นิปาตปทราสิ

นิจฺจํ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตาฯ ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติฯ

อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นามฯ เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอวฯ จาทโย อยุตฺตา นามฯ เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติฯ นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติฯ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ

อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโยฯ เตหิ ตติยาโลโปฯ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ

ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโยฯ เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปฐมาโลโปฯ ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติฯ

ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกาฯ

อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา ญาณโคจราฯ

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

นามกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

3. การกกณฺฑ

ปฐมาวิภตฺติราสิ

อถ นามวิภตฺตีนํ อตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

กสฺมิํ อตฺเถ ปฐมา?

[289] ปฐมตฺถมตฺเต [จํ. 2.1.93; ปา. 2.3.46]ฯ

นามสฺส อภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

รุกฺโข, มาลา, ธนํฯ

เอตฺถ จ มตฺตสทฺเทน กตฺตุ, กมฺมาทิเก วิภตฺยตฺเถ นิวตฺเตติฯ ตสฺมา อตฺถมตฺตนฺติ ลิงฺคตฺโถเยว วุจฺจติฯ

ตตฺถ อนุจฺจาริเต สติ สุณนฺตสฺส อวิทิโต อตฺโถ ลีนตฺโถ นามฯ ตํ ลีนมตฺถํ คเมติ โพเธตีติ ลิงฺคํ, อุจฺจาริตปทํฯ

ตํ ปน ปกติลิงฺคํ, นิปฺผนฺนลิงฺคนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ วิภตฺติรหิตํ ปกติลิงฺคํ อิธาธิปฺเปตํ ลิงฺค, วิภตฺตีนํ วิสุํ วิสุํ วิภาคฏฺฐานตฺตาฯ

ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํฯ ตตฺถ ‘ลีน’นฺติ อปากฏํฯ ‘องฺค’นฺติ อวยโวฯ ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํฯ

ลิงฺคสฺส อตฺโถ ปรมตฺโถ, ปญฺญตฺติอตฺโถติ ทุวิโธฯ ตถา วิเสสนตฺโถ, วิเสสฺยตฺโถติฯ

ตตฺถ วิเสสนตฺโถ นาม สกตฺโถ, ตสฺส ตสฺส สทฺทสฺส ปฏินิยโต ปาฏิปุคฺคลิกตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ