สามญฺญวจนนฺติ กิํ? มาณวก เทวทตฺต! ตุยฺหํ ปริคฺคโหฯ

เอกตฺเถติ กิํ? เทวทตฺต! ยญฺญทตฺต! ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

[274] พหูสุ วา [จํ. 6.3.26; ปา. 8.1.74]ฯ

พหูสุ ชเนสุ ปวตฺตมานํ สามญฺญวจนภูตมฺปิ อามนฺตนปทํ เอกตฺเถ ปเท สติ อสนฺตํ วิย น โหติ วาฯ

พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโหฯ

สพฺพาทิราสิ นิฏฺฐิโตฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ

อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเตฯ

วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺฐาเน ฐิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยาฯ

[275] โต ปญฺจมฺยา [ก. 248; รู. 260; นี. 493; จํ. 4.3.6; ปา. 5.4.45]ฯ

ปญฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติฯ

โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กญฺญโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโตฯ

มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต , ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโตฯ

อิม, เอต, กิํสทฺเทหิ โตฯ

[276] อิโตเตตฺโตกุโต [‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. 4.3.8; ปา. 7.2.104]ฯ

อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโตฯ เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตญฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กิํสทฺทสฺส กุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุฯ

[277] อภฺยาทีหิ [ปา. 5.3.9]ฯ

อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปญฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํฯ

อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถฯ

ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถฯ

อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถฯ

ปจฺฉโต, เหฏฺฐโต, อุปริโตฯ

[278] อาทฺยาทีหิ [จํ. 4.3.9; ปา. 5.4.44]ฯ

อาทิปภุตีหิ อปญฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติฯ

อาทิโต , มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติฯ

ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. 3.44], ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิฯ

ยโตนิทานํ [สุ. นิ. 275], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. 1.9.58] ปฐมตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ

อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถฯ

ปรโตโฆโส, นาทิฏฺฐา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถฯ

[279] สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา [ก. 249; รู. 266; นี. 494; จํ. 4.1.10; ปา. 5.3.10]ฯ

สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติฯ

สพฺพสฺมิํ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิฯ เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อญฺญตฺร, อญฺญตฺถ อิจฺจาทิฯ

ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถฯ

[280] กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ [ก. 251; รู. 269; นี. 499; จํ. 4.1.11; ปา. 5.3.11, 12]ฯ

กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติฯ

กสฺมิํ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺวฯ ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. 1.171], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิฯ

เอตสฺมิํ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมิํ อิเมสูติ วา อิห, อิธฯ

[281] ธิ สพฺพา วา [ก. 250; รู. 268; นี. 502]ฯ

สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วาฯ

นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. 1.90]ฯ

[282] ยา หิํ [ก. 255; รู. 275; นี. 504]ฯ

ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติฯ

ยหิํฯ

[283] ตา หญฺจ [ก. 253; รู. 273; นี. 501]ฯ

ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติ หญฺจฯ

ตหิํ, ตหํฯ ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติฯ

[284] กิํสฺส กุกญฺจ [ก. 251, 227-8-9; รู. 226, 270-1-2; นี. 500, 456-7, 460]ฯ

กิํมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ, ตํ โหติฯ กิํสฺส กุตฺตํ กตฺตญฺจ โหติฯ

กุหิํ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติฯ กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. 2.63]ฯ กุหิญฺจิ, กุหิญฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิติ สามญฺญสตฺตมฺยนฺตราสิฯ

กาลสตฺตมฺยนฺตํ วุจฺจเตฯ

[285] สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเลทา [ก. 257; รู. 276; นี. 505]ฯ

สพฺพ, เอก, อญฺญ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติฯ

สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมิํ กาเล เอกทา, อญฺญสฺมิํ กาเล อญฺญทา, ยสฺมิํ กาเล ยทา, ตสฺมิํ กาเล ตทาฯ

[286] กทากุทาสทาอธุเนทานิ [ก. 257-8-9; รู. 276-8-9; นี. 505-6-7]ฯ

เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

กิํสฺมิํ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมิํ กาเล สทา, อิมสฺมิํ กาเล อธุนา, อิทานิฯ

[287] อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา [ก. 259; รู. 279, 423; นี. 507]ฯ

เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ

อิมสฺมิํ กาเล อชฺช, อิมสฺมิํ ทิวเสตฺยตฺโถฯ

สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเนฯ น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. 71], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมิํ ทิวเสฯ

อปรสฺมิํ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถฯ

อิมสฺมิํ กาเล เอตรหิ, กิํสฺมิํ กาเล กรหฯ กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิญฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติฯ กิญฺจนํ, กุหิญฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติฯ

วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อพฺยยปทานิ