคฺโค+อตฺถิ, อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. 1.47], ปจฺจยาการเมว จ [วิภ. อฏฺฐ. 225], สงฺโฆ ปพฺพตมิว, สทฺโท จิจฺจิฏมิว, หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตนํ, ปาโต อสนํ ปาตราโส, ปาตมนุสิฏฺโฐ, กกุสนฺธ โกณาคมโน, เถร วาทานมุตฺตโม – กกุสนฺโธติ จ เถโรติ จ เฉโท, เถรวาโทติ อตฺโถฯ

สุตฺตวิภตฺเตน อนิมิตฺเตปิ โหติฯ ตุวญฺจ ธนุเสข จ [ชา. 1.16.239], ปจฺจยมหาปเทโส เหส, เอกโกฏฺฐาโส เอส, อภิลาปมตฺตเภโท เอส อิจฺจาทิฯ

[42] โคสฺสาวง [ก. 22, 78; รู. 28; นี. 52, 229]ฯ

สเร ปเร โคสฺส อนฺตสฺส อวง โหติฯ

โค จ อสฺโส จ ควาสฺสํฯ

สุตฺตวิภตฺเตน พฺยญฺชเนปิฯ สควจณฺโฑ [อ. นิ. 4.108], ปรควจณฺโฑฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

มหาวุตฺตินา อวณฺณสฺส อุตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

ปุถุชฺชโน, ปุถุภูโต-ปุถูติ วา เอโก ปาฏิปทิโก, ปุถุนา ปุถุนีติปิ ทิสฺสติ, อเปกฺขิยาโน อเปกฺขิยานอเปกฺขิตฺวาตฺยตฺโถฯ เอวํ อนุโมทิยาโน, มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน, มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. 1.2.9], รตฺติทิโวว โส ทิพฺโพ, มานุสํ สรโทสตํ-วสฺสสตนฺตฺยตฺโถ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. 3.281], สมฺปตนฺติ ทิโสทิสํ-ตํ ตํ ทิสนฺตฺยตฺโถ, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, อญฺโญญฺญํ อญฺญมญฺญํ, โปโนปุญฺญํ ปุนปฺปุนํ, โปโนพฺภวิกา ตณฺหา-ปุโนติ วา เอโก นิปาโต, ปุโน ตสฺส มเห สิโน, ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหญฺจ สงฺคโม, น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว [อป. เถรี 2.2.235]ฯ

อิวณฺณสฺส อตฺตํ, อุตฺตํ, เอตฺตญฺจ –

ตทมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ-ตํ เอตํ อตฺถชาตํ อิมินา ปริยาเยน เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สกิํ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี, อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ, เอวุมํ – เอวํ+อิมนฺติ เฉโท, ตฺวํ โน สตฺถา มหามุเน, อตฺถธมฺมวิทู อิเสฯ

อุวณฺณสฺส อิตฺตํ, โอตฺตญฺจ –

มาติโต [ที. นิ. 1.303], ปิติโต, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข, มาติโฆ [ชา. 2.19.118], ปิติโฆ, มตฺติกํ ธนํ [ปารา. 34], เปตฺติกํ ธนํ, อปิ โน ลจฺฉสิ, กจฺจิ โน ตุมฺเห ยาเปถ, กถํ โน ตุมฺเห ยาเปถ, โสตุกามตฺถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, น โน สมํ อตฺถิ [ขุ. ปา. 6.3], น หิ โน สงฺกรนฺเตน [ม. นิ. 3.272], นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย [ชา. 1.5.110 (น หิ โน โกจิ ปริยาโย)] – อิเมสุ ตีสุ นุสทฺโท เอกํสตฺเถ, โสสิโต โสตตฺโต เจว [ชา. 1.1.94 โสตตฺโต โสสินฺโท เจว; ม. นิ. 1.157] – สุฏฺฐุ สีตโล สุฏฺฐุ สนฺตตฺโตตฺยตฺโถ, ชมฺพุนทิยา ชาตํ ชมฺโพนทํฯ

เอสฺส อิตฺตํ –

โอกนฺทามสิ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ [ชา. 2.22.2173] – อวกนฺทามเสตฺยตฺโถ, ยํ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, ตทชฺช ตุยฺหํ ทสฺสาม [ที. นิ. 2.370], อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ [ธ. ป. 286], พุทฺธปจฺเจกพุทฺธิสุ, เจเตหิ เจตปุตฺติหิ [จริยา. 1.106] – เจตปุตฺเตหิ สทฺธินฺตฺยตฺโถฯ

โอสฺส อุตฺตํ –

มนุญฺญํ, น เตนตฺถํ อพนฺธิสุ [ชา. 1.6.7] – โส เตน วจเนน อตฺถํ น อพนฺธิ น ลภีตฺยตฺโถฯ

อวฺหายนฺตุ สุ ยุทฺเธน [ชา. 2.22.871] – โส ปหารวจเนน มํ อวฺหยนฺโตตฺยตฺโถฯ อปิ นุ หนุกา สนฺตา [ชา. 1.1.146] – โน หนุกา เอกนฺตํ ขินฺนา ทุกฺขปตฺตาตฺยตฺโถฯ

วิการสนฺธิปิ อาเทสสนฺธิรูปตฺตา อิธ สงฺคยฺหติฯ

อิติ สราเทสราสิฯ

กวคฺคโต ปฏฺฐาย วคฺคาวคฺคพฺยญฺชนานํ อาเทโส ทีปิยเตฯ

[43] วคฺคลเสหิ เตฯ

ปญฺจวคฺเคหิ จ ล, เสหิ จ ปรสฺส ย-การสฺส กฺวจิ เต เอว วคฺค ล, สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ย-กาโร ปุพฺพรูปตฺตํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

นิปจฺจตีติ นิปโก, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, วิปาโก เอว เวปกฺกํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺกํ, วากฺยํ วาฯ ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ – ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต อาทิทุติยสฺส ปฐมตฺตํ, สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคํ, โทภคฺคํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ, กุกฺกุจภาโว กุกฺกุจฺจํ, วตฺตพฺพนฺติ วาจฺจํ, วุจฺจเต, ปจฺจเต, วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ, ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยชฺชํฯ

[44] ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา [ก. 269, 41; นี. 104, 106, 119, 121-5]ฯ

อาเทสภูเต วา วิภตฺติภูเต วา ปจฺจยภูเต วา ย-กาเร ปเร ตวคฺคานํว, ร, ณานญฺจ จวคฺค, พ, ย, ญาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ

โปกฺขรญฺโญ, โปกฺขรญฺญา, โปกฺขรญฺญํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ, เอวํ พฺรหฺมญฺญํ, อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. 411] อิจฺจาทีนิ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเต อุทาหฏานิฯ

ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, ตถสฺส ภาโวตจฺฉํ, ยชฺเชวํ-ยทิ+เอวํ, นชฺโช, นชฺชา, นชฺชํ, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ [ธ. ส. 160], อุปสมฺปชฺชติ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, โพชฺฌา, โพธิยา วา, พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพชฺฌํ, พุชฺฌติ, โปโนปุญฺญํ, ถนโต สมฺภูตํ ถญฺญํฯ

ปวคฺเค ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

วปฺปเต, ลุปฺปเต, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลภิยเตติ ลพฺภํ, ลพฺภเต, คาเม หิตํ คมฺมํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, อาคมฺม, อุปคมฺม, คมิยเตติ คมฺโม, เอวํ ทมฺโม, รมฺโม, คมฺมเต, รมฺมเตฯ

‘ตวคฺค วรณาน…’นฺติ อิมินา สุตฺเตน ยมฺหิ รสฺส ยตฺตํ –

กยฺยเต กริยเต, อยฺโย อริโยฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ลโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

ปลฺลงฺโก, วิปลฺลาโส, โกสลฺลํ, ปตฺตกลฺลํฯ

‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ –

ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, ภาตุ อปจฺจํ ภาตพฺโย, โกรพฺโย, ทิเว ภวํ ทิพฺพํ ทิพฺยํฯ

‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –

รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ-มโนคณตฺตา มชฺเฌ สาคโม, ภาสิตพฺพนฺติ ภสฺสํ, อาทิสฺส=อาทิสิตฺวา, อุทฺทิสฺส=อุทฺทิสิตฺวา, อุปวสฺส=อุปวสิตฺวา, สมฺผุสฺส=สมฺผุสิตฺวา, ตุสฺสติ, ทุสฺสติ, นสฺสติอิจฺจาทิฯ

[45] ตถนรานํ ฏฐณลา [รู. 3 (ปิฏฺเฐ)]ฯ

ตาทีนํ ฏาทิอาเทสา โหนฺติ วาฯ

ตสฺส ฏตฺตํ –

ปฏิหญฺญติ, ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, ปฏิจฺฉนฺโน, ปฏิปฺปนฺโน, พฺยาวโฏ, อุทาหโฏ, ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิฯ

ถสฺส ฐตฺตํ –

ปีฬนฏฺโฐ [ปฏิ. ม. 1.17], สงฺขตฏฺโฐ [ปฏิ. ม. 1.17], อฏฺฐิํกตฺวา สุเณยฺย [ชา. 2.17.92], อฏฺฐกถา อิจฺจาทิฯ

นสฺส ณตฺตํ –

คามํ เนตีติ คามณิ, เสนํ เนตีติ เสนาณิ, ปณิธิ, ปณิธานํ, ปณิหิตํ, ปณาโม, ปริณาโม, โอณาโม, อุณฺณาโม, กรณียํ, กรณํ, ญาณํ, ตาณํ, ปมาณํ, สรณํ, คหณํ อิจฺจาทิฯ

รสฺส ลตฺตํ –

ปลิโฆ, ปลิโพโธ, ปลิปนฺโน, ปลฺลงฺโก, ตลุโณ ตรุโณ, กลุนํ ปริเทวยิ [ชา. 2.22.2151], มหาสาโล, อฏฺฐสาลินี, นยสาลินี อิจฺจาทีนิฯ

อิทานิ มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

กสฺส ขตฺตํ –

นิกฺขมติ, นิกฺขนฺโต, เนกฺขโม, ราชกิจฺจํ กโรตีติ ขตฺตา, กตฺตา วาฯ

ทตฺตญฺจ –

สทตฺถปสุโต สิยา [ธ. ป. 166]ฯ

ยตฺตญฺจ –

สยํ รฏฺฐํ หิตฺวาน, ปุปฺผทานํ ททาตีติ ปุปฺผทานิโย ปุปฺผทานิโก, สิปฺปลิวเน วสตีติ สิปฺปลิวนิโย สิปฺปลิวนิโก, กุมาริยา กุมาริกาฯ

ขสฺส คตฺตํ –

เอฬมูโค เอฬมูโขฯ

คสฺส กตฺตํ –

ลุชฺชตีติ โลโก, อาโรคฺยํ อภิสชฺเชตีติ ภิสกฺโก, กุลูปโก กุลูปโค, ขีรูปโก ขีรูปโค, คีวูปกํ คีวูปคํฯ

ฆสฺส หตฺตํ –

สีฆชวตาย สีโหฯ

จสฺส ฉตฺตํ –

วินิจฺฉโย, อจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ, รํสิโย นิจฺฉรนฺติ-นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

ฉสฺส สตฺตํ –

อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. 2.22.314] -ฉาหํ+อสฺสาติ เฉโท, สฬายตนํฯ

ชสฺส ทตฺตํ –

ปรเสนํ ชินาตีติปสฺเสนที-มหาวุตฺตินา สรโลโป, รสฺส ปรรูปํฯ

ยตฺตญฺจ –

นิสฺสาย ชายตีติ นิโย, นิยโก วา, นิยํ ปุตฺตํฯ

ญสฺสณตฺตํ –

ปณฺณตฺติ ปญฺญตฺติ, ปณฺณาสํ ปญฺญาสํฯ ปณฺณวีสติ ปญฺจวีสติฯ

นตฺตญฺจ –

นามมตฺตํ น นายติ, อนิมิตฺตา น นายเร [วิสุทฺธิ. อฏฺฐ. 1.228] – น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

ตสฺส กตฺตํ –

นิยโก นิยโตฯ

ถตฺตญฺจ –

นิตฺถิณฺโณ, นิตฺถรณํ, เนตฺถารํฯ

นตฺตญฺจ –

ชิโน, ปิโน, ลิโน, ปฏิสลฺลิโน, ปฬิโน, มลิโน, สุปิโน, ปหีโน, ธุโน, ปุโน, ลุโน, อาหุนํ, ปาหุนํฯ

ทสฺส ฑตฺตํ –

ฉวฑาโห, ทิสาฑาโห, กายฑาโหฯ

ฬตฺตญฺจ –

ปริฬาโห, อาคนฺตฺวา ฉวํ ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬหนํ, สุสานํฯ

ตตฺตญฺจ –

สุคโต, ตถาคโต, กุสิโต, อุทติ ปสวตีติ อุตุฯ

ธสฺส ทตฺตํ –

เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ [ม. นิ. 1.501] -อิธาติ วา นิปาโตฯ

หตฺตญฺจ –

สาหุ ทสฺสนมริยานํ [ธ. ป. 206], สํหิตํ, วิหิตํ, ปิหิตํ, อภิหิตํ, สนฺนิหิตํ, ปณิหิตํ, สทฺทหติ, วิทหติ, ปิทหติฯ

นสฺส อุตฺตํ –

อุปญฺญาโส=อุปนฺยาโส, ญาโย=นฺยาโย-นิจฺจํ เอติ ผลํ เอเตนาติ ญาโย, เญยฺยํ=เนยฺยํฯ

ยตฺตญฺจ –

เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถราธินนฺติ เถราเธยฺยํ, ปาติโมกฺขํ, ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํฯ

ปสฺส ผตฺตํ –

นิปฺผชฺชติ, นิปฺผตฺติ, นิปฺผนฺนํฯ

พตฺตญฺจ –

สมฺพหุลํ=สมฺปหุลํ, พหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. 98] =ปหุ สนฺโต น ภรติฯ

ภสฺส ผตฺตํ –

อนนฺตํ สพฺพโตปผํ [ที. นิ. 1.499]ฯ

มสฺส ปตฺตํ –

จิรปฺปวาสิํ [ธ. ป. 219], หตฺถิปฺปภินฺนํ [ธ. ป. 326]ฯ

ยสฺส วตฺตํ –

ทีฆาวุ กุมาโร [มหาว. 459] =ทีฆายุ กุมาโร, อายุํ ธาเรตีติ อาวุธํ=อายุธํ, อายุ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ ‘อาวุโส’ติ นิปาโต, กสาโว=กสาโย, กาสาวํ=กาสายํ, สาลิํ ลุนาตีติ สาลิลายโก, ติณลายโกฯ

ลสฺส รตฺตํ –

นีลํ ชลํ เอตฺถาติ เนรญฺชรา, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร, สสฺสตํ ปเรติ, อุจฺเฉทํ ปเรติ-ปเลตีติ อตฺโถฯ

วสฺส ปตฺตํ –

ปิปาสติ ปิวาสติฯ

พตฺตญฺจ –

พฺยากโต, พฺยตฺโต, พฺยญฺชนํ, สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ, ทิพฺพํ, ทิพฺพติ, สิพฺพติ, กุพฺพติ, กุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺโต, อเสวิตพฺพตฺตา วาเรตพฺโพติ พาโล, ปพฺพชิโต, ปพฺพชฺชา อิจฺจาทิฯ

สสฺส ฉตฺตํ –

อุจฺฉิฏฺฐํ-อวสิฏฺฐนฺตฺยตฺโถ, ‘‘ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, รํสิโย [วิ. ว. 730] นิจฺฉรนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ สสฺส ฉตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ

ตตฺตญฺจ –

อุตฺติฏฺฐปตฺตํ อุปนาเมนฺติ [มหาว. 64], ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ ติ เอตฺถ ปน อุทฺทิสฺส ติฏฺฐนํ อุตฺติฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา [ชา. 1.7.59]’’ติ วุตฺตํฯ

หสฺส ฆตฺตํ –

นิจฺจํ ทหติ เอตฺถาติ นิทาโฆ, ลฆุ ลหุฯ

ฬสฺส ฑตฺตํ –

ครุโฑ ครุโฬฯ

อิติ พฺยญฺชนาเทสราสิฯ

มิสฺสกาเทโส วุจฺจเตฯ

อวสฺส อุตฺตํ –

อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโย, อุปฺปโถ, อุมฺมคฺโค, อุญฺญา อวญฺญา, อุญฺญาตํ อวญฺญาตํ, อุชฺฌานสญฺญีฯ

โอตฺตญฺจ –

โอนทฺโธ, โอกาโส, โอวาโท, โอโลกนํ อิจฺจาทิฯ

วสฺส โอตฺตํ –

อุโปสโถ – อุปวสโถติ ฐิติ, โนนีตํ นวนีตํ, นิวตฺถโกโจ นิวตฺถกวโจ, โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ [ชา. 2.22.1880] – กฺวติ อตฺโถฯ โก เต ทิฏฺโฐ วา สุโต วา, วานโร ธมฺมิโก อิติ, โก นุเม โคตมสาวกา คตา-กฺว นุ+อิเมติ เฉโท, โสณฺณํ สุวณฺณํ อิจฺจาทิฯ

กุสฺส กฺรุตฺตํ –

กฺรุพฺพติ กุพฺพติฯ

ตฺตสฺส ตฺรตฺตํ –

อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺรโช ปุตฺโต อตฺตโช, เขตฺตโช, โคตฺรภู, วตฺรภู, จิตฺรํ, วิจิตฺรํ, จิตฺตํ, วิจิตฺตํ, อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ [สํ. นิ. 1.98], อุตฺราสี ปลายี [สํ. นิ. 1.249], ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ [ม. นิ. 1.23] อิจฺจาทิฯ

ทสฺส ทฺรตฺตํ –

อินฺทฺริยํ, สุโข อุทโย ยสฺสาติ สุขุทฺรยํ, ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ [ม. นิ. 2.109], ปถวี อุนฺทฺริยฺยติ [สํ. นิ. 1.158] – ภิชฺชตีตฺยตฺโถ, มิตฺตทฺรุพฺโภ มิตฺตทฺทุพฺโภฯ

ทฺทสฺส ทฺรตฺตํ –

ภทฺรํ ภทฺทํ, อสฺโส ภทฺโร [ธ. ป. 143], สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ [ที. นิ. 2.153], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. 1.2.105], ภทฺรานิ ภทฺรานิ ยานานิ โยเชตฺวา, ลุทฺรํ [ที. นิ. 2.43] ลุทฺทํฯ

พสฺส พฺรตฺตํ –

พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ [ชา. 1.1.14], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติฯ

ว, วีนํ พฺยตฺตํ –

พฺยโย=วโย-วินาโสตฺยตฺโถ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ=วาวโฏ, ปงฺเก พฺยสนฺโน=วิสนฺโน, พฺยมฺหิโต=วิมฺหิโต, พฺยมฺหํ=วิมานํ-มานสฺส มฺหตฺตํฯ

กฺขสฺส จฺฉตฺตํ –

อจฺฉิ=อกฺขิ, สจฺฉิ=สกฺขิ-สห อกฺขินา วตฺตตีติ อตฺเถ นิปาโต, ปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ [มิ. ป. 5.3.12], มจฺฉิกา=มกฺขิกา, ลจฺฉี=ลกฺขี-สิรีติ อตฺโถฯ

มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –

อาเจโร อาจริโย, น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ [ชา. 1.1.9], อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา [ชา. 1.7.82], พฺรหฺมเจโร พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ [ชา. 1.15.324], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ [ธ. ป. 247]ฯ

กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย , ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิฯ

อกฺขรวฑฺฒิปิ โหติ –

เอกจฺจิโย เอกจฺเจยฺโย เอกจฺโจ, มาติโย มจฺโจ, กิจฺจยํ กิจฺจํ, ปณฺฑิติยํ ปณฺฑิจฺจํ, สุวามิ สามิ, สุวามินิ สามินิ, สุวเกหิ ปุตฺเตหิ สเกหิ ปุตฺเตหิ, สตฺตโว สตฺโต, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. 2.21.76], เอวํ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. 2.21.79] อิจฺจาทิฯ

อิติ มิสฺสกาเทสราสิฯ

พินฺทาเทโส ทีปิยเตฯ

[46] วคฺเค วคฺคนฺโต [ก. 31; รู. 49; นี. 138-9]ฯ

วคฺคพฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตสฺส สกวคฺคนฺตพฺยญฺชนาเทโส โหติ วาฯ

ทีปงฺกโร, สงฺขาโร, สงฺคโห, สญฺจาโร, สญฺชาโต, สณฺฐิตํ, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, สนฺธิ, สนฺนิธิ, สมฺปตฺติ, สมฺพุทฺโธ, สมฺภโว, สมฺภาโร, สมฺภินฺโน, สมฺมโต อิจฺจาทีสุ นิจฺจํ, ตงฺกโร, ตํกโร อิจฺจาทีสุ อนิจฺจํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ [ขุ. ปา. 1.สรณตฺตย], น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ อิจฺจาทีสุ [ธ. ป. 67] นตฺถิฯ

มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเตฯ

วคฺคาวคฺเคสุ พฺยญฺชเนสุ ปเรสุ นิคฺคหีตํ ปรรูปํ คจฺฉติ –

สกฺกโรติ, สกฺกโต, สกฺกาโร, สกฺกจฺจํ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร, ตกฺขณํ ตงฺขณํ ตํ ขณํ, ตคฺคติกํ ตํ คติกํ, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตปฺปธาโน, เอตปฺปรโม, ยคฺคุโณ ยํคุโณ, ตลฺเลณา, มลฺเลณา, สลฺเลโข, ปฏิสลฺลีโน, ตพฺพณฺณนา ตํวณฺณนา, ตสฺสโม ตํสโม, อิทปฺปจฺจยตา , จิรปฺปวาสิํ, หตฺถิปฺปภินฺนํ อิจฺจาทิฯ อิมสฺมิํ คนฺเถ เอกตฺถ สิทฺธมฺปิ ตํ ตํ รูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนมฺปิ วิธิยฺยติ ญาณวิจิตฺตตฺถํฯ

[47] มยทา สเร [ก. 34, 35; รู. 34, 52; นี. 142-5]ฯ

สเร ปเร นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ ม, ย, ทา โหนฺติ วาฯ

ตตฺถ ทาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ นปุํสเก ทิสฺสติ –

ยทพฺรวิ [ชา. 1.2.143], ตทนิจฺจํ [ม. นิ. 2.19], เอตทโวจ สตฺถา [สุ. นิ. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต]ฯ

สมาเส ปน ทาเทโส ติลิงฺเค ทิสฺสติ –

ยทนนฺตรํ, ตทนนฺตรํ, เอตทตฺถา กถา [อ. นิ. 2.68]ฯ เอตทตฺถา มนฺตนา [อ. นิ. 2.68] -ตตฺถ ยสฺส อตฺถสฺส วา ยสฺส ปทสฺส วา ยสฺสา กถาย วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํฯ

กฺวจิตฺเวว? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ [ชา. 1.6.115]ฯ

มาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ ทิสฺสติ –

ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ [ชา. 1.15.54], ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา [ชา. อฏฺฐ. 1.20.35], เอตมตฺถํ วิทิตฺวา [มหาว. 2-3]ฯ

อญฺญสทฺเทหิ ปน ทฺเว อาเทสา ติลิงฺเค ทิสฺสนฺติ –

สกทาคามี, เอวเมตมภิญฺญาย [สุ. นิ. 1221] อิจฺจาทิฯ

ยาเทโส อิทํสทฺเท ปเร ตสทฺทมฺหา เอว กฺวจิ ทิสฺสติ –

ตยิทํ น สาธุ [ชา. 2.22.279], ตยิทํ น สุฏฺฐุ [ชา. 2.22.279]ฯ

[48] เยวหิสุ โญ

ย , เอว, หิสทฺเทสุ ปเรสุ นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

อานนฺตริกญฺญมาหุ [ขุ. ปา. 6.5] – อานนฺตริกํ ยํ อาหูติ เฉโท, ยญฺญเทว-ยํ ยํ เอว, ตญฺเญว ตํ+เอว, ปุริสญฺเญว, ปจฺจตฺตญฺเญว, ตญฺหิ, ปุริสญฺหิ, อตฺถสญฺหิโต อตฺถสํหิโต, ธมฺมสญฺหิโต ธมฺมสํหิโตฯ

[49] เย สํสฺส [ก. 33; รู. 51; นี. 141]ฯ

ยมฺหิ ปเร สํ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหีตสฺส โญ โหติฯ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺญุตฺโต สํยุตฺโตฯ สํโยชนํ สํโยชนํ, สญฺญโม สํยโม, สญฺญโต สํยโต, สญฺญมติ สํยมติ, สญฺญาจิกา สํยาจิกา กุฏิํ [ปารา. 348] อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทาเทสราสิฯ

อาเทสสนฺธิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อาคมสนฺธิ

อถาคมสนฺธิ ทีปิยเตฯ

มหาวุตฺตินา สราคโม –

อ –