(ค) ปุนปิ เตน ‘‘อิทมฺปน พุทฺธโฆสสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธกํ ปจฺฉิมการณํ, โส หิ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเส (1, 31) พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กโรนฺโต ‘เอวํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิเสวเนน ปุราณญฺจ ชิฆจฺฉาเวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ อปริมิตโภชนปจฺจยํ อาหรหตฺถก อลํสาฏก ตตฺรวฏฺฏก กากมาสก ภุตฺตวมิตกพฺราหฺมณานํ อญฺญตโร วิย น อุปฺปาเทสฺสามีติ ปฏิเสวตี’ติ อาหฯ อิทํ ปน เอกสฺส ภินฺนพฺราหฺมณลทฺธิกสฺสาปิ วจนํ สิยาติ ตเทว ทฬฺหการณํ กตฺวา น สกฺกา ‘พุทฺธโฆโส อพฺราหฺมโณ’ติ วตฺตุ’’นฺติ ตติยํ การณํ วุตฺตํฯ ตํ ปน อติสํเวชนียวจนเมวฯ น เหตํ อาจริเยน พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กาตุกาเมน วุตฺตํ, น จ ตํ ปริหาสวจเนน สํโยเชตพฺพฏฺฐานํ, อญฺญทตฺถุ ยถาภูตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ โอวาทานุสาสนิทานวเสน วตฺตพฺพฏฺฐานํ, ตถาเยว จ อาจริเยน วุตฺตํฯ ตถา หิ เย โลเก ปรทตฺตูปชีวิโน สมณา วา พฺราหฺมณา วา อญฺเญ วาปิ จ ปุคฺคลา, เต ปจฺจเวกฺขณญาณรหิตา อสํวเร ฐิตา กทาจิ อติปณีตํ รสํ ปหูตํ ลทฺธา อปริมิตมฺปิ ภุญฺเชยฺยุํ, วิเสสโต ปน พฺราหฺมณา โลกิกวตฺถุวเสน จ, ชาตกาทิสาสนิกวตฺถุวเสน จ ตาทิสา อเหสุนฺติ ปากฏาฯ อิมสฺมิญฺหิ โลเก วสฺสสตสหสฺเสหิ วา วสฺสโกฏีหิ วา อปริจฺฉินฺนทฺธาเน โก สกฺกา วตฺตุํ ‘‘เนทิสา ภูตปุพฺพา’’ติฯ ตสฺมา ตาทิเสหิ วิย น อปริมิตโภชเนหิ ภวิตพฺพนฺติ โอวาทานุสาสนิทานวเสเนว วุตฺตํฯ ตเทวํ อตฺถสํหิตมฺปิ สมานํ อโยนิโสมนสิกโรโต อนตฺถเมว ชาตํ, ยถา สภริยสฺส มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส อนาคามิมคฺคผลตฺถายปิ เทสิตา คาถา [ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวตีวตฺถุ] เตสํ ธีตุยา อนตฺถาย สํวตฺตตีติ สํเวโคเยเวตฺถ พฺรูเหตพฺโพติฯ

ปตญฺชลิวาทวิจารณา

[3] อถ เตน ‘‘ปาตญฺชลีมตํ ปริวตฺเตตี’’ติ วจนมฺปิ เอวํ วิจาริตํฯ

(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ปตญฺชลิสฺส วา อญฺเญสํ วา อุตฺตรอินฺทิยรฏฺฐิกานํ วาทํ อปฺปกเมว อญฺญาสิฯ ปตญฺชลิวาเทสุ หิ อณิมา ลฆิมาติ อิทเมว ทฺวยํ ทสฺเสสิ [วิสุทฺธิ. 1.144] ตตุตฺตริ โยคสุตฺตํ อชานนฺโต, ปตญฺชลิวาทสฺส จ ตุเลตฺวา ทีปนา ตสฺส คนฺเถสุ น ทิสฺสติ, ปตญฺชลินา กตปกรณญฺจ ปตญฺชลีติ นามมตฺตมฺปิ จ ตตฺถ ทีปิตํ นตฺถิฯ

วิสุทฺธิมคฺเค ปน ปญฺญาภูมินิทฺเทเส ‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิยา’ติ [วิสุทฺธิ. 2.584] ปกติวาท (สํขฺยาวาท) นามมตฺตํ ปกาสิตํ, ตตฺเถว จ ‘ปฏิญฺญา เหตูติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว เหตูติ วุจฺจตี’ติ [วิสุทฺธิ. 2.595] อุทาหริตํ, เตน ญายติ ‘พุทฺธโฆโส อินฺทิยตกฺกนยทีปเก ญายคนฺถสฺมิํ กิญฺจิ มูลภาคมตฺตํ อปริปุณฺณํ ชานาตี’ติ’’ฯ

ตํ ปน สพฺพมฺปิ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมวฯ อติคมฺภีรสฺส หิ อติครุกาตพฺพสฺส สุปริสุทฺธสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สุปริสุทฺโธเยว ปาฬินโย จ อฏฺฐกถานโย จ โปราณเถรวาทา จาติ อีทิสาเยว อตฺถา ปกาเสตพฺพา, ยํ วา ปน อตฺถสํวณฺณนาย อุปการกํ สทฺทวินิจฺฉยปฏิสํยุตฺตํ โลกิยคนฺถวจนํ, ตเทว จ ยถารหํ ปกาเสตพฺพํ, น ปน อนุปการานิปิ ตํตํคนฺถตกฺกตฺตุนามานิ จ, เตหิ วุตฺตวจนานิ จ พหูนิ, น จ เตสํ อปฺปกาสเนน ‘‘น เต อฏฺฐกถาจริโย ชานาตี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ยทิ หิ ยํ ยํ โลกิยคนฺถํ อตฺตนา ชานาติ, ตํ สพฺพํ อนุปการมฺปิ อตฺตโน อฏฺฐกถายมาเนตฺวา ปกาเสยฺย, อติวิตฺถารา จ สา ภเวยฺย อปริสุทฺธา จ อสมฺมานิตา จ สาสนิกวิญฺญูหีติ อาจริเยน ปตญฺชลิวาทาทโย น วิตฺถาเรน ปกาสิตาติ ญาตพฺพํ, อญฺญทตฺถุ เยหิ เยหิ โลกิยคนฺเถหิ กิญฺจิ กิญฺจิ อาจริเยน อาเนตฺวา ปกาสิตํ, เต เต จ คนฺถา, อญฺเญปิ จ ตาทิสา อาจริเยน ญาตาตฺเวว ชานิตพฺพา วิญฺญูหิ, ยถา สมุทฺทสฺส เอกเทสํ ทิสฺวา สพฺโพปิ สมุทฺโท เอทิโสติ ญายติฯ อาจริโย ปน ยตฺถ ยตฺถ เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ อาคตานิ, ตตฺถ ตตฺถ เวทคนฺเถหิปิ กิญฺจิ กิญฺจิ อาเนตฺวา ปกาเสสิเยวฯ ตถา หิ อาจริเยน สุมงฺคลวิลาสินิยํ นาม ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ –

‘‘ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.256] จ,

‘‘อิติหาสปญฺจมานนฺติ อถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทาน’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.256] จ,

‘‘ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโค’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.170-172] จ,

‘‘อคฺคิโหมนฺติ เอวรูเปน ทารุนา เอวํ หุเต อิทํ นาม โหตีติ อคฺคิชุหนํฯ ทพฺพิโหมาทีนิปิ อคฺคิโหมาเนว, เอวรูปาย ทพฺพิยา อีทิเสหิ กณาทีหิ หุเต อิทํ นาม โหตีติ เอวํ ปวตฺติวเสน ปน วิสุํ วุตฺตานี’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.21] จ,

‘‘สาสปาทีนิ ปน มุเขน คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหม’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.21] จ –

เอวมาทินา เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ เวทคนฺถานุรูปโต วณฺณิตานิฯ ตานิ จ โปราณฏฺฐกถาโต ภาสาปริวตฺตนวเสน วุตฺตานิปิ ภเวยฺยุํ, เวทคนฺเถสุ ปน อโกวิเทน ยาถาวโต ภาสาปริวตฺตนํ กาตุมฺปิ น สุกรเมว, ตสฺมา อาจริยสฺส เวทคนฺเถสุ โกวิทภาโวปิ ปากโฏเยวฯ เอวํ เวทคนฺเถสุ จ ตทญฺญโลกิยคนฺเถสุ จ สุโกวิทสฺเสว สมานสฺส เตสํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตการเณเนวาติ เวทิตพฺพํฯ

อปิ จ อาจริโย อตฺตโน คนฺถารมฺเภเยว –

‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,

วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา;

วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา…เป.…

ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปี’’ติ [ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จฯ

‘‘อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;

ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปตฺวา วิคตโทสํฯ

สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;

สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสินํ;

หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา] จ–

เอวํ โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนสํขิปนวเสเนว วิเสเสตฺวา อภินวฏฺฐกถาโย กริสฺสามีติ ปฏิญฺญํ กตฺวา ยถาปฏิญฺญาตเมว อกาสิ, น อตฺตโน ญาณปฺปภาเวน วิเสเสตฺวาติปิ เวทิตพฺพํฯ

ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ ปตญฺชลิวาทาทีนํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนมารพฺภ ‘‘พุทฺธโฆโส ปตญฺชลิวาทาทีนิ ปริปุณฺณํ น ชานาตี’’ติ วจนํ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมวาติฯ

กพฺพสตฺถวิจารณา

[4] ปุนปิ โส เอวมาห ‘‘กิญฺจาปิ พุทฺธโฆโส รามายณมหาภารตสงฺขาตานํ มหากพฺพสตฺถานํ สุกุสโล วิย น ทิสฺสติ, ตถาปิ ตานิ ทสฺเสสิฯ กถํ? อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํ, ตํ ยสฺมิํ ฐาเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏตีติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.13] จ, ตสฺส (สมฺผปลาปสฺส) ทฺเว สมฺภารา ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปิกถากถนญฺจาติ [ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8] จ ทสฺเสสี’’ติฯ

ตํ ปน ปุริมวจนโตปิ อเหตุกตรํ เกวลํ อนาทรีกรณมตฺตเมวฯ อติคมฺภีรตฺถสฺส หิ อติครุกรณียสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ นิรตฺถกสฺส สมฺผปลาปสมุทายภูตสฺส กพฺพสตฺถสฺส วิตฺถารโต ปกาสเนน กิํ สิยา ปโยชนํ, อญฺญทตฺถุ สาเยวสฺส อสมฺมานิตา, อนาทริยา จ วิญฺญูหีติฯ

พาหุสจฺจคุณมกฺขนํ

[5] ปุนปิ ธมฺมานนฺโท อาจริยสฺส พาหุสจฺจคุณํ มกฺเขตุกาโม เอวมาห – ‘‘ตสฺส (พุทฺธโฆสสฺส) สมยนฺตรโกวิทสงฺขาตํ พาหุสจฺจํ น ตโต อุตฺตริตรํ โหติ, ยํ อาธุนิกานํ คนฺถนฺตรโกวิทานํ สีหฬิกภิกฺขูนํ ยํ วา เอกาทสเม ขริสฺตวสฺสสตเก (1001-1100) อุปฺปนฺนานํ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกานํ อนุรุทฺธ-ธมฺมปาลาทีนํ ภิกฺขูน’’นฺติฯ

ตํ ปน สพฺพถาปิ อยุตฺตวจนเมวฯ