ตถา เจโตปริยญาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิฯ ฌานสฺส วสิมฺหิ อิจฺจาทิฯ

[321] ฉฏฺฐี เหตฺวตฺเถหิ [รู. 163 ปิฏฺเฐ; นี. 650; จํ. 2.1.71; ปา. 2.3.26]ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ

ตํ กิสฺส เหตุ [ม. นิ. 1.2; จํ. 2.1.96; ปา. 2.3.72], องฺควรสฺส เหตุ, อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา [ปารา. 228] อิจฺจาทิฯ

[322] ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา [นี. 638]ฯ

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺฐี โหติ ตติยา วาฯ

ตุลฺโย ปิตุ ปิตรา วา, สทิโส ปิตุ ปิตรา วาฯ อิติ นานาตฺตสมฺพนฺโธฯ

กฺริยาการกสมฺพนฺโธ นาม การกานํ กฺริยาย สห สาธก, สาธฺยภาเวน อญฺญมญฺญาเปกฺขตา อวินาภาวิตา วุจฺจติ, น หิ กฺริยํ วินา การกํ นาม สิชฺฌติ, น จ การกํ วินา กฺริยา นาม สิชฺฌตีติ, สา ปน ฉฏฺฐีวิสโย น โหตีติฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สตฺตมีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ สตฺตมี?

[323] สตฺตมฺยาธาเร [ก. 302; รู. 313; นี. 630; จํ. 2.1.88; ปา. 1.3.45]ฯ

อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติฯ กตฺตุกมฺมฏฺฐํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโรฯ

กเฏ นิสีทติ ปุริโส, ถาลิยํ โอทนํ ปจติฯ ตตฺถ กโฏ กตฺตุภูเต ปุริเส ฐิตํ นิสีทนกฺริยํ ธาเรติ, ถาลี กมฺมภูเต ตณฺฑุเล ฐิตํ ปจนกฺริยํ ธาเรติฯ

โส จตุพฺพิโธ พฺยาปิกาธาโร, โอปสิเลสิกาธาโร, สามีปิกาธาโร, เวสยิกาธาโรติฯ

ตตฺถ ยสฺมิํ อาเธยฺยวตฺถุ สกเล วา เอกเทเส วา พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, โส พฺยาปิโกฯ ยถา? ติเลสุ เตลํ ติฏฺฐติ, อุจฺฉูสุ รโส ติฏฺฐติ, ชเลสุ ขีรํ ติฏฺฐติ, ทธิมฺหิ สปฺปิ ติฏฺฐตีติฯ

ยสฺมิํ อาเธยฺยวตฺถุ อลฺลียิตฺวา วา ติฏฺฐติ, อธิฏฺฐิตมตฺตํ หุตฺวา วา ติฏฺฐติ, โส โอปสิเลสิโกฯ ยถา? อุกฺขลิยํ อาจาโม ติฏฺฐติ, ฆเฏสุ อุทกํ ติฏฺฐติ, อาสเน นิสีทติ ภิกฺขุ, ปริยงฺเก ราชา เสติฯ

โย ปน อตฺโถ อาเธยฺยสฺส อวตฺถุภูโตปิ ตทายตฺตวุตฺติทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส สามีปิโก นามฯ ยถา? คงฺคายํ โฆโส ติฏฺฐติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ ภควาติ [อ. นิ. 1.1]ฯ

โย จ อตฺโถ อตฺตนา วินา อาเธยฺยสฺส อญฺญตฺถตฺตํ กฺริยํ สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อาธารภาเวน โวหริยติ, โย จ อาเธยฺยสฺส อนญฺญาภิมุขภาวทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส เวสยิโก นามฯ

ยถา? อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ , อุทเก มจฺฉา จรนฺติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ, ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติ, ปาปสฺมิํ รมตี มโน [ธ. ป. 116], ปสนฺโน พุทฺธสาสเนติ [ธ. ป. 368]ฯ

[324] นิมิตฺเต [ก. 310; รู. 324; นี. 641; จํ. 2.1.89; ปา. 2.3.36]ฯ

นิมินนฺติ สญฺชานนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, เนมิตฺตกสหภาวิโน สญฺญาณการณสฺเสตํ นามํ, ตสฺมิํ นิมิตฺเต สตฺตมี โหติฯ

ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, มุสาวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. 2], โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. 14] อิจฺจาทิฯ

[325] ยมฺภาโว ภาวลกฺขณํ [ก. 313; รู. 327; นี. 644; จํ. 2.1.90; ปา. 2.3.37; ‘ยพฺภา โว’ (พหูสุ)]ฯ

ยาทิโส ภาโว ยมฺภาโว, ลกฺขิยติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภาวลกฺขณํ, ยมฺภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ โหติ, ตสฺมิํ ภาเว คมฺยมาเน สตฺตมี โหติ, ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติฯ

อจิรปกฺกนฺตสฺส สาริปุตฺตสฺส พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ [ม. นิ. 2.452 (วิสทิสํ)], อปฺปมตฺตสฺส เต วิหรโต อิตฺถาคาโรปิ เต อปฺปมตฺโต วิหริสฺสติ [สํ. นิ. 1.129 (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ

อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ [สํ. นิ. 2.21], อจิรปกฺกนฺเต ภควติ พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ, สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก [ม. นิ. อฏฺฐ. 2.22]ฯ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, คาวีสุ ทุทฺธาสุ อาคโต อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ปฐมาปิ พหุลํ ทิสฺสติ, คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสา อจฺจุตํ อิสิํ [ชา. 2.22.2007 (อทฺทสฺส)]ฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. 2.22.566] อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต อิจฺจาทิ เวสยิกาธาโร เอวฯ

ตถา อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ [ชา. 1.2.88; 1.8.48]ฯ อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก [อป. เถร 2.54.28] อิจฺจาทิฯ

[326] ฉฏฺฐี จานาทเร [ก. 305; รู. 323; นี. 633; จํ. 2.1.91; ปา. 2.3.38]ฯ

‘อนาทโร’ติ ทฺวินฺนํ ลกฺขณ, ลกฺขิตพฺพกฺริยานํ เอกปฺปหาเรน ปวตฺติยา อธิวจนํ, อนาทรภูเต ภาวลกฺขเณ คมฺยมาเน สตฺตมี ฉฏฺฐี จ โหติฯ

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเนฯ อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต [ชา. 2.22.2122 (เตเนติ)]ฯ อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, อนคาริยุเปตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโตฯ สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทญฺญมนุโสจติ [ชา. 1.7.107 (ยํ เปตมนุโสจสิ)]ฯ

[327] ยโต นิทฺธารณํ [ก. 304; รู. 322; นี. 632; จํ. 2.1.92; ปา. 2.3.41]ฯ

ชาติ, คุณ, กฺริยา, นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ นิทฺธารณํ ชายติ, ตสฺมิํ สมุทาเย ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย โหนฺติฯ

ชาติยํ ตาว –

มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโมฯ

คุเณ –

กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหาคาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมาฯ

กฺริยายํ –

อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโมฯ

นาเม –

อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อญฺญตโร, อรหนฺเตสุ อญฺญตโร อิจฺจาทิฯ

อิธ นานาตฺตสตฺตมี วุจฺจเตฯ

กมฺมตฺเถ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ [ปารา. 517], ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา [สํ. นิ. 2.63] อิจฺจาทิฯ

อถ วา ‘มุทฺธนิ, พาหาสู’ติ อาธาเร เอว ภุมฺมํฯ ยถา? รุกฺขํ มูเล ฉินฺทติ, รุกฺขํ ขนฺเธ ฉินฺทติ, ปุริสํ สีเส ปหรติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติฯ

กรเณ จ สตฺตมี, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ [มหาว. 119], ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มิ. ป. 6.4.8]ฯ

สมฺปทาเน จ สตฺตมี, สงฺเฆ ทินฺเน มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมี ทเทยฺยาสิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ [ม. นิ. 3.376], วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ [เป. ว. 329]ฯ เอเตสุ ปน วิสยสตฺตมีปิ ยุชฺชติฯ

อปาทาเน จ สตฺตมี, คทลีสุ คเช รกฺขนฺติอิจฺจาทิฯ

สามิสฺสราทิโยเค ปน ฉฏฺฐี สตฺตมี จ โหติ, คุนฺนํ สามิ, โคสุ สามิ, คุนฺนํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ, เอเตสุ ปน สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาณสฺมิํ ปสนฺโน, ญาณสฺมิํ อุสฺสุกฺโกติ วิสยาธาเร สตฺตมีฯ ญาเณน ปสนฺโน, ญาเณน อุสฺสุกฺโกติ กรเณ ตติยาฯ

[328] สตฺตมฺยาธิกฺเย [ก. 314; รู. 328; นี. 645; จํ. 2.1.60; ปา. 2.3.9; 1.4.87]ฯ

อธิกภาวตฺเถ อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ

อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ, อติเรกโทณา ขารี, อติเรกกหาปณํ นิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[329] สามิตฺเตธินา [จํ. 2.1.61; ปา. 2.3.9; 1.4.97]ฯ

สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติฯ

อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิ ปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, อธิ เทเวสุ พุทฺโธฯ ตตฺถ ‘อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา’ติ พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลรฏฺฐวาสิโนติ วทนฺติ, ‘ปญฺจาลา’ติ วา ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ, กทาจิ ปญฺจาลราชา พฺรหฺมทตฺเต กาสิรญฺเญ อิสฺสโร, กทาจิ พฺรหฺมทตฺโต ปญฺจาลรญฺเญ อิสฺสโรติ อตฺโถฯ

[330] สพฺพาทิโต สพฺพา [จํ. 2.1.72; ปา. 2.3.27]ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ เหตฺวตฺเถ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติฯ

กิํ การณํ, เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. 4.15 มาตงฺคชาตกวณฺณนา], กิํ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กิํ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน วณฺเณน [สํ. นิ. 1.234], กิมตฺถํ, กุโต นิทานํ [ปารา. 42], กิสฺส เหตุ [ปารา. 39], กสฺมิํ นิทาเน, เอตสฺมิํ นิทาเน [ปารา. 42], เอตสฺมิํ ปกรเณ [ปารา. 42] อิจฺจาทิฯ

สตฺตมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

การกกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

4. สมาสกณฺฑ

อถ ยุตฺตตฺถานํ สฺยาทฺยนฺตปทานํ เอกตฺถีภาโว วุจฺจเตฯ เอกตฺถีภาโวติ จ อิธ สมาโส วุจฺจติฯ โส จ สมาโส ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว, ตปฺปุริโส, กมฺมธารโย, ทิคุ, พหุพฺพีหิ, ทฺวนฺโทติฯ

อพฺยยีภาวสมาส

ตตฺถ อพฺยยีภาโว ปฐมํ วุจฺจเตฯ พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นตฺถิ พฺยโย เอตสฺสาติ อพฺยโย, อพฺยโย หุตฺวา ภวตีติ อพฺยยีภาโว, นานาลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนสุ รูปวิการรหิโต หุตฺวา ภวตีติ อตฺโถ, สพฺพลิงฺค,-วิภตฺติ, วจเนสุปิ เยภุยฺเยน เอกรูเปน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อพฺยยนฺติ วา อุปสคฺคนิปาตานํ เอว นามํ, อยํ ปน ปกติ อพฺยยํ น โหติ, อสงฺเขฺยหิ สห เอกตฺถตาวเสน อพฺยยํ โหติ, อิติ อนพฺยยมฺปิ อพฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโวฯ

[331] สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถํ [ก. 316; รู. 331; นี. 675; จํ. 2.2.1; ปา. 2.1.4]ฯ

อธิการสุตฺตมิทํฯ สฺยาทิ วุจฺจติ สฺยาทฺยนฺตปทํ, ‘สฺยาทินา’ติ สฺยาทฺยนฺตปเทน, เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ เอกตฺถํ, สฺยาทิปทํ สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ‘สฺยาที’ติ วจเนน อุปสคฺค, นิปาเตหิ สทฺธิํ สพฺพานิ นามิกปทานิ นามปฏิรูปกานิ จ สงฺคณฺหาติ, ตฺยาทฺยนฺตปทานิ นิวตฺเตติฯ