เมนู

กฺริยาปวคฺโค นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺฐาปนํ, ตสฺมิํ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสิํ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺฐปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิฯ

ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ จตุตฺถี?

[309] สมฺปทาเน จตุตฺถี [ก. 293; รู. 301; นี. 605; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. 2.1.73; ปา. 2.3.13]

สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํฯ ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ

ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติฯ กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นามฯ วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นามฯ โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติฯ

กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํฯ

ตตฺถ โรจนกฺริยาโยเค –

ตญฺจ อมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ [ม. นิ. 1.179; ม. นิ. 2.435], ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ [ชา. 2.22.43], กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, น เม รุจฺจติ ภทฺทนฺเต, อุลูกสฺสาภิเสจนํ [ชา. 1.3.60]ฯ คมนํ มยฺหํ รุจฺจติ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ [ปารา. 418], ยสฺสายสฺมโต น ขมติ, ขมติ สงฺฆสฺส [ปารา. 438], ภตฺตํ มยฺหํ ฉาเทติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทติ [จูฬว. 282], เตสํ ภิกฺขูนํ ลูขานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ [มหาว. 261 (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ ตตฺถ ‘ฉาเทตี’ติ อิจฺฉํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ธารณปฺปโยเค –

ฉตฺตคฺคาโห รญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรติ, สมฺปติชาตสฺส โพธิสตฺตสฺส เทวา ฉตฺตํ ธารยิํสุฯ

พุทฺธสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ, ตุยฺหํ หนุเต, ตุณฺหิภาเวน วญฺเจตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภุญฺชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปฏฺฐาติ [ปาจิ. 816 (วิสทิสํ)]ฯ ทุติยาปิ โหติ, รญฺโญ อุปฏฺฐาติ, ราชานํ อุปฏฺฐาติ, อหํ โภติํ อุปฏฺฐิสฺสํ [ชา. 2.22.1934], อหํ ตํ อุปฏฺฐิสฺสามิ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ [ขุ. ปา. 5.6], ตุยฺหํ สปเต, สปสฺสุ เม เวปจิตฺติ [สํ. นิ. 1.253], สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ [ชา. 2.21.407], ตว มยิ สทฺทหนตฺถํ สจฺจํ กโรมีติ อตฺโถ, รญฺโญ สตํ ธาเรติ, อิธ กุลปุตฺโต น กสฺสจิ กิญฺจิ ธาเรติ [อ. นิ. 4.62], ตสฺส รญฺโญ มยํ นาคํ ธารยามฯ ตตฺถ ‘รญฺโญ สตํ ธาเรตี’ติ สตํ พลิธนํ วา ทณฺฑธนํ วา นิเทตีติ [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)] อตฺโถ, ‘‘อิณํ กตฺวา คณฺหาตี’’ติ จ วทนฺติฯ ‘ธารยามา’ติ ปุน นิเทม [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)], ตุยฺหํ สทฺทหติ, มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ [ชา. 1.1.113]

เทวาปิ เต ปิหยนฺติ ตาทิโน [ธ. ป. 94 (ตสฺส ปิหยนฺติ)], เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ [ธ. ป. 181], ‘ปิหยนฺตี’ติ ปุนปฺปุนํ ทฏฺฐุํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยาปิ โหติ, สเจ มํ ปิหยสิ, ธนํ ปิเหติ, หิรญฺญํ ปิเหติ, สุวณฺณํ ปิเหติฯ ตติยาปิ ทิสฺสติ, รูเปน ปิเหติ, สทฺเทน ปิเหติ อิจฺจาทิฯ

ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร [ชา. 1.4.49], มา เม กุชฺฌ รเถสภ [ชา. 2.22.1696 (กุชฺฌิ)], ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, มาตุ กุปฺปติ, ปิตุ กุปฺปติ, โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ [ธ. ป. 125; สุ. นิ. 667; ชา. 1.5.94], ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ปูเรติ วินาเสติ วาติ อตฺโถ, อกาเล วสฺสนฺโต หิ วินาเสติ นาม, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ [ชา. 2.22.19], อทุฏฺฐสฺส ตุวํ ทุพฺภิ [ชา. 1.16.295], มิตฺตานํ น ทุพฺเภยฺย, ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ, อุสฺสูยนฺติ ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ, ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. 1.226 (อุชฺฌาเปสิ)], มา ตุมฺเห ตสฺส อุชฺฌายิตฺถ [อุทา. 26 (วิสทิสํ)], มหาราชานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิรวิตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ [ปารา. 383] อยฺเย วา, รญฺโญ อปรชฺฌติ ราชานํ วา, อาราโธ เม ราชา โหติฯ

ปติ, อาปุพฺพสฺส สุ-ธาตุสฺส อนุ, ปติปุพฺพสฺส จ คี-ธาตุสฺส โยเค สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [อ. นิ. 1.1]ฯ เอตฺถ จ ปุพฺพวากฺเย อามนฺตนกฺริยาย กตฺตา ภควา, โส ปรวากฺเย ปจฺจาสุโยเค สมฺปทานํ โหติ, ‘ปจฺจสฺโสสุ’นฺติ ภทฺทนฺเตติ ปฏิวจนํ อทํสูติ อตฺโถฯ

ภิกฺขู พุทฺธสฺส อาสุณนฺติ, ราชา พิมฺพิสาโร ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อารามิกํ ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. 270], อมจฺโจ รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. 270], สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ, ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ , ชโน ตสฺส ภิกฺขุโน อนุคิณาติ ปฏิคิณาติ, สาธุการํ เทตีติ อตฺโถฯ

อาโรจนตฺถโยเค –

อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. 1.416], ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. 1.416], อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. 2.218 (วิสทิสํ)], ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ [ม. นิ. 3.105], ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺติํ เต ปวกฺขามิ, อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ, อหํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขูนํ เอตทโวจฯ

[310] ตทตฺเถ [ก. 277; รู. 303; นี. 554]

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺโถติ ตทตฺโถ, ตทตฺเถ สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ

[311] สสฺสาย จตุตฺถิยา [ก. 109; รู. 304; นี. 279-80]

อการนฺตโต จตุตฺถีภูตสฺส สสฺส อาโย โหติ วาฯ

วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย, ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย [ปริ. 366], อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ [ม. นิ. 1.50], อลํ กุกฺกุจฺจาย [ปารา. 38], อลํ สมฺโมหาย, ปากาย วชติ, ยุทฺธาย คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํ [ปาจิ. 902]

ตุมตฺโถปิ ตทตฺเถ สงฺคยฺหติ, อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จ [ชา. 2.17.13]ฯ โลกานุกมฺปาย พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ, อลํ ผาสุวิหาราย, อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ [มหาว. 13]

อลมตฺถโยเค –

อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. 436], อลํ เต หิรญฺญสุวณฺเณน, กิํ เม เอเกน ติณฺเณน [พุ. วํ. 2.56], กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. 394]

มญฺญนาปโยเค อนาทเร อปาณิสฺมิเมว จตุตฺถี, กฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กลิงฺครสฺส [กฬิงฺครสฺส, กฬงฺครสฺส (ก.)] ตุวํ มญฺเญ, ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญติฯ

อนาทเรติ กิํ? สุวณฺณํ ตํ มญฺเญฯ

อปาณิสฺมินฺติ กิํ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญฯ

คตฺยตฺถานํ นยนตฺถานญฺจ ธาตูนํ กมฺมนิ จตุตฺถี, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ [ธ. ป. 174], โย มํ ทกาย เนติ [ชา. 1.6.97], นิรยายุปกฑฺฒติ [ธ. ป. 311], มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย [จูฬว. 111]

อาสีสนกฺริยาโยเค –

อายุ ภวโต โหตุ, ภทฺทํ เต โหตุ, ภทฺทมตฺถุ เต [ชา. 1.8.15; ชา. 2.17.1], กุสลํ เต โหตุ, อนามยํ เต โหตุ, สุขํ เต โหตุ, อตฺถํ เต โหตุ, หิตํ เต โหตุ, กลฺยาณํ เต โหตุ, สฺวาคตํ เต โหตุ, โสตฺถิ เต โหตุ โสตฺถิ คพฺภสฺส [ม. นิ. 2.351], มงฺคลํ เต โหตุฯ

สมฺมุติโยเค กมฺมตฺเถ [ฉฏฺฐี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. 590], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. 614]

อาวิกรณาทิโยเค –

ตุยฺหญฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. 1.258; ชา. 2.19.24], อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. 2.22.327], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. 134], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. 344], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. 52], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. 1.2.17], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. 3.277], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. 1.249], นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร 1.2.129]ฯ โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. 1.274], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปญฺจมีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ ปญฺจมี?

[312] ปญฺจมฺยาวธิสฺมิํ [ก. 295; รู. 307; นี. 607; จํ. 2.1.81; ปา. 2.3.28; 1.4.24]

อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมิํ ปญฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติฯ

อปเนตฺวา อิโต อญฺญํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํฯ ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติฯ