อสตฺววจเนติ กิํ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. 248 (กุเล กุเล)]ฯ

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. 239]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ

อกตฺตริปิ ปญฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติ [ที. นิ. 3.201]ฯ เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก ญาปกเหตุมฺหีติ วทนฺติฯ ญาเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สญฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติฯ

ภิยฺยตฺถโยเค –

โยธ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ [ที. นิ. 3.253], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. 2.287], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. 1.250], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตายฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ ฉฏฺฐี?

[320] ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. 301; รู. 315; นี. 609; จํ. 2.1.95; ปา. 2.3.50]ฯ

ทฺวินฺนํ สมฺพนฺธีนํ เกนจิ ปกาเรน อายตฺตภาโว สมฺพนฺโธ นาม, สมฺพนฺเธ โชเตตพฺเพ วิเสสนสมฺพนฺธิมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ

ตตฺถ กฺริยาการกสญฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺเว สมฺพนฺธิโน อญฺญมญฺญํ ตํตํกฺริยํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อญฺญมญฺญสมฺพนฺธิโน’’ติ ชานนฺตสฺส ทฺวินฺนํ การกานํ ทฺวินฺนํ กฺริยานญฺจ สํโยคํ นิสฺสาย สมฺพนฺโธปิ วิทิโต โหติ, เอวํ สมฺพนฺโธ กฺริยาการกสญฺชาโต, ‘อิมสฺส อย’นฺติ เอวํ ปวตฺตพุทฺธิยา เหตุภูตตฺตา อสฺเสทมฺภาวเหตุโก จฯ

ตตฺถ สมฺพนฺโธ ติวิโธ สามิสมฺพนฺโธ, นานาตฺตสมฺพนฺโธ, กฺริยาการกสมฺพนฺโธติฯ

ตตฺถ ‘สามี’ติ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสนสมฺพนฺธิโน นามํ, ตสฺมา วิเสสฺยปทตฺถสฺส ตํตํวิเสสนภาเวน สมฺพนฺโธ สามิสมฺพนฺโธ นามฯ

โส วิเสสฺยปทตฺถเภเทน อเนกวิโธฯ

ตตฺถ ตสฺส มาตา, ตสฺส ปิตาอิจฺจาทิ ชนกสมฺพนฺโธ นามฯ

ตสฺสา ปุตฺโต, ตสฺสา ธีตา อิจฺจาทิ ชญฺญสมฺพนฺโธ นามฯ

ตสฺส ภาตา, ตสฺส ภคินี อิจฺจาทิ กุลสมฺพนฺโธ นามฯ

สกฺโก เทวานมินฺโท [สํ. นิ. 1.248] อิจฺจาทิ สามิสมฺพนฺโธ นามฯ

ปหูตํ เม ธนํ สกฺก [ชา. 1.15.72], ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ อิจฺจาทิ สํสมฺพนฺโธ นามฯ

อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก [ธ. ป. 32] อิจฺจาทิ สมีปสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห อิจฺจาทิ สมูหสมฺพนฺโธ นามฯ

มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ [ชา. 1.4.81], รุกฺขสฺส สาขา อิจฺจาทิ อวยวสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส ภาชนํ, อลาพุสฺส กฏาหํ, ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตุ อิจฺจาทิ วิการสมฺพนฺโธ นามฯ

ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, อคฺคิสฺส ธูโม อิจฺจาทิ การิยสมฺพนฺโธ นามฯ

ขนฺธานํ ชาติ, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท [สํ. นิ. 2.1] อิจฺจาทิ อวตฺถาสมฺพนฺโธ นามฯ

สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขียฺเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304], พุทฺธสฺส กิตฺติสทฺโท, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ [ชา. 1.1.113], ติลานํ มุฏฺฐิ อิจฺจาทิ คุณสมฺพนฺโธ นามฯ

ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส สมิญฺชนํ, ธาตูนํ คมนํ ฐานํ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามฯ

จาตุมหาราชิกานํ ฐานํ อิจฺจาทิ ฐานสมฺพนฺโธ นามฯ เอวมาทินา นเยน สามิสมฺพนฺโธ อเนกสหสฺสปฺปเภโท, โส จ กฺริยาสมฺพนฺธาภาวา การโก นาม น โหติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปาทสฺส อุกฺขิปนํ’’ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามาติ อิทํ น ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – กฺริยาสมฺพนฺธาภาวาติ อิทํ สาธกภาเวน สมฺพนฺธาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, สิทฺธาย ปน กฺริยาย สมฺพนฺธํ สนฺธาย กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม วุตฺโตติฯ

นานาตฺตสมฺพนฺเธ ปน นานาอตฺเถสุ ฉฏฺฐี โหติฯ ตตฺถ ณี, อาวีปจฺจยานํ กมฺเม นิจฺจํ ฉฏฺฐี, ฌานสฺส ลาภี, จีวรสฺส ลาภี, ธนสฺส ลาภี, อาทีนวสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ รูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ สมวิสมสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ ตารกรูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ จนฺทิมสูริยานํ ทสฺสาวีฯ

ตุ, อก, อน, ณปจฺจยานํ โยเค กฺวจิ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐีฯ

ตุปจฺจเย ตาว –

ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร [ม. นิ. 2.173], สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา [ม. นิ. 1.203], ภินฺนานํ สนฺธาตา [ที. นิ. 1.9, 164], สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา [ที. นิ. 1.9, 164] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา [อ. นิ. 7.37], คาธํ กตฺตา โนวสิตา [อ. นิ. 4.107], กาเลน ธมฺมีกถํ ภาสิตา, สรสิ ตฺวํ เอวรูปํ วาจํ ภาสิตา, ปเรสํ ปุญฺญํ อนุโมเทตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ [มหานิ. 192] อิจฺจาทิฯ

อกปจฺจเย –

กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก [วิสุทฺธิ 2.689], อวิสํวาทโก โลกสฺส [ที. นิ. 1.9] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? มหติํ มหิํ อนุสาสโก, ชนํ อเหฐโก, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก อิจฺจาทิฯ

อนปจฺจเย –

ปาปสฺส อกรณํ สุขํ [ธ. ป. 61], ภารสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส คหณํ, หตฺถสฺส ปรามสนํ, อญฺญตรสฺส องฺคสฺส ปรามสนํ [ปารา. 270] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? ภควนฺตํ ทสฺสนาย [อุทา. 23] อิจฺจาทิฯ

ณปจฺจเย –

อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห, อปฺปปุญฺเญน ลาภานํ ลาโภ, หตฺถสฺส คาโห, ปตฺตสฺส ปฏิคฺคาโห อิจฺจาทิฯ

ตฺวาปจฺจเยปิ กฺวจิ กมฺมนิ ฉฏฺฐี, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท [ธ. ส. 596-599 (อุปาทาย)] อิจฺจาทิฯ

กตฺตริ ต, ตวนฺตุ, ตาวี, มาน’นฺตานํ โยเค ปน กมฺมนิ ทุติยา เอว, สุขกาโม วิหารํ กโต, คามํ คโต, โอทนํ ภุตฺตวา ภุตฺตาวี, กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กโรนฺโต อิจฺจาทิฯ

กฺวจิ ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี [ธ. ป. 257] อิจฺจาทิฯ

สร, อิสุ, จินฺต, อิส, ทยธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺฐี วา, มาตุสฺส สรติ, มาตรํ สรติ, ปิตุสฺส สรติ, ปิตรํ สรติ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ [ชา. 2.22.1721], น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา [ขุ. ปา. 7.2], อาปตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ, รตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ [จูฬว. 157], ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ ปุตฺตํ วา, มาตุสฺส จินฺเตติ มาตรํ วา, เถรสฺส อชฺเฌสติ เถรํ วา, เตลสฺส ทยติ เตลํ วา, รกฺขตีติ อตฺโถฯ

กรธาตุสฺส อภิสงฺขรณตฺถวาจิโน กมฺเม ฉฏฺฐี, อุทกสฺส ปฏิกุรุเต อุทกํ วา, กณฺฑสฺส ปฏิกุรุเต กณฺฑํ วา อิจฺจาทิฯ

ตปจฺจเย ปูชนตฺถาทิธาตูนํ กตฺตริ ฉฏฺฐี วา, รญฺโญ สมฺมโต รญฺญา วา, คามสฺส ปูชิโต คาเมน วา, รญฺโญ สกฺกโต รญฺญา วา, รญฺโญ อปจิโต รญฺญา วา, รญฺโญ มานิโต [ที. นิ. 1.303] รญฺญา วา, ตถา สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา [อ. นิ. 1.603], อมตํ เตสํ วิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ วิรทฺธา [อ. นิ. 1.603]ฯ

ติปจฺจเยปิ กฺวจิ กตฺตริ ฉฏฺฐี วา, โสภณา กจฺจายนสฺส ปกติ กจฺจายเนน วา, โสภณา พุทฺธโฆสสฺส ปกติ พุทฺธโฆเสน วา อิจฺจาทิฯ

ปูชนตฺถานํ ปูรณตฺถานญฺจ กรเณ ฉฏฺฐี, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ปูเชติ ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคิํ ชุโหติ ฆเตน วา, ปตฺตํ อุทกสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน [ที. นิ. 2.377], พาโล ปูรติ ปาปสฺส [ธ. ป. 121], ธีโร ปูรติ ปุญฺญสฺส [ธ. ป. 121] ปูรติ ธญฺญานํ วา มุคฺคานํ วา มาสานํ วา อิจฺจาทิฯ ตติยา วา, เขมา นาม โปกฺขรณี, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติฯ

ตพฺพ, รุชาทิโยเค ปน สมฺปทาเน จตุตฺถี เอว, ยกฺขเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ [ที. นิ. 3.283 (วิสทิสํ)], เทวทตฺตสฺส รุชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ อิจฺจาทิฯ

ภยตฺถาทีนํ อปาทาเน พหุลํ ฉฏฺฐี, กิํ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. 129], ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ [สํ. นิ. 4.238], มา ภิกฺขเว ปุญฺญานํ ภายิตฺถ [อุทา. 22], สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปํ [สํ. นิ. 1.184] อิจฺจาทิฯ ตตฺถ ‘โอตฺตป’นฺติ โอตฺตปฺปนฺโตฯ ตถา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. 3.207] อิจฺจาทิ จฯ

กุสล, โกวิท, ปสาทตฺถานํ อาธาเร ฉฏฺฐี, กุสลา นจฺจคีตสฺส [ชา. 2.22.94], กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ [ม. นิ. 2.87], อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท [ชา. 1.17.13], นรา ธมฺมสฺส โกวิทา [ชา. 1.1.37], มคฺคามคฺคสฺส โกวิทา, ‘‘เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทา’’ติปิ อตฺถิ, สนฺติ ยกฺขา พุทฺธสฺส ปสนฺนา [ที. นิ. 3.276 (วิสทิสํ)], ธมฺมสฺส ปสนฺนา, สงฺฆสฺส ปสนฺนา, พุทฺเธ ปสนฺนา, ธมฺเม ปสนฺนา, สงฺเฆ ปสนฺนา วาฯ

ตถา เจโตปริยญาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิฯ ฌานสฺส วสิมฺหิ อิจฺจาทิฯ

[321] ฉฏฺฐี เหตฺวตฺเถหิ [รู. 163 ปิฏฺเฐ; นี. 650; จํ. 2.1.71; ปา. 2.3.26]ฯ

เหตฺวตฺเถหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ

ตํ กิสฺส เหตุ [ม. นิ. 1.2; จํ. 2.1.96; ปา. 2.3.72], องฺควรสฺส เหตุ, อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา [ปารา. 228] อิจฺจาทิฯ

[322] ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา [นี. 638]ฯ

ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺฐี โหติ ตติยา วาฯ

ตุลฺโย ปิตุ ปิตรา วา, สทิโส ปิตุ ปิตรา วาฯ อิติ นานาตฺตสมฺพนฺโธฯ

กฺริยาการกสมฺพนฺโธ นาม การกานํ กฺริยาย สห สาธก, สาธฺยภาเวน อญฺญมญฺญาเปกฺขตา อวินาภาวิตา วุจฺจติ, น หิ กฺริยํ วินา การกํ นาม สิชฺฌติ, น จ การกํ วินา กฺริยา นาม สิชฺฌตีติ, สา ปน ฉฏฺฐีวิสโย น โหตีติฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สตฺตมีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ สตฺตมี?

[323] สตฺตมฺยาธาเร [ก. 302; รู. 313; นี. 630; จํ. 2.1.88; ปา. 1.3.45]ฯ

อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติฯ กตฺตุกมฺมฏฺฐํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโรฯ