สุขํ เสติ, ทุกฺขํ เสติ, สีฆํ คจฺฉติ, ขิปฺปํ คจฺฉติ, ทนฺธํ คจฺฉติ, มุทุํ ปจติ, ครุํ เอสฺสติ, ลหุํ เอสฺสติ, สนฺนิธิการกํ ภุญฺชติ, สมฺปริวตฺตกํ โอตาเปติ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. 590], หตฺถปฺปจาลกํ คจฺฉติ, สีสปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. 594-595], สุรุสุรุการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. 627], อวคณฺฑการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. 622], ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. 620], หตฺถนิทฺธุนกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. 623], หตฺถนิลฺเลหกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. 628], จนฺทิมสูริยา สมํ ปริยายนฺติ, วิสมํ ปริยายนฺติ อิจฺจาทิฯ

ทุติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ตติยาวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ ตติยา?

[305] กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. 286, 288; รู. 291, 293; นี. 591, 594; จํ. 2.1.62-3; ปา. 2.3.18]ฯ

กตฺตริ กรเณ จ ตติยา โหติฯ กตฺตาติ จ การโกติ จ อตฺถโต เอกํ ‘‘กโรตีติ กตฺตา, กโรตีติ การโก’’ติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตุการโก’’ติ วุตฺเต ทฺวินฺนํ ปริยายสทฺทานํ วเสน อยเมว กฺริยํ เอกนฺตํ กโรติ, สามี หุตฺวา กโรติ, อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรตีติ วิญฺญายติ, ตโต กฺริยา นาม กตฺตุโน เอว พฺยาปาโร, น อญฺเญสนฺติ จ, อญฺเญ ปน กฺริยาสาธเน กตฺตุโน อุปการกตฺตา การกา นามาติ จ, ตถา อนุปการกตฺตา อการกา นามาติ จ วิญฺญายนฺตีติฯ

ตตฺถ กตฺตา ติวิโธ สยํกตฺตา, ปโยชกกตฺตา, กมฺมกตฺตาติฯ

ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ สยํ กโรนฺโต สยํกตฺตา นาม, ปุริโส กมฺมํ กโรติฯ

ปรํ นิโยเชนฺโต ปโยชกกตฺตา นาม, ปุริโส ทาสํ กมฺมํ กาเรติฯ

กมฺมกตฺตา นาม ปโยชฺชกกตฺตาปิ วุจฺจติ, ปุริโส ทาเสน กมฺมํ กาเรติ ทาสสฺส วา, โย จ อญฺเญน กตํ ปโยคํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา วา กมฺมภาเวน อวตฺตุกามตาย วา อชานนตาย วา วญฺเจตุกามตาย วา กตฺตุภาเวน โวหรียติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, กุสูโล สยเมว ภิชฺชติ, ฆโฏ สยเมว ภิชฺชติฯ อปิจ สุกโร วา โหตุ ทุกฺกโร วา, โย กมฺมรูปกฺริยาปเท ปฐมนฺโต กตฺตา, โส กมฺมกตฺตาติ วุจฺจติฯ สทฺทรูเปน กมฺมญฺจ ตํ อตฺถรูเปน กตฺตา จาติ กมฺมกตฺตา, กุสูโล ภิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชติ, ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเร อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ สทฺทตฺโถ ทุวิโธ ปรมตฺโถ, ปญฺญตฺตตฺโถติฯ ตตฺถ ปรมตฺโถ เอกนฺเตน วิชฺชมาโนเยวฯ ปญฺญตฺตตฺโถ ปน โกจิ วิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? ราชปุตฺโต, โควิสาณํ, จมฺปกปุปฺผนฺติฯ โกจิ อวิชฺชมาโนติ สมฺมโตฯ ยถา? วญฺฌาปุตฺโต, สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผนฺติฯ สทฺโท จ นาม วตฺติจฺฉาปฏิพทฺธวุตฺตี โหติ, วตฺตมาโน จ สทฺโท อตฺถํ น ทีเปตีติ นตฺถิ, สงฺเกเต สติ สุณนฺตสฺส อตฺถวิสยํ พุทฺธิํ น ชเนตีติ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิติ อวิชฺชมานสมฺมโตปิ อตฺโถ สทฺทพุทฺธีนํ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน เอว โหติฯ อิตรถา ‘วญฺฌาปุตฺโต’ติ ปทํ สุณนฺตสฺส ตทตฺถวิสยํ จิตฺตํ นาม น ปวตฺเตยฺยาติ, สทฺทพุทฺธีนญฺจ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน นาม อตฺโถ สทฺทนานาตฺเต พุทฺธินานาตฺเต จ สติ นานา โหติ, วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาโน นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ สทฺทพุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานญฺจ นานาภูตญฺจ อตฺถํ ปฏิจฺจ การกนานาตฺตํ กฺริยาการกนานาตฺตญฺจ โหติ , น ปน สภาวโต วิชฺชมานเมว นานาภูตเมว จ อตฺถนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘สํโยโค ชายเต’’ อิจฺจาทีสุ สทฺทพุทฺธีนํ นานาตฺตสิทฺเธน อตฺถนานาตฺเตน ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานญฺจ กฺริยาการกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ

กยิรเต อเนนาติ กรณํ, กฺริยาสาธเน กตฺตุโน สหการีการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทุวิธํ อชฺฌตฺติกกรณํ, พาหิรกรณนฺติฯ

ตตฺถ กตฺตุโน องฺคภูตํ กรณํ อชฺฌตฺติกํ นาม, ปุริโส จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, ปาเทน มคฺคํ คจฺฉติ, รุกฺโข ผลภาเรน โอณมติฯ

กตฺตุโน พหิภูตํ พาหิรํ นาม, ปุริโส ยาเนน คจฺฉติ, ผรสุนา [ปรสุนา (สกฺกตคนฺเถสุ)] ฉินฺทติ, รุกฺโข วาเตน โอณมติฯ

[306] สหตฺเถน [ก. 287; รู. 296; นี. 592; จํ. 2.1.65; ปา. 2.3.19]ฯ

สหสทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺส โสติ สหตฺโถ, สหตฺเถน สทฺเทน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ตติยา โหติฯ สหสทฺทสฺส อตฺโถ นาม สมวายตฺโถฯ

โส ติวิโธ ทพฺพสมวาโย, คุณสมวาโย, กฺริยาสมวาโยติฯ ปุตฺเตน สห ธนวา ปิตา, ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตา, ปุตฺเตน สห อาคโต ปิตาฯ สห, สทฺธิํ, สมํ, นานา, วินาอิจฺจาทิโก สหตฺถสทฺโท นามฯ

นิสีทิ ภควา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน [มหาว. 59], สหสฺเสน สมํ มิตา [สํ. นิ. 1.32], ปิเยหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. 2.183, 207], สงฺโฆ สห วา คคฺเคน วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย [มหาว. 167]ฯ

[307] ลกฺขเณ [รู. 147 ปิฏฺเฐ; นี. 598; จํ. 2.1.66; ปา. 2.3.21]ฯ

ลกฺขณํ วุจฺจติ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมิํ ตติยา โหติฯ

อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ [ชา. 2.22.2123]ฯ พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ [อ. นิ. 3.67], อสมฺภินฺเนน วิเลปเนน ราชานมทกฺขิ, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทกฺขิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ ปตฺตํ เจตาเปติ [ปารา. 612 (โถกํ วิสทิสํ)], ภิกฺขุ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, สา กาฬี ทาสี ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. 1.226], อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คจฺฉนฺติ [ปาจิ. 584], ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทนฺติ [ปาจิ. 599]ฯ

องฺควิกาโรปิ อิธ สงฺคยฺหติ [ก. 291; รู. 299; นี. 603], อกฺขินา กาณํ ปสฺสติ, ‘อกฺขี’ติ อิทํ ‘กาณ’นฺติ ปเท วิเสสนํ, วิกเลน จกฺขุองฺเคน โส กาโณ นาม โหติฯ หตฺเถน กุณิํ ปสฺสติ, ปาเทน ขญฺชํ ปสฺสติฯ

[308] เหตุมฺหิ [ก. 289; รู. 297; นี. 601]ฯ

หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ, ตสฺมิํ ตติยา โหติฯ

อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย สาธุ, กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา [ม. นิ. 2.460; สุ. นิ. 659 (วตฺตตี ปชา)]ฯ กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. 136]ฯ

เกนฏฺเฐน [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา], เกน นิมิตฺเตน, เกน วณฺเณน [สํ. นิ. 1.234] เกน ปจฺจเยน, เกน เหตุนา [ชา. 2.22.2097], เกน การเณน [ชา. อฏฺฐ. 4.15 มาตงฺคชาตกวณฺณนา] อิจฺจาทิฯ

เอตฺถ จ กรณํ ติวิธํ กฺริยาสาธกกรณํ, วิเสสนกรณํ, นานาตฺตกรณนฺติฯ

ตตฺถ กฺริยาสาธกํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

วิเสสนกรณํ ยถา? อาทิจฺโจ นาม โคตฺเตน, สากิโย นาม ชาติยา [สุ. นิ. 425]ฯ โคตฺเตน โคตโม นาโถ [อป. เถร 1.1.253 (วิสทิสํ)], สาริปุตฺโตติ นาเมน [อป. เถร 1.1.251], วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ [ที. นิ. 2.92], ชาติยา สตฺตวสฺสิโก [มิ. ป. 6.4.8], สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนติํโส วยสา [ที. นิ. 2.214], วิชฺชาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป, ปกติยา อภิรูโป, ปกติยา ภทฺทโก, เยภุยฺเยน มตฺติกา [ปาจิ. 86], ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปมุทิโต [พุ. วํ. 2.78]ฯ ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺเส วิกฺกิณาติ, อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา (สมฺมนฺนิ)] อิจฺจาทิฯ

นานาตฺตกรณํ ยถา? กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา [พุ. วํ. 2.56]ฯ กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. 394]ฯ

อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. 436], อลํ เม พุทฺเธน [ปารา. 52], กินฺนุเมพุทฺเธน [ปารา. 52], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. 52], มณินา เม อตฺโถ [ปารา. 344], วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ, ปานีเยน [ปาณิเยน (มู.)] อตฺโถ, มูเลหิ เภสชฺเชหิ อตฺโถ [มหาว. 263], เสยฺเยน อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก, มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโล อิจฺจาทิฯ

ตถา กมฺมา’วธิ, อาธาร’จฺจนฺตสํโยค, กฺริยาปวคฺคาปิ นานาตฺตกรเณ สงฺคยฺหนฺติฯ

กมฺเม ตาว –

ติเลหิ เขตฺเต วปฺปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปติ, สุนเขหิ ขาทาเปนฺติ อิจฺจาทิฯ

อวธิมฺหิ –

สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน [จูฬว. 437], มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. 4.85], โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. 5.2], หิรียติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. 5.2], ชิคุจฺฉติ สเกน กาเยน, ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วาฯ สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ [ธ. ป. 178] อิจฺจาทิฯ

อาธาเร –

เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน [มหาว. 17], เตน สมเยน [ปารา. 1], กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ขุ. ปา. 5.9]ฯ โส โว มมจฺจเยน สตฺถา [ที. นิ. 2.216], ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน [ที. นิ. 2.168; อุทา. 51], ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข [ที. นิ. 2.336], เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ [ขุ. ปา. 5.1] อิจฺจาทิฯ

อจฺจนฺตสํโยเค –

มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน ธาวติ อิจฺจาทิฯ

กฺริยาปวคฺโค นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺฐาปนํ, ตสฺมิํ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสิํ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺฐปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิฯ

ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

จตุตฺถีวิภตฺติราสิ

กสฺมิํ อตฺเถ จตุตฺถี?

[309] สมฺปทาเน จตุตฺถี [ก. 293; รู. 301; นี. 605; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. 2.1.73; ปา. 2.3.13]ฯ

สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติฯ สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํฯ ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเตฯ

ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติฯ กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นามฯ วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นามฯ โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติฯ

กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํฯ