มหาวํส-พุทฺธโฆสกถา

[215]

โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ชาโต พฺราหฺมณมาณโว;

วิชฺชา-สิปฺป-กลา-เวที, ตีสุ เวเทสุ ปารคูฯ

[216]

สมฺมา วิญฺญาตสมโย, สพฺพวาทวิสารโท;

วาทตฺถี ชมฺพุทีปมฺหิ, อาหิณฺฑนฺโต ปวาทิโกฯ

[217]

วิหารเมก’มาคมฺม, รตฺติํ ปาตญฺชลีมตํ;

ปริวตฺเตติ สมฺปุณฺณ-ปทํ สุปริมณฺฑลํฯ

[218]

ตตฺเถโก เรวโต นาม, มหาเถโร วิชานิย;

‘‘มหาปญฺโญ อยํ สตฺโต, ทเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โสฯ

[219]

‘‘โก นุ คทฺรภราเวน, วิรวนฺโต’’ติ อพฺรวิ;

‘‘คทฺรภานํ รเว อตฺถํ, กิํ ชานาสี’’ติ อาห ตํฯ

[220]

‘‘อหํ ชาเน’’ติ วุตฺโต โส, โอตาเรสิ สกํ มตํ;

ปุฏฺฐํ ปุฏฺฐํ วิยากาสิ, วิรทฺธมฺปิ จ ทสฺสยิฯ

[221]

‘‘เตน หิ ตฺวํ สกํ วาท-โมตาเรหี’’ติ โจทิโต;

ปาฬิ’มาหา’ภิธมฺมสฺส, อตฺถ’มสฺส น โส’ธิคาฯ

[222]

อาห‘‘กสฺเส’ส มนฺโต’’ติ,‘‘พุทฺธมนฺโต’’ติ โส’พฺรวิ;

‘‘เทหิ เมตํ’’ติ วุตฺเต หิ, ‘‘คณฺห ปพฺพชฺช ตํ’’อิติฯ

[223]

มนฺตตฺถี ปพฺพชิตฺวา โส, อุคฺคณฺหิ ปิฏกตฺตยํ;

เอกายโน อยํ มคฺโค, อิติ ปจฺฉา ต’มคฺคหิฯ

[224]

พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-โฆสตฺตา นํ วิยากรุํ;

พุทฺธโฆโสติ โฆโส หิ, พุทฺโธ วิย มหีตเลฯ

[225]

ตตฺถ ญาโณทยํ [ญาโณทยํ นามปกรณํ อิทานิ กุหิญฺจิปิ น ทิสฺสติ;] นาม, กตฺวา ปกรณํ ตทา;

ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺฐสาลินิํ [อิทานิ ทิสฺสมานา ปน อฏฺฐสาลินี สีหฬทีปิกาเยว; น ชมฺพุทีปิกา; ปรโต (54-55 ปิฏฺเฐสุ) เอส อาวิภวิสฺสติ]ฯ

[226]

ปริตฺตฏฺฐกถญฺเจว [ปริตฺตฏฺฐกถนฺติ ปิฏกตฺตยสฺส สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนาภูตา ขุทฺทกฏฺฐกถาติ อธิปฺเปตา ภเวสุ], กาตุํ อารภิ พุทฺธิมา;

ตํ ทิสฺวา เรวโต เถโร, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[227]

‘‘ปาฬิมตฺตํ อิธานีตํ, นตฺถิ อฏฺฐกถา อิธ [เอตฺถ สคีภิตฺตยารูฬฺหา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติกา อุคฺคหิตา สิสฺสานุสิสฺสปรมฺปราตตา มูลฏฺฐกถา กสฺมา ชมฺพุทีเป สพฺพโส อนฺตรหิตาติ วิมํสิตพฺพํ];

ตถาจริยวาทา จ, ภินฺนรูปา น วิชฺชเรฯ

[228]

สีหฬฏฺฐกถา สุทฺธา, มหินฺเทน มตีมตา;

สงฺคีติตฺตยมารูฬฺหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํฯ

[229]

สาริปุตฺตาทิคีตญฺจ, กถามคฺคํ สเมกฺขิย;

กตา สีหฬภาสาย, สีหเฬสุ ปวตฺตติฯ

[230]

ตํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุตฺวา ตฺวํ, มาคธานํ นิรุตฺติยา;

ปริวตฺเตหิ, สา โหติ, สพฺพโลกหิตาวหา’’ฯ

[231]

เอวํ วุตฺเต ปสนฺโน โส, นิกฺขมิตฺวา ตโต อิมํ;

ทีปํ อาคา อิมสฺเสว [อิทสฺเสวาติ อิมสฺเสว มหานามรญฺโญ กาเล 953-975 พุทฺธวสฺเส; อยญฺจ วสฺสปริจฺเฉโท สีหฬราชวํสํ นิสฺสาย ทสฺสิโต; ยุโรปิยวิจกฺขณานํ ปน มเตน 941-964 พุทฺธวสฺเส อิติ เวทิตพฺโพ; เอวมุปริปิ;], รญฺโญ กาเล มหามติฯ

[232]

มหาวิหารํ สมฺปตฺโต, วิหารํ สพฺพสาธุนํ;

มหาปธานฆรํ คนฺตฺวา, สงฺฆปาลสฺส สนฺติกาฯ

[233]

สีหฬฏฺฐกถํ สุตฺวา, เถรวาทญฺจ สพฺพโส;

‘‘ธมฺมสฺสามิสฺส เอโสว, อธิปฺปาโย’’ติ นิจฺฉิยฯ

[234]

ตตฺถ สงฺฆํ สมาเนตฺวา, ‘‘กาตุํ อฏฺฐกถํ มม;

โปตฺถเก เทถ สพฺเพ’’ติ, อาห, วีมํสิตุํ ส ตํฯ

[235]

สงฺโฆ คาถาทฺวยํ ตสฺสา’ทาสิ ‘‘สามตฺถิยํ ตว;

เอตฺถ ทสฺเสหิ, ตํ ทิสฺวา, สพฺเพ เทมาติ โปตฺถเก’’ [234-5 คาถาสุ อยมตฺถโยชนา– ‘‘ตตฺถ มหาวิหาเร สํฆํ มหาเนตฺวา สํฆ สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา อาจริยปุพฺพทฺธโฆโส เอวมาห ‘อฏฺฐกถํ กาตุํ สพฺเพ ปาฬิ-อฏฺฐกถา-โปตฺถเก มม เทถา’ติ; โส สํโฆ ตํ วีมํสิตุํ สํยุตฺตนิกายโต ‘อนฺโตชฏา’ติอาทิกํ จ ‘สีเล ปติฏฺฐายา’ติอาทิกํ จาติ คาถาทฺวยํ ตสฺส อทาสิ ‘เอตฺถ ตว สามตฺถิยํ ญาณปฺปภาวํ ทสฺเสติ; ตํ ทิสฺวา สพฺเพ โปตฺถเก เทมา’ติวตฺวา’’ติ; อิมินา ปน อยมตฺถา ทสฺสิโต โหติ ‘‘อาจริย พุทฺธโฆโส วิสุทฺธิมคฺคํ กโรนฺโต ตเทว คาถาทฺวยํ โอโลเกตฺวา, กิญฺจิปิ อญฺญํ โปตฺถกํ อโนโลเกตฺวา อกาสี’’ติ; ตสฺส ปนตฺถสฺส ยุตฺตายุตฺตวิจารณา ปรโต (39-49-ปิฏฺเฐสุ) อาคมิสฺสติ]ฯ

[236]

ปิฏกตฺตย’เมตฺเถว, สทฺธิํ อฏฺฐกถาย โส;

วิสุทฺธิมคฺคํ นามา’กา, สงฺคเหตฺวา สมาสโตฯ

[237]

ตโต สงฺฆํ สมูเหตฺวา, สมฺพุทฺธมตโกวิทํ;

มหาโพธิสมีปมฺหิ, โส ตํ วาเจตุ มารภิฯ

[238]

เทวตา ตสฺส เนปุญฺญํ, ปกาเสตุํ มหาชเน;

ฉาเทสุํ โปตฺถกํ โสปิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา [238 คาถาย อยมตฺโถ– ‘‘เทวตา ตสฺส พุทฺธโฆสสฺส เนปุญฺญํ นิปุณญฺญาปฺปสาวํ มหาชนสฺส ปกาเสตุํ เตน ลิขิตํ วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกํ ฉาเทสุํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสิยภาวํ ปาเปตฺวา ฐเปสุํ; โสปิ พุทฺธโฆโส ทุติยมฺปิ ตํ ลิขิ, ตมฺปิ เทวตา ฉเทสุํ; ตติยมฺปิ ลิขี’’ติ; เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา’’ติ; อิทเมว มหาวํสวจนํ นิสฺสาย วิตฺตาเรตฺวา กถิตาย พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยา นาม กถาล เอกรตฺเตเนว วิสุทฺธิมคฺคสฺส ติกฺขตฺตุมฺปิ ลิขิตฺวา นิฏฺฐาปิตภาโว ปกาสิโต; อีทิสี ปน กถา พหูนํ วิมฺหยชนนีปิ ปริกฺขกานํ สํสยชนนี โหติ; ตสฺมา อิมิสฺสาปิ วิจารณา ปรโต (47-8-ปิฏฺเฐสุ) ทสฺสิยิสฺสติ]ฯ

[239]

วาเจตุํ ตติเย วาเร, โปตฺถเก สมุทาหเฏ;

โปตฺถกทฺวย’มญฺญมฺปิ, สณฺฐเปสุํ ตหิํ มรูฯ

[240]

วาจยิํสุ ตทา ภิกฺขู, โปตฺถกตฺตย’เมกโต;

คนฺถโต อตฺถโต วาปิ, ปุพฺพาปรวเสน วาฯ

[241]

เถรวาเทหิ ปาฬีหิ, ปเทหิ พฺยญฺชเนหิ วา;

อญฺญถตฺตมหู เนว, โปตฺถเกสุปิ ตีสุปิฯ

[242]

อถ อุคฺโฆสยี สงฺโฆ, ตุฏฺฐหฏฺโฐ วิเสสโต;

นิสฺสํสยํ’ส เมตฺเตยฺโย, อิติ วตฺวา ปุนปฺปุนํฯ

[243]

สทฺธิํ อฏฺฐกถายา’ทา, โปตฺถเก ปิฏกตฺตเย;

คนฺถากเร วสนฺโต โส, วิหาเร ทูรสงฺกเรฯ

[244]

ปริวตฺเตสิ สพฺพาปิ, สีหฬฏฺฐกถา ตทา;

สพฺเพสํ มูลภาสาย, มาคธาย นิรุตฺติยาฯ

[245]

สตฺตานํ สพฺพภาสานํ, สา อโหสิ หิตาวหา;

เถริยาจริยา สพฺเพ, ปาฬิํ วิย ต’มคฺคหุํฯ

[246]

อถ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ, คเตสุ ปรินิฏฺฐิติํ;

วนฺทิตุํ โส มหาโพธิํ, ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ [โส มหาโพธิ วนฺทิตุํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมีติ อิทํ วจนํ ปุริมวจเนหิ อสํสฏฺฐํ วิย โหติ; ปุพฺเพ หิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ จ, ‘‘สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สีหฬฏฺฐกถาโย มาคธภาสาย ปริวตฺเตหีติ ตสฺสาจริเยน เรวตตฺเถเรน วุตฺโต’’ติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา อิธาปิ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ปวตฺติ ตทนุรูปา ‘‘ตา ภาสาปริวตฺติตฏฺฐกถาโย อาทาย สาสนุชฺโชตนตฺถํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ เอวมาทินา สาสนุชฺโชตนมูลิกา เอว ภวิตุํ อรหติ, น ปน มหาโพธิวนฺทนมูลิกาติ]ฯ

อยญฺจ ปน มหาวํสกถา 1950 - ขริสฺตวสฺเส หาพทมหาวิชฺชาลยมุทฺทณยนฺเต โรมกฺขเรน มุทฺทิตสฺส วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกสฺส ปุเรจาริกกถายํ ‘‘อเนกาเนตฺถ อตฺถิ วิจาเรตพฺพานี’’ติ วตฺวา ธมฺมานนฺทโกสมฺพีนามเกน วิจกฺขเณน วิจาริตาฯ ตเมตฺถ ยุตฺตายุตฺตวิจินนาย ทสฺเสตฺวา อนุวิจารณมฺปิสฺส กริสฺสามฯ

ชาติเทสวิจารณา

[1] ตตฺถ หิ เตน ธมฺมานนฺเทน ‘‘พุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป (พุทฺธคยายํ) ชาโตติ น ยุตฺตเมต’’นฺติ วตฺวา ตํสาธนตฺถาย จตฺตาริ พฺยติเรกการณานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ?

(ก) ‘‘พุทฺธโฆเสน ปกาสิเตสุ ตํกาลิกวตฺถูสุ เอกมฺปิ ตํ นตฺถิ, ยํ มคเธสุ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปฐมํ การณํ ทสฺสิตํฯ ตทการณเมวฯ