‘โคสฺสาว’ ฯ ควสฺสํ-เอเตน ปทรูปวิธาเน อนุพนฺโธ อุปโยคํ น คจฺฉตีติ ญาเปติฯ

[24] วณฺณปเรน สวณฺโณปิฯ

วณฺณสทฺโท ปโร เอตสฺมาติ วณฺณปโร, วณฺณปเรน รสฺสสเรน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยญฺจ, อวณฺโณติ วุตฺเต อา-กาโรปิ คยฺหติ อ-กาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อิวณฺณุวณฺเณสุฯ

[25] นฺตุวนฺตุมนฺตาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี [นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุ สมฺพนฺธี (พหูสุ)]ฯ

นฺตุอิติ วุตฺเต วนฺตุ, มนฺตุ, อาวนฺตุ, ตวนฺตูนํ สมฺพนฺธีภูโต นฺตุกาโร คยฺหติฯ

‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปฐเม’ฯ คุณวนฺโต, สติมนฺโต, ยาวนฺโต, ภุตฺตวนฺโตฯ

สงฺเกตราสิ นิฏฺฐิโตฯ

สนฺธิวิธาน

อถ สนฺธิวิธานํ ทีปิยเตฯ

โลโป, ทีโฆ, รสฺโส, วุทฺธิ, อาเทโส, อาคโม, ทฺวิภาโว, วิปลฺลาโสฯ

โลปราสิ

[26] สโร โลโป สเร [ก. 12; รู. 13; นี. 30]ฯ

ลุปฺปตีติ โลโปฯ สเร ปเร สรูโป วา อสรูโป วา ปุพฺโพ สโร โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

อวณฺเณ-โลกคฺโค [อป. เถร 1.12.57], ภวาสโว, [ธ. ส. 1102] อวิชฺชาสโว [ธ. ส. 1102], อวิชฺชานุสโย [วิภ. 949]ฯ

อิวณฺเณ-มุนินฺโท, มุนีริโต, วรวาทีริโต, อิตฺถินฺทฺริยํ [วิภ. 219]ฯ

อุวณฺเณ-พหูปกาโร [ชา. 1.22.588], พหุกา อูมิ พหูมิ, สรภุยา อูมิ สรภูมิ, สรภุยา อุทกํ สรภูทกํฯ

อสรูเป –

โสตินฺทฺริยํ [วิภ. 219], กามุปาทานํ, ภเวสนา [ที. นิ. 3.305], ภโวโฆ [ธ. ส. 1156], โส ตุณฺหสฺส [ปารา. 381], ทิฏฺฐานุสโย [วิภ. 949], ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺเฐกฏฺฐํ, ทิฏฺโฐโฆ [ธ. ส. 1156], มุทินฺทฺริยํ [มหาว. 9], ปุตฺตา มตฺถิ [ธ. ป. 62], อุรสฺส ทุกฺโข [ปาจิ. 402], อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ [ธ. ป. 304] อิจฺจาทิฯ

อิติ ปุพฺพโลปราสิฯ

[27] ปโร กฺวจิ [ก. 13; รู. 15; นี. 31]ฯ

ปุพฺพสรมฺหา สรูโป วา อสรูโป วา ปโร สโร กฺวจิ โลโป โหติฯ

สรูเป ตาว –

ตํ กทาสฺสุ ภวิสฺสติ [ชา. 2.22.144 อาทโย; ตํ กุทสฺสุ], กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ [ธ. ป. 376], ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ [ชา. 2.22.1474], ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ [ชา. 1.1.29] -กณฺหนฺติ มหากณฺหโคณํ, ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา, มาสฺสุ กุชฺฌ รเถสภ, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย [ปารา. 167, 171], อาคตาตฺถ ตุมฺเห, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห, มายฺโย เอวรูปมกาสิ, ปปํ อวินฺทุํ [ชา. 1.1.2] -ปวฑฺฒํ อาปํ ลภิํสูตฺยตฺโถ, นาลํ กพฬํ ปทาตเว [ชา. 1.1.27] -ป+อาทาตเวติ เฉโท, คณฺหิตุนฺตตฺโถ, รุปฺปตีติ รูปํ, พุชฺฌตีติ พุทฺโธ-ทีโฆ, อคฺคีว ตปฺปติ, อิตฺถีว คจฺฉติ, นทีว สนฺทติ, มาตุปฏฺฐานํ, ปิตุปฏฺฐานํ, เยเต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา [จูฬว. 399] อิจฺจาทิฯ

อสรูเป –

อิติสฺส [ปาจิ. 465], อิติปิ [ปารา. 1], อสฺสมณีสิ [ปารา. 135], อกตญฺญูสิ [ธ. ป. 383], วนฺเทหํ, โสหํ, ยสฺสทานิ [มหาว. 242], ฉายาว อนปายินี [ธ. ป. 2], มาทิเสสุ กถาว กา, กินฺนุมาว สมณิโย มธุวา มญฺญติ พาโล [ธ. ป. 69], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. 219], ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. 2.3], ตโยเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. 3.17] อิจฺจาทิฯ

กฺวจีติ กิํ? กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา [อ. นิ. 10.60]ฯ

อิติ ปรโลปราสิฯ

[28] น ทฺเว วาฯ

ทฺเว ปุพฺพปรสรา กฺวจิ โลปา น โหนฺติ วาฯ

อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. 21], โก อิมํ ปถวิํวิเจสฺสติ [ธ. ป. 44]ฯ

กฺวจิตฺเวว? โสตินฺทฺริยํ [วิภ. 219], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. 219],

วาติ กิํ ? โกมํ วสลิํ ปรามสิสฺสติฯ

อิโต ปฏฺฐาย ยาวสนฺธิกณฺฑาวสานา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สพฺพตฺถ กฺวจิสทฺโท, วาสทฺโท จ วตฺตนฺเตฯ ตตฺถ กฺวจิสทฺโท นานาปโยคํ ทสฺเสติฯ วาสทฺโท เอกปโยคสฺส นานารูปํ ทสฺเสติฯ โลปนิเสโธฯ

[29] ปรสรสฺสฯ

นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ตฺวํสิ [เป. ว. 47; ชา. 2.22.764], จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ [ธ. ป. 413; สุ. นิ. 642], จกฺกํว วหโต ปทํ [ธ. ป. 1], หลํทานิ ปกาสิตุํ [มหาว. 8], กินฺติ วเทยฺยํ, จีวรนฺติ, ปตฺตนฺติ, ภิกฺขุนฺติฯ

อิติ สรโลปราสิฯ

[30] สํโยคาทิ โลโปฯ

สํโยคสฺส อาทิภูโต พฺยญฺชโน กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ [ปารา. 36] – อิธ ปุพฺพสุตฺเตน สรโลโป, เอวํส เต อาสวา ปหีนา โหนฺติ [ม. นิ. 1.24], สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม [มิ. ป. 6.1.5] - อสฺส+อาชีโวติ เฉโท, ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

ตีสุ พฺยญฺชเนสุ สรูปานํ ทฺวินฺนํ อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโป – อคฺยาคารํ [ปาจิ. 326], อคฺยาหิโต, วุตฺยสฺส, วิตฺยานุภูยเต, เอกสตํ ขตฺยา [ชา. 2.22.594], รตฺโย, รตฺยา, รตฺยํ, สกฺวาหํ มาริส เทวานมินฺโท [สํ. นิ. 1.268], อิจฺจาทิฯ

สรูปานนฺติ กิํ? ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. 897], จตุตฺถฺยนฺตํ, ฉฏฺฐุนฺตํ, จกฺขฺวาพาธํ, วตฺเถฺวตฺถฯ

อิติ พฺยญฺชนโลปราสิฯ

[31] โลโปฯ

นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

สเร ปเร ตาว –

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. 2.27], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสิํ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. 2.178], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. 709], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปญฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. 2.22.253 สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. 2.22.258 พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติฯ

พฺยญฺชเน ปเร –

ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิฯ

คาถายํ –

อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. 5.11], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. 183], ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา]ฯ

มาคเม ปเร –

ครุโฬ อุรคามิว [ชา. 1.4.124 สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. 2.348], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. 769], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. 1.1.38], นภํ ตารกิตามิว [ชา. 2.22.1989 ตาราจิตามิว], ปทุมํ หตฺถคตามิว [ชา. 2.22.2336] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยญฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จฯ

ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –

สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามีฯ

สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –

กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิฯ

อิติ พินฺทุโลปราสิฯ

[32] สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเสกสฺสฯ

วิจฺฉายํ เอกสฺส วิภตฺยนฺตสฺส ปทสฺส ทฺวิตฺเต กเต ปุพฺพปทสฺส สฺยาทิโลโป โหติฯ

เอเกกํ, เอเกกานิ, เอเกเกน, เอเกกสฺส อิจฺจาทิฯ

มาคเม –

เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทิฯ

อิติ สฺยาทิโลปราสิฯ

อปฺปวิธานมุจฺจเตฯ

[33] ตทมินาทีนิ [จํ. 5.2.1.27; ปา. 6.3.109; มุ. 2.34; กา. 2.27]ฯ

มหาวุตฺติสุตฺตมิทํ, ตทมินาทีนิ ปทรูปานิ อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ

สรโลโป พฺยญฺชเน –

ลาพุ=อลาพุ , ปิธานํ=อปิธานํ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา=อปิทหิตฺวา, คินิ=อคฺคินิ, รตฺนํ=รตนํ, นฺหานํ=นหานํ, อสฺนาติ=อสนาติ, หนฺติ=หนติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. 7.64], ผลํ เว กทลิํ หนฺติ [อ. นิ. 4.68], สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติฯ กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. 2.22.2370]ฯ

อิวณฺณโลเป –

อารามรุกฺขเจตฺยานิ=เจติยานิ [ธ. ป. 188], อถตฺเถกสตํ ขตฺยา [ชา. 2.22.594] =ขตฺติยา, ติถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. 897]ฯ ติถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺฐา [สุ. นิ. 898] =ติตฺถิยาฯ วิทฺธสฺโต=วิทฺธํสิโต, อุตฺรสฺโต=อุตฺราสิโต, สฺเนโห=สิเนโห, กฺเลสวตฺถูนิ=กิเลสวตฺถูนิ, กฺริยา=กิริยา, ปฺลวนฺติ=ปิลวนฺติฯ

อุวณฺณโลเป –

ปทฺธานิ=ปทุมานิ, อุสฺมา=อุสุมา อิจฺจาทิฯ

สํโยคาทิพฺยญฺชนโลโป จ –

ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโข, มาติโฆ ลภเต ทุขํ, อปฺปสฺสาทา กามา ทุขา, นตฺถิ กามปรํ ทุขํ [ชา. 2.19.118], เสโข=เสกฺโข, อเปขา=อเปกฺขา, อุปสมฺปทาเปโข=อุปสมฺปทาเปกฺโข [มหาว. 70] อิจฺจาทิฯ

สเรน สห พฺยญฺชนโลโป –

ปฏิสงฺขา โยนิโส [อ. นิ. 6.58], อกฺขาติ=อกฺขายติ, คนฺธํ ฆาติ=ฆายติ, อภิญฺญา=อภิญฺญาย, ปริญฺญา=ปริญฺญาย, อธิฏฺฐา=อธิฏฺฐาย, ปติฏฺฐา=ปติฏฺฐาย, อาวีกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. 134] , อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ [มหาว. 8], วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ [ปฏฺฐา. 3.1.98], ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพํ [ปารา. 462], นายํ พฺราหฺมณโภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ [ชา. 1.8.1], วิสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา [ชา. 1.3.54] =วิสเสโนวาติ เอวํนามโก ราชา เอว, ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ [ชา. 1.3.28] – ยสฺสาติ อุทรสฺส, ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี [ชา. 1.9.66], อุปาทารูปํ, อนุปาทา วิมุตฺโต, สทฺธาปพฺพชิโต, อุปนิธาปญฺญตฺติฯ สํวิธาวหาโร, ยาติ=ยายติ, วาติ=วายติ, นิพฺพาติ=นิพฺพายติ, นิพฺพนฺติ=นิพฺพายนฺติ, ปหาติ=ปหายติ, สปฺปติสฺโส=สปฺปติสฺสโย, สุหโท=สุหทโย=สพฺพตฺถ ยโลโป,

มุขโร=มุขขโร, วาจากรโณ=วากฺกรโณ, วาจาปโถ=พฺยปฺปโถ=วาสฺส พฺยตฺตํ, รสฺสตฺตญฺจ, เอวํ พฺยาโข=เอวํ วิย โข=วิสฺส พฺยตฺตํ, ทีโฆ จ ยโลโป จฯ

โลลุโป, โมมุโห, กุกฺกุโจ, สุสุโข, โรรุโวอิจฺจาทีสุ ปน อติสยตฺถทีปนตฺถํ ปททฺวิตฺตํ กตฺวา ปุพฺพปเทสุ อกฺขรโลโปฯ

ปทโลโป อาทิมชฺฌนฺเตสุ –

ทตฺโต=เทวทตฺโต, อสฺเสหิ ยุตฺโต รโถ=อสฺสรโถ, รูปภโว=รูปํ, อรูปภโว=อรูปํ อิจฺจาทิฯ

โลปราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ

อถ ทีฆ, รสฺสา ทีปิยนฺเตฯ

[34] เสสา ทีฆาฯ

ปกฺขิตฺตมิทํ สุตฺตํฯ ลุตฺเตหิ วา อาเทสกเตหิ วา วณฺเณหิ เสสา รสฺสสรา กฺวจิ ทีฆา โหนฺติ วาฯ

ปุพฺพลุตฺเต ตาว –

ตตฺรายมาทิ ภวติํ [ธ. ป. 375], ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย [ธ. ป. 88; สํ. นิ. 5.198], พุทฺธานุสฺสติ, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. 183], อนาคาเรหิ จูภยํ [ธ. ป. 404; สุ. นิ. 633], ธมฺมูปสํหิตา [ที. นิ. 2.349], ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [ขุ. ปา. 6.13], เตสํ วูปสโม สุโข [ที. นิ. 2.221] อิจฺจาทิฯ

ปรลุตฺเต –

อชิตาติ ภควา อโวจ [สุ. นิ. 1039, 1041], สุเมโธ สาชาโต จาติ, รุปฺปตีติ รูปํ [สํ. นิ. 3.79], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, สาธูติปติสฺสุณิตฺวา [ธ. ป. อฏฺฐ. 1.4 กาฬยกฺขินีวตฺถุ], กิํสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐํ [สุ. นิ. 184] อิจฺจาทิฯ

พินฺทุลุตฺเต –

ตาสาหํ [ปาจิ. 709], เตสาหํ [ชา. 2.22.313]ฯ

อาเทเสสุ –

มฺยายํธมฺโม [มหาว. 7], สฺวาหํ [เป. ว. 485], วิตฺยานุภูยเต อิจฺจาทิฯ

ยทิปิ อิมานิ รูปานิ พฺยญฺชเน อุปริสุตฺเตน สิชฺฌนฺติ, ลุตฺตาเทเสสุ ปน นิจฺจมิว ทีฆสิทฺธิญาปนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ปกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[35] พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา [ก. 25, 26; นี. 35, 36, 64, 71, 165, 179]ฯ