สมฺมุติโยเค กมฺมตฺเถ [ฉฏฺฐี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. 590], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. 614]ฯ

อาวิกรณาทิโยเค –

ตุยฺหญฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. 1.258; ชา. 2.19.24], อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. 2.22.327], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. 134], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. 344], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. 52], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. 1.2.17], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. 3.277], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. 1.249], นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร 1.2.129]ฯ โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. 1.274], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ ปญฺจมี?

[312] ปญฺจมฺยาวธิสฺมิํ [ก. 295; รู. 307; นี. 607; จํ. 2.1.81; ปา. 2.3.28; 1.4.24]ฯ

อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมิํ ปญฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติฯ

อปเนตฺวา อิโต อญฺญํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํฯ ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติฯ

ตตฺถ ยสฺมิํ อปาทานวิสยภูโต กฺริยาวิเสโส สรูปโต นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, ตํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํฯ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ

ยสฺมิํ ปน โส ปาฐเสสํ กตฺวา อชฺฌาหริตพฺโพ โหติ, ตํ อุปฺปาฏวิสยํฯ ยถา? วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโตติ [มหาว. 30]ฯ เอตฺถ หิ ‘นิกฺขมิตฺวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ

ยสฺมิํ ปน โส นิทฺทิฏฺโฐ จ น โหติ, อชฺฌาหริตุญฺจ น สกฺกา, อถ โข อตฺถโต อนุมานวเสน โส วิญฺเญยฺโย โหติ, ตํ อนุเมยฺยวิสยํฯ ยถา? มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, สีลเมว สุตา เสยฺโย [ชา. 1.5.65], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส อิจฺจาทิ [ม. นิ. 3.207]ฯ กฺริยํ วินา การกํ นาม น สิชฺฌตีติกตฺวา อุกฺกํสนกฺริยา เอตฺถ อนุเมตพฺพา โหติฯ เอวํ กฺริยาปทรหิเตสุ ทูรโยคาทีสุปิ อวินาภาวิกฺริยานุมานํ เวทิตพฺพํฯ

ปุน จลา’จลวเสน ทุวิธํฯ

จลํ ยถา? ปุริโส ธาวตา อสฺสา ปตติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญโต อปสกฺกนฺติฯ เอตฺถ จ ยทิ จลํ สิยา, กถํ อวธิ นาม ภเวยฺยฯ อจฺจุติลกฺขโณ หิ อวธีติ? วุจฺจเต-ทฺเว เมณฺฑา สกสกกฺริยาย จลนฺติ, อิตรีตรกฺริยาย อวธี โหนฺตีติ นตฺถิ เอตฺถ อวธิลกฺขณวิโรโธติฯ

อจลํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชาฯ

ปุน กายสํสคฺคปุพฺพกํ, จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกนฺติ ทุวิธํ โหติ, คามา อเปนฺติ มุนโย, โจรา ภยํ ชายเตฯ

เอตฺถ จ ‘‘กิํว ทูโร อิโต คาโม, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. 3.279]ฯ อิโต เอกนวุติกปฺเป’’ติ [ที. นิ. 2.4] อาทีสุ วทนฺตสฺส จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ ‘‘น มาตา ปุตฺตโต ภายติ, น จ ปุตฺโต มาติโต ภายติ, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ [ชา. 2.21.138] ปาฬิฯ อตฺถิ เต อิโต ภยํ [ม. นิ. 2.350], นตฺถิ เต อิโต ภยํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ [ชา. 1.9.58], โจรา ภายติ, โจรา ภีโตฯ ฉฏฺฐี จ, โจรสฺส ภายติ, โจรสฺส ภีโตฯ ทุติยา จ, ‘‘กถํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, เอวํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, ภายสิ มํ สมณ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], นาหํ ตํ ภายามิ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], ภายิตพฺพํ น ภายติ, นาหํ ภายามิ โภคินํ [ชา. 2.22.835], น มํ มิคา อุตฺตสนฺตี’’ติ [ชา. 2.22.307] ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ ‘‘โภคิน’นฺติ นาคํ, โจรา ตสติ อุตฺตสติ โจรสฺส วา, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส [ธ. ป. 129], ปาปโต โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ หรายติ ปาเปน วาฯ

ยโต กิญฺจิ สิปฺปํ วา วิชฺชํ วา ธมฺมํ วา คณฺหาติ, ตสฺมิํ อกฺขาตริ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อธีเต, อุปชฺฌายา สิปฺปํ คณฺหาติ, ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตฯ จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน [เถรคา. 1027]ฯ

ยโต สุณาติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี, ฉฏฺฐี จ, อิโต สุตฺวา, อิมสฺส สุตฺวา วา, ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ [ธ. ป. 392]ฯ

ยโต ลภติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี, สงฺฆโต ลภติ, คณโต ลภติฯ

ยโต ปราชยติ, ยโต ปภวติ, ยโต ชายติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี, พุทฺธสฺมา ปราชยนฺติ อญฺญติตฺถิยา, ปาฬิยํ ปน ปราชิโยเค อปาทานํ ปาฐเสสวเสน ลพฺภติ, ตสฺมิํ โข ปน สงฺคาเม เทวา ชินิํสุ, อสุรา ปราชินิํสุฯ เอตฺถ เทเวหิ ปราชินิํสูติ ปาฐเสโสฯ ‘‘มยํ ชิตามฺหา อมฺพกายฯ หิมวนฺตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย [อ. นิ. อฏฺฐ. 3.8.19], อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ ปาฬิ [อป. เถร 1.1.255], โจรา ภยํ ชายเต, กามโต ชายเต ภยํ [ธ. ป. 215], ชาตํ สรณโต ภยํ [ชา. 1.1.36; 1.2.13; 1.9.56, 57, 59], ยํกิญฺจิ ภยํ วา เวรํ วา อุปทฺทโว วา อุปสคฺโค วา ชายติ, สพฺพํ ตํ พาลโต ชายติ, โน ปณฺฑิตโต, กามโต ชายตี โสโก [ธ. ป. 214], อุภโต สุชาโต ปุตฺโต [ที. นิ. 1.311], อุรสฺมา ชาโต, อุเร ชาโต วา, จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติมิตฺตโต วา [ปารา. 500 (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ

อญฺญตฺถานํ โยเค ปญฺจมี, ตโต อญฺญํ, ตโต ปรํ [มหาว. 346], ตโต อปเรน สมเยน [ปารา. 195]ฯ

อุปสคฺคานํ โยเค ปน –

[313] อปปรีหิ วชฺชเน [ก. 272; รู. 309; นี. 558, 568; จํ. 2.1.82; ปา. 1.4.88; 2.3.10]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ อป, ปรีหิ โยเค ปญฺจมี โหติฯ

อปปพฺพตา วสฺสติ เทโว, ปริปพฺพตา วสฺสติ เทโว, อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปพฺพตํ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจายเน ปน ‘‘อุปริปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ ปาโฐ [โปราณปาโฐ], ปริปพฺพตาติ ยุตฺโตฯ อุปริโยเค ปน สตฺตมีเยว ทิสฺสติ – ‘‘ตสฺมิํ อุปริปพฺพเต [ม. นิ. 3.216; ชา. 1.8.16], อุปริปาสาเท [ที. นิ. 2.408], อุปริเวหาเส, อุปริเวหาสกุฏิยา’’ติ, [ปาจิ. 130] ตตฺถ ปพฺพตสฺส อุปริ อุปริปพฺพตนฺติ อตฺโถฯ

[314] ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา [ก. 272; รู. 309; นี. 558, 568; จํ. 2.1.83; ปา. 2.3.11; 1.4.9.2]ฯ

ปฏินิธิ นาม ปฏิพิมฺพฏฺฐปนํ, ปฏิทานํ นาม ปฏิภณฺฑทานํ เตสุ ปวตฺเตน ปตินา โยเค ปญฺจมี โหติฯ

พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสติ, เตลสฺมา ปติ ฆตํ เทติฯ

[315] ริเต ทุติยา จ [ก. 272; รู. 309; นี. 558, 568; จํ. 2.1.84; ปา. 2.3.29]ฯ

ริเตสทฺเทน โยเค ปญฺจมี โหติ ทุติยา จฯ

ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํฯ

[316] วินาญฺญตฺเรหิ ตติยา จ [ก. 272; รู. 309; นี. 558, 568; จํ. 2.1.85; ปา. 2.3.32; ‘วินาญฺญตฺร ตติยาจ’ (พหูสุ)]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ วินา, อญฺญตฺรสทฺเทหิ โยเค ปญฺจมี, ทุติยา, ตติยา จ โหนฺติฯ

วินา สทฺธมฺมา, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน, อญฺญตฺร สทฺธมฺมา, อญฺญตฺร สทฺธมฺมํ, อญฺญตฺร สทฺธมฺเมนฯ

[317] ปุถุนานาหิ จ [ก. 272; รู. 309; นี. 558, 568; จํ. 2.1.86; ปา. 2.3.32; ‘ปุถนานาหิ จ’ (พหูสุ)]ฯ

วชฺชเน ปวตฺเตหิ ปุถุ, นานาสทฺเทหิ จ โยเค ปญฺจมี, ตติยา จ โหนฺติฯ

ปุถเคว ชนสฺมา, ปุถเคว ชเนน, นานา สทฺธมฺมา, นานา สทฺธมฺเมน, ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. 2.183; จูฬว. 437]ฯ ‘‘เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา’’ติ เอตฺถ ปน นานาปฺปการตฺโถ นานาสทฺโท, น วชฺชนตฺโถ, เอตฺถ จ วชฺชนตฺโถ นาม วิโยคตฺโถ อสมฺมิสฺสตฺโถฯ

มริยาทา’ภิวิธีสุ ปวตฺเตหิ อาสทฺท, ยาวสทฺเทหิ โยเคปิ ปญฺจมี, ทุติยา จฯ

ตตฺถ ยสฺส อวธิโน สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ, โส มริยาโทฯ ยถา? อาปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ อาปพฺพตํ วา, ยาวปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺฐติ ยาวปพฺพตํ วาฯ

ยสฺส สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ อนฺโตกตฺวา พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิฯ ยถา? อาภวคฺคา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อาภวคฺคํ วา, ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺตีติ อาสวา, ยาวภวคฺคา ยาวภวคฺคํ วา, ตาวเทว ยาวพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคโตฯ

อารพฺเภ, สหตฺเถ จ ปญฺจมี, ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต [ม. นิ. 2.351], ยโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ [ชา. 2.22.307]ฯ ยโต ปฏฺฐาย, ยโต ปภุติฯ

สหตฺเถ –

สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาภา, สห ปรินิพฺพานา [ที. นิ. 2.220], สห ทสฺสนุปฺปาทาฯ

‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตาน’’นฺติ [สํ. นิ. 2.20], เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ปญฺจมีฯ

‘‘สหตฺถา ทานํ เทติ, สหตฺถา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺถ กรเณฯ

‘‘อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ [ที. นิ. 1.250], ตทคฺเค โข วาเสฏฺฐ’’อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. 3.130], อารพฺเภ สตฺตมีฯ

‘‘ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. 1.213], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. 275], ตโตนิทานํ’’ อิจฺจาทีสุ [ม. นิ. 1.238] วากฺเย อิจฺฉิเต สติ เหตฺวตฺเถ ปญฺจมี, สมาเส อิจฺฉิเต สติ อตฺถมตฺเต ปญฺจมีฯ

ทฺวินฺนํ การกานํ กฺริยานญฺจ มชฺเฌ ปวตฺตกาลทฺธานวาจีหิ ปญฺจมี, ลุทฺทโก ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌติ, โกสา กุญฺชรํ วิชฺฌติฯ เอตฺถ จ ลุทฺทโก สกิํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ปกฺขพฺภนฺตรมฺหิ น วิชฺฌิ, ปกฺเข ปริปุณฺเณ ปุน วิชฺฌติ, ปกฺขสทฺโท ทฺวินฺนํ วิชฺฌนวารานํ มชฺเฌ กาลวาจี โหติ, ทฺเวปิ วิชฺฌนกฺริยา การเกหิ สเหว สิชฺฌนฺตีติ การกานญฺจ มชฺเฌติ วุจฺจติฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภุญฺชิสฺสติ, ทฺวิหา ภุญฺชิสฺสติ, อตฺรฏฺโฐ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’’ติ [โมค. 79] เอวํ สตฺตมีวเสน ปริปุณฺณวากฺยมฺปิ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสา กโรติ [ปารา. 564], อติเรกฉพฺพสฺสา กโรตี’’ติ [ปารา. 564], ‘‘ฉพฺพสฺสานี’’ติปิ ปาโฐฯ

รกฺขนตฺถานํ โยเค –

ยญฺจ วตฺถุํ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ยโต จ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ตตฺถ ปญฺจมี, ยเวหิ คาโว รกฺขติ วาเรติ, ตณฺฑุลา กาเก รกฺขติ วาเรติ, ตํ มํ ปุญฺญา นิวาเรสิ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย [ธ. ป. 116], น นํ ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วา [สุ. นิ. 141 (น เน)]ฯ ราชโต วา โจรโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุฯ

อนฺตรธานตฺถโยเค –

ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ ปน ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมิํ ฉฏฺฐี เอว- ‘‘อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺส, อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติฯ ‘‘น สกฺขิ เม อนฺตรธายิตุ’’นฺติ ปาฬิ, ‘อนฺตรธายิสฺสามี’ติ อนฺตริเต อจกฺขุวิสเย ฐาเน อตฺตานํ ฐเปสฺสามีตฺยตฺโถ, นิลียิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมิํ ฐาเน อนฺตรธายติ, ตสฺมิํ สตฺตมี เอว ทิสฺสติ, อติขิปฺปํ โลเก จกฺขุ อนฺตรธายิสฺสติ [ที. นิ. 2.224 (วิสทิสํ)], เชตวเน อนฺตรธายิตฺวา, พฺรหฺมโลเก อนฺตรธายิตฺวา, มทฺทกุจฺฉิสฺมิํ อนฺตรธายิตฺวา, ตตฺเถวนฺตรธายี [สํ. นิ. 1.1] อิจฺจาทิฯ ‘‘ภควโต ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา’’ติ เอตฺถปิ โตสทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ เอวฯ ‘‘สกฺโก นิมิสฺส รญฺโญ สมฺมุเข อนฺตรหิโต’’ติ ปาฬิฯ ‘ธชตวเน อนฺตรธายิตฺวา’ติ เชตวเน อญฺเญสํ อทสฺสนํ กตฺวา, อญฺเญสํ อจกฺขุวิสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘อนฺธกาโร อนฺตรธายติ, อาโลโก อนฺตรธายติ, สทฺธมฺโม อนฺตรธายติ, สาสนํ อนฺตรธายติ’’ อิจฺจาทีสุ ปน ฉฏฺฐี, สตฺตมิโย ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพาฯ

ทูรตฺถโยเค –

กิํว ทูโร อิโต คาโม, กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. 156], อโถ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. 157], คามโต อวิทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา, กิเลเสหิ อารกาติ อรหํ, อารา โส อาสวกฺขยา [ธ. ป. 253]ฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ อิมินา ธมฺมวินเยน วา, อารกา มนฺทพุทฺธีนํ [วิสุทฺธิ ฏี. 1.130]ฯ

ทูรตฺเถ –

ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทสา โข ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ [ที. นิ. 1.409], กินฺนุ ติฏฺฐถ อารกา, ตสฺมา ติฏฺฐาม อารกาฯ

ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต , ทูรา คามา อาคโต อิจฺเจวตฺโถ, ทูรํ คาเมน วาฯ

อนฺติกตฺถโยเค –

อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามาฯ ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺฐี จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน, อนฺติกํ คามสฺสฯ

กาลทฺธานํ ปริมาณวจเน –

อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชเน สาวตฺถิ, อิโต เอกนวุติกปฺเป [ที. นิ. 2.4], อิโต เอกติํเส กปฺเป [ที. นิ. 2.4], อิโต สตฺตเม ทิวเส, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามิ [ที. นิ. 2.168; อุทา. 51] อิจฺจาทิฯ

ปมาณตฺเถ –

อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส ปริกฺเขเปน วา, ทีฆโส นววิทตฺถิโย [ปาจิ. 548], โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ [สํ. นิ. 2.129] อิจฺจาทิฯ

ตฺวาโลเปปิ ปญฺจมีฯ เอตฺถ จ ตฺวาโลโป นาม ปริปุณฺณวากฺเย ลทฺธพฺพสฺส ตฺวานฺตปทสฺส อปริปุณฺณวากฺเย นตฺถิ ภาโว, ยญฺจ ปทํ ตฺวานฺตปเท สติ กมฺมํ วา โหติ อธิกรณํ วาฯ ตํ ตฺวานฺตปเท อสติ ปทนฺตเร อวธิ โหติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี, ปาสาทา วา ปาสาทํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. 1.132], หตฺถิกฺขนฺธา วา หตฺถิกฺขนฺธํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. 1.132] อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ ปฐมํ เอกํ ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา ปฐมํ เอกสฺมิํ ปาสาเท นิสีทิตฺวา ปุน อญฺญํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา เอวํ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อนฺธการา วา อนฺธการํ คจฺเฉยฺย, ตมา วา ตมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ [สํ. นิ. 1.132] ปาฬิฯ ตถา รฏฺฐา รฏฺฐํ วิจรติ, คามา คามํ วิจรติ, วนา วนํ วิจรติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, ภวโต ภวํ คจฺฉติ, กุลโต กุลํ คจฺฉติ อิจฺจาทิฯ ตถา วินยา วินยํ ปุจฺฉติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ ปุจฺฉติ, วินยา วินยํ กเถติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ กเถติฯ เอตฺถปิ ปฐมํ เอกํ วินยวจนํ ปุจฺฉิตฺวา วา เอกสฺมิํ วินยวจเน ฐตฺวา วา ปุน อญฺญํ วินยวจนํ ปุจฺฉตีติ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺติยํ ปน ‘‘ปาสาทํ อารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน ปวิสิตฺวา เปกฺขติ, อาสนา เปกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ

ทิสตฺถโยเค ทิสตฺเถ จ ปญฺจมี, อิโต สา ปุริมา ทิสา [ที. นิ. 3.278], อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. 3.278], อวีจิโต อุปริ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา [ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110]ฯ

ทิสตฺเถ –

ปุริมโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริโต ปพฺพตสฺส, เหฏฺฐโต ปาสาทสฺส, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ยโต เขมํ, ตโต ภยํ [ชา. 1.9.58], ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ [ธ. ป. 374] อิจฺจาทิฯ

ปุพฺพาทิโยเคปิ ปญฺจมี, ปุพฺเพว เม สมฺโพธา [อ. นิ. 3.104], อิโต ปุพฺเพ, ตโต ปุพฺเพ, อิโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา [มหาว. 259], ตโต ปุเร, ตโต ปจฺฉา, ตโต อุตฺตริ [ปารา. 499] อิจฺจาทิฯ

วิภตฺตตฺเถ จ ปญฺจมี ฉฏฺฐี จฯ

วิภตฺติ นาม ปเคว วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส เกนจิ อธิเกน วา หีเนน วา ภาเคน ตทญฺญโต ปุถกฺกรณํ, มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ [ธ. ป. 322], ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย , สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. 3.207], เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. 3.207], เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. 3.207], ปญฺญวนฺตา นาม สาริปุตฺตโต หีนา สาริปุตฺตสฺส วา, ตโต อธิกํ วา อูนํ วา น วฏฺฏติ อิจฺจาทิฯ

วิรมณตฺถโยเค –

อารตี วิรตี ปาปา [ขุ. ปา. 5.8], ปาณาติปาตา เวรมณิ [ขุ. ปา. 2.1] อิจฺจาทิฯ

สุทฺธตฺถโยเค –

โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อิจฺจาทิฯ

โมจนตฺถโยเค ปญฺจมี ตติยา จ, โส ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ [สํ. นิ. 3.29], โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. 37], น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ อวธิอตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เหตฺวตฺเถ –

กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ กุเล ทหรา น มิยฺยเร [ชา. 1.10.92 (มียเร)], ตสฺมาติห ภิกฺขเว [สํ. นิ. 2.157]ฯ ทุติยา ตติยา ฉฏฺฐี จ, กิํการณํ [ชา. อฏฺฐ. 6.22.อุมงฺคชาตกวณฺณนา], ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. 1.213], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. 275], ตโตนิทานํ [ม. นิ. 1.238], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. 4.20.มาตงฺคชาตกวณฺณนา], ตํ กิสฺสเหตุ [ม. นิ. 1.2], กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ อิจฺจาทิฯ

วิเวจนตฺถโยเค –

วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ [ที. นิ. 1.226], วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมาฯ

พนฺธนตฺถโยเค –

[318] ปญฺจมีเณ วา [ก. 296; รู. 314; นี. 608; จํ. 2.1.69; ปา. 2.3.24]ฯ

อิณภูเต เหตุมฺหิ ปญฺจมี โหติ วาฯ

สตสฺมา พนฺโธ นโร สเตน วาฯ

[319] คุเณ [จํ. 2.1.70; ปา. 2.3.25]ฯ

อชฺฌตฺตภูโต เหตุ คุโณ นาม, อคุโณปิ อิธ คุโณตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมิํ ปญฺจมี โหติ วาฯ

ชฬตฺตา พนฺโธ นโร ชฬตฺเตน วา, อตฺตโน พาลตฺตาเยว พนฺโธติ อตฺโถ, ปญฺญาย พนฺธนา มุตฺโต, วาจาย มรติ, วาจาย มุจฺจติ, วาจาย ปิโย โหติ, วาจาย เทสฺโส, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ [อ. นิ. 4.6] สีเลน วา, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนโต ทุกฺขา, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ [อุทา. 2], สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ [อุทา. 2], จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนญฺญา อปฺปฏิเวธา ทีฆมทฺธานํ สํสรนฺติ [ที. นิ. 2.186 (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ

ปญฺหา, กถเนสุปิ ปญฺจมี, กุโต ภวํ, อหํ ปาฏลิปุตฺตโต อิจฺจาทิฯ

โถกตฺเถปิ อสตฺววจเน ปญฺจมี, สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ, โถกา มุจฺจติ โถเกน วา, มุจฺจนมตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘นทิํ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห’’ติ [มหาว. 148] เอตฺถ วิยฯ อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ กิจฺเฉน วา, กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต [ชา. 2.22.353], กิจฺฉา มุตฺตา’มฺห ทุกฺขสฺมา, ยาม ทานิ มโหสธ [ชา. 2.22.700]ฯ

อสตฺววจเนติ กิํ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. 248 (กุเล กุเล)]ฯ

‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. 239]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ

อกตฺตริปิ ปญฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺฐิตปาโท โหติ [ที. นิ. 3.201]ฯ เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก ญาปกเหตุมฺหีติ วทนฺติฯ ญาเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สญฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติฯ

ภิยฺยตฺถโยเค –

โยธ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ [ที. นิ. 3.253], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. 2.287], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. 1.250], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตายฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ฉฏฺฐีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ ฉฏฺฐี?

[320] ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. 301; รู. 315; นี. 609; จํ. 2.1.95; ปา. 2.3.50]ฯ

ทฺวินฺนํ สมฺพนฺธีนํ เกนจิ ปกาเรน อายตฺตภาโว สมฺพนฺโธ นาม, สมฺพนฺเธ โชเตตพฺเพ วิเสสนสมฺพนฺธิมฺหิ ฉฏฺฐี โหติฯ