ตถาปิ เตหิ ตํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา นานาการเณหิ สญฺญาเปตฺวา ‘‘โย โกจิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุสฺส มหาวิหารวาสิโน อาหารํ ทเทยฺย, ตสฺส สตํ ทณฺโฑ’’ติ รญฺโญ อาณาย นคเร เภริํ จราเปสิฯ ตทา มหาวิหารวาสิโน นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตา ตโย ทิวเส ภิกฺขมลทฺธา มหาปาสาเท สนฺนิปติตฺวา ‘‘สเจ มยํ ขุทาเหตุ อธมฺมํ ธมฺโมติ คณฺเหยฺยาม, พหู ชนา ตํ คเหตฺวา อปายคามิโน ภวิสฺสนฺติ, มยญฺจ สพฺเพ สาวชฺชา ภวิสฺสาม, ตสฺมา น มยํ ชีวิตเหตุปิ เวตุลฺลวาทํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา มหาวิหาราทิเก สพฺพวิหาเร ฉฑฺเฑตฺวา โรหณชนปทญฺจ มลยปเทสญฺจ อคมิํสุ [มหาวํเส 37, 2-6-คาถาสุฯ นิกายสงฺคเห 14-ปิฏฺเฐ]ฯ

เวตุลฺลวาโท

กีทิโส เวตุลฺลวาโท นาม, ยโต มหาวิหารวาสิโน อติวิย ชิคุจฺฉิํสูติ? อิทานิ เวตุลฺลวาทสฺส สรูปํ สพฺพากาเรน ปกาเสตุํ น สกฺกา, เวตุลฺลนาเมน โปตฺถกานํ วา นิกายสฺส วา เอตรหิ อปากฏภาวโตฯ อภิธมฺมปิฏเก ปน กถาวตฺถุอฏฺฐกถายํ [กถา. อฏฺฐ. 793-794 อาทโย] กติปยา เวตุลฺลวาทา อาคตาฯ กถํ? –

‘‘ปรมตฺถโต มคฺคผลาเนว สงฺโฆ, มคฺคผเลหิ อญฺโญ สงฺโฆ นาม นตฺถิ, มคฺคผลานิ จ น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ จ (1)ฯ

‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ วิโสเธตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ จ (2)ฯ

‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ กิญฺจิ ภุญฺชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภุญฺชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ จ (3)ฯ

มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ สกฺกา เตสํ กิญฺจิ ทาตุํ, น จ เตหิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ, นาปิ เตสํ ทาเนน โกจิ อุปกาโร อิชฺฌติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ จ (4)ฯ

‘‘พุทฺโธ ภควา น กิญฺจิ ปริภุญฺชติ, โลกานุวตฺตนตฺถํ ปน ปริภุญฺชมานํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสติ, ตสฺมา นิรุปการตฺตา น วตฺตพฺพํ ตสฺมิํ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ จ (5)ฯ

‘‘ภควา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต ตตฺเถว วสติ, น มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉติ, นิมฺมิตรูปมตฺตกํ ปเนตฺถ ทสฺเสตี’’ติ จ (6)ฯ

‘‘ตุสิตปุเร ฐิโต ภควา ธมฺมเทสนตฺถาย อภินิมฺมิตํ เปเสสิ, เตน เจว, ตสฺส จ เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน ธมฺโม เทสิโต, น พุทฺเธน ภควตา’’ติ จ (7)ฯ

‘‘เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – การุญฺเญน วา เอเกน อธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย, สํสาเร วา เอกโต ภวิสฺสามาติ อิตฺถิยา สทฺธิํ พุทฺธปูชาทีนิ กตฺวา ปณิธิวเสน เอโก อธิปฺปาโย อสฺสาติ เอกาธิปฺปาโย, เอวรูโป ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ เอกาธิปฺปาโย เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพ’’ติ จ (8) เอวํ เวตุลฺลวาทีนํ ลทฺธิโย อาคตา, เอตฺตกาเยว เนสํ วาทา เถรวาทคนฺถวเสน ทานิ ปญฺญายนฺติฯ

เอตฺถ จ อาทิโต จตูหิ วาเทหิ สุตฺตนฺตาคตสงฺโฆ จ มิจฺฉา คหิโต, วินยาคตสงฺโฆ จ สพฺพถา ปฏิกฺขิตฺโตฯ ตทนนฺตรํ ตโย วาทา อิสฺสรนิมฺมานวาทานุวตฺตกาฯ อนฺติมสฺส ปน อสทฺธมฺมวาทภาโว อติวิย ปากโฏติฯ

อภิธมฺมสมุจฺจเย ปน เวตุลฺลปิฏกสฺส โพธิสตฺตปิฏกภาโว ปกาสิโต, ตสฺมา สทฺธมฺมปุณฺฑริกสุตฺตาทิเก โพธิสตฺตปิฏเก อาคตวาโทปิ ‘‘เวตุลฺลวาโท’’ติ เวทิตพฺโพ [อภิธมฺมสมุจฺจเย 79-ปิฏฺเฐ]ฯ

มหาวิหารนาสนํ

มหาวิหารวาสีสุ ปน วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพวิหาเร ฉฑฺเฑตฺวา คเตสุ สงฺฆมิตฺโต ปาปภิกฺขุ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา โลหปาสาทาทิเก จตุสฏฺฐฺยาธิเก ติสตมตฺเต ปริเวณปาสาเท นาเสตฺวา สมูลํ อุทฺธราเปตฺวา อภยคิริวิหารํ อานยาเปสิฯ วิหารภูมิยญฺจ กสาเปตฺวา อปรณฺเณ วปาเปสิฯ เอวํ ตทา มหาวิหาโร นว วสฺสานิ ภิกฺขูหิ สุญฺโญ อโหสิ อาวาสวิรหิโต จฯ อถ ราชา เมฆวณฺณาภยสฺส นาม กลฺยาณมิตฺตภูตสฺส อมจฺจสฺส สนฺตชฺชนปุพฺพงฺคเมน วจเนน มหาวิหารํ ปุน ปากติกํ กตฺวา เต จาปิ อปกฺกนฺเต ภิกฺขู อาเนตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิ [มหาวํเส 37-30-คาถาสุฯ นิกายสงฺคเห 14-15-ปิฏฺเฐสุ]ฯ

เชตวนวาสินิกายุปฺปตฺติ

ปุนปิ ราชา ทกฺขิณารามวาสิมฺหิ ชิมฺหมานเส กุหกติสฺสตฺเถเร ปสนฺโน หุตฺวา ตสฺสตฺถาย มหาวิหารสีมพฺภนฺตเร โชติวนุยฺยาเน เชตวนวิหารํ กาเรตุมารภิฯ มหาวิหารวาสิโน ภิกฺขู ตํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตา ปุนปิ ตโต อปกฺกมิํสุฯ ตทาปิ มหาวิหาโร นว มาสานิ ภิกฺขูหิ สุญฺโญ อโหสิฯ ราชา ปน อตฺตโน อชฺฌาสยวเสเนว ตตฺถ เชตวนวิหารํ กาเรตฺวา ตสฺส กุหกติสฺสตฺเถรสฺส อทาสิเยวฯ ตตฺถ ทกฺขิณคิริวิหารโต สาคลิยา ภิกฺขู อาคนฺตฺวา วสิํสุฯ ปจฺฉา จ เต อมฺพสามเณรสิลากาลรญฺโญ กาเล (1067-1080-พุ-ว) เวตุลฺลวาทิโน อเหสุํ [มหาวํเส 37, 32-คาถาทีสุ, นิกายสงฺคเห 15-ปิฏฺเฐ]ฯ

เอวํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส สีหฬทีปมาคมนกาลโต (965-พุ-ว) ปุพฺเพเยว วิสุทฺธตฺเถรวาทีหิ มหาวิหารวาสีหิ วิรุทฺธสมยา อภยคิริวาสิโน (455-พุ-ว) สาคลิยา (797-810-พุ-ว) เชตวนวาสิโน (829-845-พุ-ว) จาติ ตโย นิกายา อุปฺปนฺนา อเหสุํฯ เตสุ ปน อภยคิริวาสิโนเยว วิเสสโต ปากฏา เจว โหนฺติ พลวนฺโต จฯ ตถา หิ เต วิสุทฺธตฺเถรวาทปิฏกญฺจ วชฺชิปุตฺตกปริยาปนฺนธมฺมรุจินิกายปิฏกญฺจ มหิสาสกาทินิกายปิฏกญฺจ มหายานปิฏกญฺจ สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เตสุ ธมฺมรุจินิกายปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโว ปากโฏเยวฯ มหิสาสกาทินิกายปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโว ปน ผาหิยนฺนามสฺส จินภิกฺขุโน อทฺธานกฺกมสลฺลกฺขณกถาย เจว อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตวณฺณปิฏกาทินามวเสน จ เวทิตพฺโพ, ตถา มหายานปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโวปิฯ