เมนู

กสฺมา ปเนเต ขนฺธา ปญฺเจว วุตฺตา อิมินา เอว จ กเมนาติ? ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปทสฺสนโต , ยโถฬาริกยถาสํกิเลสูปเทสโต จาติ เวทิตพฺพํฯ วิวาทมูลเหตุภาวํ สํสารเหตุตํ, กมฺมเหตุตญฺจ จินฺเตตฺวา เวทนาสญฺญา สงฺขารกฺขนฺธโต นีหริตฺวา วิสุํ ขนฺธภาเวน เทสิตาฯ

รูปกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[432] ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รุปฺปนลกฺขณนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ ยํ-สทฺเทน หิ สนิปาเตน กิํ-สทฺเทน จ คหิเตน อนิยมตฺถตาย อติปฺปสงฺเค อาปนฺเน ตํ รุปฺปนสทฺโท นิวตฺเตติ, เตน รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ สีตาทีหีติ สีตุณฺหชิฆจฺฉาปิปาสาทีหิฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ รุปฺปนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ รุปฺปนลกฺขณํฯ ธมฺโม เอว ธมฺมชาตํฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํฯ วิภูตตรํ เหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญา, อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วาฯ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเน ภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ อญฺเญฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ, ปุริมปกฺเข ปน รุปฺปตีติฯ สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโตฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเรฯ สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ ราสฏฺฐํ หทเย ฐเปตฺวา วทติฯ

ภูโตปาทายเภทโตติ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทายรูปนฺติ ภูตํฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ, อญฺเญหิ วา อุปาทียตีติ อุปาทายํ

กามํ จตุธาตุววตฺถาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิ วิภาวิตาเนว, สภาวธมฺมานํ ปน ลกฺขณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติฯ ตตฺถ ปทฏฺฐานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปทฏฺฐานโต ปนา’’ติอาทิฯ อวจนญฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน วิภาวิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาปีติ จตสฺโสปิ ธาตุโยฯ

อาโปสงฺคหิตาย เตโชนุปาลิตาย วาโยวิตฺถมฺภิตาย เอว ปถวีธาตุยา ปวตฺติ, น อญฺญถาติ สา เสสภูตตฺตยปทฏฺฐานา, เอวมิตราปีติ อาห ‘‘อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺฐานา’’ติฯ

จตุวีสติวิธนฺติ คณนปริจฺเฉโท พลรูปาทีนํ ปฏิเสธนตฺโถฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ จกฺขตีติ จกฺขุ, วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ จกฺขตีติ หิ อยํ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.209)ฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุจฺจติ ‘‘รูเปสุ อาวิญฺฉนรส’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 2.433; ธ. ส. อฏฺฐ. 600)ฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารมฺมณาทิภาเว นิรุฬฺหตฺตา ทสฺสเน เอว จกฺขุ-สทฺโท ปวตฺตติ ปทุมาทีสุ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา จกฺขตีติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิภาเวติ จา’’ติ (มหานิ. อฏฺฐ. 13; วิภ. อฏฺฐ. 154) วุตฺตํฯ ตํ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตาปิ จกฺขติ-สทฺทสฺส สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ สุณาติ เอเตน, วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สยํ วา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ เอเตน, สยํ วา ฆายตีติ ฆานํฯ รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตนิมิตฺตํ อาหารรโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ กาโย อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสโต สาสวปจฺจยตฺตาฯ เตน หิ โผฏฺฐพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติฯ กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย วุตฺโตฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ รูปยตีติ รูปํ, รูปมิว ปกาสํ กโรติ สวิคฺคหมิว ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูปสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียติ, สเกหิ วา ปจฺจเยหิ สปฺปียติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ อุปนียตีติ อตฺโถฯ

คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ อปากฏํ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ , ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทิํ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ

อิตฺถิยาว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ตถา ปุริสินฺทฺริยํฯ ชีวนฺติ เตน สหชาตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ หทยญฺจ ตํ วตฺถุ จ, หทยสฺส วา มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถุ หทยวตฺถุฯ โจปนกายภาวโต กาโย จ โส อธิปฺปายวิญฺญาปนโต วิญฺญตฺติ จาติ กายวิญฺญตฺติฯ โจปนวาจาภาวโต, อธิปฺปายวิญฺญาปนโต จ วจี จ สา วิญฺญตฺติ จาติ วจีวิญฺญตฺติฯ วิคฺคหาภาวโต น กสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ น สกฺกา, น วา กาสติ ทิพฺพตีติ อกาสํ, อกาสเมว อากาสํ, ตเทว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน อากาสธาตุฯ รูปสฺสาติ นิปฺผนฺนรูปสฺสฯ ลหุภาโว ลหุตาฯ สยํ อนิปฺผนฺนตาย ‘‘รูปสฺสา’’ติ วิเสสิตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อยํ ปน วิเสโส – กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว กมฺมญฺญตาฯ ปฐมํ, อุปริ จ จโย ปวตฺติ อุปจโยฯ ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธา ตติ ปวตฺติ สนฺตติฯ อนิจฺจสฺส วินาสิโน ภาโว อนิจฺจตาฯ กพลํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรตีติ อาหาโรฯ เอวํ ตาว อุปาทายรูปํ สทฺทตฺถโต เวทิตพฺพํฯ

กมโต ปน สพฺเพสํ รูปธมฺมานํ นิสฺสยภาเวน มูลภูตตฺตา ปฐมํ ภูตรูปานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ อิตเรสุ อชฺฌตฺติกภาเวน อตฺตภาวสมญฺญาย มูลภาวโต จกฺขาทีนิ ปญฺจ อาทิโต อุทฺทิฏฺฐานิฯ เตสํ วิสยีนํ อิเม วิสยาติ ทสฺเสตุํ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุทฺทิฏฺฐานิฯ โผฏฺฐพฺพํ ปน อนุปาทารูปตฺตา, ภูตคฺคหเณน คหิตตฺตา จ อิธ น คหิตํฯ สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมหิ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ‘‘อิมินา ชีวตี’’ติ โวหารํ ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺส อิมํ นิสฺสาย วิญฺญาณปฺปวตฺติยํ อตฺตหิตาทิสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ หทยวตฺถุฯ ตสฺส อิมาสํ วเสน สพฺเพ กายวจีปโยคาติ ทสฺสนตฺถํ วิญฺญตฺติทฺวยํฯ อิมาย รูปกายสฺส ปริจฺเฉโท, อญฺชโส จาติ ทสฺสนตฺถํ อากาสธาตุฯ อิเมหิสฺส สุขปฺปวตฺติ, อุปฺปตฺติอาทโย จาติ ทสฺสนตฺถํ ลหุตาทโยฯ สพฺโพ จายํ จตุสนฺตติรูปสนฺตาโน อิมินา อุปตฺถมฺภียตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต กพฬีกาโร อาหาโร อุทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

[433] อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐานิ อุปาทารูปานิ ลกฺขณาทิโต นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุฯ รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต รูปาภิฆาโต, ตํ อรหตีติ รูปาภิฆาตารโห, รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา เอวํสภาโว จตุนฺนํ ภูตานํ ปสาโท รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขูติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโต เอว จกฺขุปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น เกวโลฯ ตสฺมา ตํสภาวตาว ปมาณํ, น รูปาภิฆาโตติ ทสฺสนตฺถํ รูปาภิฆาตารหตา วุตฺตา ยถา วิปาการหํ กุสลากุสลนฺติฯ อภิฆาโต จ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญํ อภิมุขีภาโว โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ อภิฆาโต วิยาติ กตฺวาฯ โส รูเป จกฺขุสฺส, รูปสฺส วา จกฺขุมฺหิ โหติฯ เตนาห ‘‘ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ, ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา ปฏิหญฺญติ วา’’ติ (ธ. ส. 597) จ อาทิฯ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา, รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺฐุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติยนโย สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ ตตฺถ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานานิฯ เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺฐุกามตา…เป.… ปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขุฯ ตสฺส ตสฺส หิ ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺฐุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตาฯ

ทฏฺฐุกามตาติ หิ ทฏฺฐุมิจฺฉา, รูปตณฺหาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทฏฺฐุกามตาย, เสสานญฺจ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อสติ ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโวเยว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยโต มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาวูปคมนโต วิชฺชมานเมวาติ อุปฺปนฺนตา อตฺถิตา ปริยาเยหิ วุจฺจติ ‘‘อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปตี’’ติ (สํ. นิ. 5.156), ‘‘สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’ติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.382; ม. นิ. 1.115) จ เอวมาทีสุฯ

รูเปสุ ปุคฺคลสฺส, วิญฺญาณสฺส วา อาวิญฺฉนรสํฯ อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ เยสํ ภูตานํ ปสาโท, เตวสฺส อาสนฺนการณนฺติ กตฺวาฯ เอตฺถ จ ตํตํอตฺตภาวนิปฺผาทกสาธารณกมฺมวเสน ปุริมํ จกฺขุลกฺขณํ วุตฺตํ การณวิเสสสฺส อนามฏฺฐตฺตาฯ ‘‘เอวรูปํ นาม เม จกฺขุ โหตู’’ติ เอวํ นิพฺพตฺติตอาเวณิกกมฺมวเสน ทุติยนฺติ วทนฺติฯ สติปิ ปน ปญฺจนฺนํ ปสาทภาวสามญฺเญ สวิสยาวภาสนสงฺขาตสฺส ปสาทพฺยาปารสฺส วเสน ปุริมํ วุตฺตํฯ ปสาทการณสฺส สติปิ กมฺมภาวสามญฺเญ, เอกตฺเต วา อตฺตโน การณเภเทน เภททสฺสนวเสน ทุติยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โสตาทีนํ ลกฺขณาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถาห – จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ กิํ เอกกมฺมุนา อุปฺปตฺติ, อุทาหุ นานากมฺมุนาติ? อุภยถาปีติ โปราณาฯ ตตฺถ นานากมฺมุนา ตาว อุปฺปตฺติยํ จกฺขาทีนํ วิเสเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ การณสฺส ภินฺนตฺตาฯ เอกกมฺมุนา ปน อุปฺปตฺติยํ กถํ เนสํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตา เอวฯ ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส วิจิตฺตเภทตํ วิทหติฯ ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตํ ตถารูปสมตฺถตาโยเคนาเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกํ วิสิฏฺฐสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติฯ น เจตฺถ สมตฺถตา สมตฺถภาวโต อญฺญา เวทิตพฺพา การณวิเสเสน อาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺฐผลนิปฺผาทนโยคฺยตามตฺตโตฯ อยญฺจ เอกสฺสปิ กมฺมสฺส อเนกินฺทฺริยเหตุตาวิเสสโยโค ยุตฺติโต, อาคมนโต จ ปรโต อาคมิสฺสติฯ อปิจ เอกสฺเสว กุสลจิตฺตสฺส โสฬสาทิวิปากจิตฺตนิพฺพตฺติเหตุตา วุจฺจติฯ โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลอาตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ทิสฺสเตว, กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายฯ ยโต กมฺมผลํ จกฺขาทีนิ, กมฺมวิปาโก จ สพฺพโส พุทฺธานํเยว ญาณสฺส วิสโยติฯ

[434] เกจีติ มหาสงฺฆิเกสุ เอกจฺเจฯ เตสุ หิ วสุธมฺโม เอวํ วทติ ‘‘จกฺขุมฺหิ เตโช อธิกํ, โสเต วายุ, ฆาเน ปถวี, ชิวฺหาย อาโป, กาเย สพฺเพปิ สมา’’ติฯ จกฺขาทีสุ เตชาทิอธิกตา นาม ตนฺนิสฺสยภูตานํ ตทธิกตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขู’’ติอาทิมาหฯ กาโย สพฺเพสนฺติ โก เอตฺถ วิเสโส, นนุ เตชาทิอธิกานญฺจ ภูตานํ ปสาทา สพฺเพสํเยวาติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ สมานานนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ อนุวตฺตมานสฺส เอกเทสาธิกภาวสฺส นิวารณวเสน วุตฺตตฺตาฯ เตชาทีนํ หิ ปจฺเจกํ อธิกภาเว วิย ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อธิกภาเวปิ ยถาวุตฺตาธิกภาเวเนว เอกกาทิวเสน ลพฺภมานาย โอมตฺตตายปิ กายปฺปสาโท น โหตีติ ปากโฏยมตฺโถฯ ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ ภูตานํ สมภาเวน กายปฺปสาโท โหตีติ สพฺพสทฺโท อิธ สมภาวทีปโก ทฏฺฐพฺโพฯ เตชาทีนนฺติ ปทีปสงฺขาตสฺส เตชสฺส โอภาสรูเปน, วายุสฺส สทฺเทน, ปถวิยา คนฺเธน, เขฬสงฺขาตสฺส อุทกสฺส รเสนาติ ปุริมวาเท, ปจฺฉิมวาเท จ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหิ อนุคฺคยฺหภาวโต, รูปาทีนํ คหเณ อุปการิตพฺพโตติ อตฺโถฯ อาโลกาทิสหการีการณสหิตานํเยว จกฺขาทีนํ รูปาทิอวภาสนสมตฺถตา, วิวรสฺส จ โสตวิญฺญาณูปนิสฺสยภาโว คุโณติ เตสํ ลทฺธิฯ เตชาทีนํ วิย ปน วิวรสฺส ภูตภาวาภาวโต ยถาโยค-คฺคหณํฯ อถ วา รูปาทโย วิย วิวรมฺปิ ภูตคุโณติ ปราธิปฺปาเย เตชสฺส อาโลกรูเปน, อากาสสงฺขาตสฺส วิวรสฺส สทฺเทน, วายุสฺส คนฺเธน, อุทกสฺส รเสน, ปถวิยา โผฏฺฐพฺเพนาติ เอวํ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหีติ โยชนาฯ

รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโตติ อคฺคิมฺหิ รูปสฺส ปภสฺสรสฺส, วายุมฺหิ สทฺทสฺส สภาเวน สุยฺยมานสฺส, ปถวิยา สุรภิอาทิโน คนฺธสฺส, อาเป จ รสสฺส มธุรสฺสาติ อิเมสํ วิเสสยุตฺตานํ ทสฺสนโต ‘‘รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ ปฐมวาที อาหาติฯ ตสฺเสว ‘‘อิจฺเฉยฺยามา’’ติอาทินา อุตฺตรมาหฯ อิมินาว อุปาเยน ทุติยวาทิโนปิ นิคฺคโห โหตีติฯ

อถ วา รูปาทิวิเสสคุเณหิ เตชอากาสปถวีอาปวายูหิ จกฺขาทีนิ กตานีติ วทนฺตสฺส กณาทสฺส วาทํ อุทฺธริตฺวา ตํ นิคฺคเหตุํ ‘‘อถาปิ วเทยฺยุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาสเว อุปลพฺภมาโนปิ คนฺโธ ปถวิยา อาโปสํยุตฺตาย กปฺปาสโต วิสทิสายาติ น กปฺปาสคนฺธสฺส อธิกภาวาปตฺตีติ เจ? น, อนภิภูตตฺตาฯ อาสเว หิ อุทกสํยุตฺตา ปถวี อุทเกน อภิภูตา, น กปฺปาสปถวีติ ตสฺส เอว คนฺเธน อธิเกน ภวิตพฺพํฯ อุณฺโหทกสํยุตฺโต จ อคฺคิ อุปลพฺภนีโย มหนฺโตติ กตฺวา ตสฺส ผสฺโส วิย วณฺโณปิ ปภสฺสโร อุปลพฺเภยฺยาติ อุณฺโหทเก วณฺณโต อคฺคินา อนภิสมฺพนฺธสฺส สีโตทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถฯ ตสฺมาติ เอตสฺส อุภยสฺส อภาวาฯ ตทภาเวน หิ รูปาทีนํ เตชาทิวิเสสคุณตา นิวตฺติตาฯ ตนฺนิวตฺตเนน ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’’ติ อิทํ การณํ นิวตฺติตนฺติ เอวํ ปรมฺปราย อุภยาภาโว วิเสสปริกปฺปนปหานสฺส การณํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา ปหาเยต’’นฺติอาทิฯ เอกกลาเปปิ รูปรสาทโย วิสทิสา, โก ปน วาโท นานากลาเป จกฺขาทโย ภูตวิเสสาภาเวปีติ ทสฺเสตุํ รูปรสาทินิทสฺสนํ วุตฺตํฯ

ยทิ ภูตวิเสโส นตฺถิ, กิํ ปน จกฺขาทิวิเสสสฺส การณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อญฺญมญฺญสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกมฺปิ กมฺมํ ปญฺจายตนิกตฺตภาวภวปฺปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทิวิเสสเหตุตาย อญฺญมญฺญสฺส อสาธารณนฺติ จ กมฺมวิเสโสติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ตํ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส ปจฺจโย โหติ อินฺทฺริยนฺตราภาวปฺปตฺติโตฯ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.12.78) วจเนน ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํ กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิญฺญายติฯ นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺมุนา นิพฺพตฺติตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺยาติฯ น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติฯ

[435] อนลฺลีโน นิสฺสโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนนิสฺสโย, รูปสทฺทสงฺขาโต วิสโยฯ

คนฺธรสานํ นิสฺสยา ฆานชิวฺหานํ นิสฺสเย อลฺลียนฺตีติ เต นิสฺสยวเสน อลฺลีนาฯ โผฏฺฐพฺพํ สยํ กายนิสฺสยอลฺลีนํ ภูตตฺตาฯ อปโร นโย – จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ สานฺตเร, อธิเก จ วิสเย วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวโตฯ โสตมฺปิ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหีติ เกจิฯ ยทิ โสตํ สมฺปตฺตคฺคาหิ, จิตฺตโช สทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ น สิยาฯ น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิฯ ปาฬิยญฺจ อวิเสเสน สทฺทารมฺมณสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณภาโว วุตฺโตฯ กิญฺจ ทิสาเทสววตฺถานญฺจ สทฺทสฺส น สิยา, อตฺตโน วิสยิปเทสสฺส เอว คเหตพฺพโต คนฺโธ วิยฯ ตสฺมา ยตฺถ อุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺเถว ฐิโตฯ สเจ โสตปเถ อาปาถมาคจฺฉติ, นนุ ทูเร ฐิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺตีติ? น ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโตฯ ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถาปากเฏ คหณวิเสสโต อาการวิเสสานํ อคฺคหณํ, คหณญฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูเต, ทูรสฺส จ อวสาเน, มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต นิจฺฉยคฺคหณานํ โสตวิญฺญาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ วิเสสโต ลหุกํ สุโต ‘‘จิเรน สุโต’’ติ อธิมาโน โหติฯ โส ปน สทฺโท ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตนฺนิสฺสิโตว อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ โสตสฺส อาปาถมาคจฺฉติ ฯ ยทิ สทฺทสฺส ภูตปรมฺปราย สมนฺตโต ปวตฺติ นตฺถิ, กถํ ปฏิโฆสุปฺปตฺตีติ? ทูเร ฐิโตปิ สทฺโท อญฺญตฺถ ปฏิโฆสุปฺปตฺติยา, ภาชนาทิจลนสฺส จ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[436] ปุพฺเพ ลกฺขณาทินา วิภาวิตมฺปิ จกฺขุํ ฐิตฏฺฐานาทิโต วิภาเวตุํ ‘‘จกฺขุ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จกฺขุ สาธยมานํ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ -กาโร พฺยติเรกตฺโถ, เตนสฺส วุจฺจมานเมว วิเสสํ โชเตติฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ยถานิทฺทิฏฺเฐสุ ปญฺจสุ อุปาทารูเปสุฯ ‘‘สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทเส’’ติ เอเตน อวเสสํ กณฺหมณฺฑลํ ปฏิกฺขิปติฯ

สฺเนหมิว สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิตาเหว อตฺตโน นิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ ตนฺนิสฺสิเตเหว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตํ ปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ติฏฺฐติฯ สตฺตอกฺขิปฏลพฺยาปนวจเนเนว จกฺขุสฺส อเนกกลาปคตภาวํ ทสฺเสติฯ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตนฺติ อูกาสิรมตฺเต ปเทเส ปวตฺตนโต วุตฺตํฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุภาวํ นิสฺสยภาวโต อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ตทารมฺมณาวสานานํ ทฺวารภาวํ สมวสรฏฺฐานโตฯ ตํ ปเนตํ จกฺขุ อธิฏฺฐานเภทโต, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ อเนกกลาปคตภาวโต อเนกมฺปิ สมานํ สามญฺญนิทฺเทเสน อาวชฺชนาย เอกตฺตา, เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺเสว จ กิจฺจกรตฺตา เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวมฺปิ พหูสุ กถเมกสฺเสว กิจฺจกรตฺตํฯ ยํ ตตฺถ วิสทํ หุตฺวา รูปาภิฆาตารหํ, ตํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสโย โหตีติ คเหตพฺพํฯ โผฏฺฐพฺพวิเสโส วิย กายวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภาเวฯ

มนุปสฺสตีติ -กาโร ปทสนฺธิกโร, อถ วา มนูติ มจฺโจฯ

องฺคุลิเวธกํ องฺคุลียกํฯ

วิสมชฺฌาสยตาย จกฺขุ วมฺมิกฉิทฺทาภิรตสปฺโป วิย, พิลชฺฌาสยตาย โสตํ อุทกพิลาภิรตกุมฺภีโล วิย, อากาสชฺฌาสยตาย ฆานํ อชฏากาสาภิรตปกฺขี วิย, คามชฺฌาสยตาย ชิวฺหา คามาภิรตกุกฺกุโร วิย, อุปาทินฺนกชฺฌาสยตาย กาโย อามกสุสานาภิรตสิงฺคาโล วิย ปสฺสิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมฺมิ…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาหฯ วิสมชฺฌาสยตา จ จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตา, จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส อชฺฌาสยวเสน จกฺขุ วิสมชฺฌาสยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สพฺโพปิ จ ยถาวุตฺโต ปปญฺโจ โสตาทีสุปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ

[437] จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา ปฏิหนนํ จกฺขุปฏิหนนํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํฯ ปฏิหนนญฺเจตฺถ ยถาวุตฺโต อภิฆาโตวฯ วิสยภาโว อารมฺมณปจฺจยตาฯ กามํ สา เอว โคจรตา, ตถาปิ วิสยโคจรานํ อยํ วิเสโส – อนญฺญตฺถภาโว, ตพฺพหุลจาริตา จ จกฺขุวิญฺญาณสฺสฯ วิสยภาเว จสฺส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ยตฺถ ปน กายวิญฺญตฺติอาทิเกฯ

[438] อิตฺถิยา ภาโว, ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ, อภิธานญฺจาติ อิตฺถิภาโว, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อิตฺถิภาวลกฺขณํฯ ตโต เอว ‘‘อิตฺถี’’ติ ตํสหิตํ สนฺตานํ ปกาเสนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถีติ ปกาสนรส’’นฺติฯ วฏฺฏํสตา อวิสทหตฺถปาทาทิตา จ อิตฺถิลิงฺคํฯ ถนมํสาวิสทตา, นิมฺมสฺสุทาฐิตา, เกสพนฺธนํ, วตฺถคฺคหณญฺจ ‘‘อิตฺถี’’ติ สญฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโต อิตฺถินิมิตฺตํฯ ทหรกาเลปิ สุปฺปกมุสลกาทีหิ กีฬา, มตฺติกตกฺเกน สุตฺตกนฺตนาทิ จ อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิกิริยาติ อตฺโถฯ อวิสทฏฺฐานคมนาทิโก อากาโร อิตฺถากปฺโปฯ อปโร นโย – อิตฺถีนํ มุตฺตกรณํ อิตฺถิลิงฺคํฯ สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํฯ อวิสทฏฺฐานคมนนิสชฺชาขาทนโภชนาทิกา อิตฺถิกุตฺตํฯ อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโปฯ อิมานิ จ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ยถาสกํ กมฺมาทินา ปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานิปิ เยภุยฺเยน อิตฺถินฺทฺริยสหิเต เอว สนฺตาเน ตํตทาการานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ เตสํ การณนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ อิตฺถิลิงฺคาทีสุ เอว จ การณภาวสงฺขาเตน อธิปติภาเวน ตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา, อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อญฺญถา อนุปฺปาทนโต, อิตฺถิคฺคหณสฺส จ เตสํ รูปานํ ปจฺจยภาวโตฯ

ยสฺมา ปน ภาวทสเกปิ รูปานํ อิตฺถินฺทฺริยํ น ชนกํ, นาปิ อนุปาลกํ, อุปตฺถมฺภกํ วา, น จ อญฺเญสํ กลาปรูปานํ, ตสฺมา ตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย สกลาปรูปานํ, อาหาโร วิย วา กลาปนฺตรรูปานญฺจ ‘‘อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจโย’’ติ ปาฬิยํ น วุตฺตํฯ ยสฺมา จ ปจฺจยนฺตราธีนานิ ลิงฺคาทีนิ, ตสฺมา ยตฺถสฺส อาธิปจฺจํ, ตํสทิเสสุ มตจิตฺตกตรูเปสุปิ ตํสณฺฐานตา ทิสฺสติฯ เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยปิฯ ยํ ปเนตฺถ วิสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกสฺมิํ สนฺตาเน สห น ปวตฺตติ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติอาทิ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.188) วจนโต, ตสฺมา อุภโตพฺยญฺชนกสฺสาปิ เอกสฺมิํ ขเณ เอกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เย ปน ‘‘สรีเรกเทสวุตฺติ ภาวรูป’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ มิจฺฉาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทุภยมฺปิ…เป.… พฺยาปกเมวา’’ติ วตฺวา ยทิ เอวํ กายปฺปสาเทน สงฺกโร สิยาติ อาสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘น จ กายปฺปสาเทนา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิปิ สกลสรีรพฺยาปิตาย กายปฺปสาเทน อฏฺฐิโตกาเส ฐิตนฺติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ, เตน ปน ภินฺนนิสฺสยตฺตา ฐิโตกาเส ฐิตนฺติปิ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชตีติ อยเมว เจตฺถ นิปฺปริยายกถาฯ ‘‘รูปรสาทโย วิยา’’ติ เอเตน สมานนิสฺสเยสุปิ นาม สงฺกโร นตฺถิ ลกฺขณเภทโต, กิมงฺคํ ปน ภินฺนนิสฺสยสภาเวสูติ ทสฺเสติฯ

[439] สหชรูปานุปาลนลกฺขณนฺติ อตฺตนา สหชาตรูปานํ อนุปาลนลกฺขณํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส เอกนฺตกมฺมชตฺตา สหช-คฺคหเณเนว อนุปาเลตพฺพานมฺปิ กมฺมชภาโว สิทฺโธติ กมฺมช-คฺคหณํ น กตํฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายิโนปิ กมฺมชรูปสฺส ปวตฺติเหตุภาเวน ตํ อนุปาลกํ, ตสฺมา สหชรูปานุปาลนลกฺขณํฯ น หิ กมฺมชานํ กมฺมํเยว ฐิติเหตุ ภวิตุํ อรหติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิยฯ กิํ การณา? ตงฺขณาภาวโตฯ เตสนฺติ สหชรูปานํฯ ปวตฺตนํ ยาปนํฯ ฐปนํ ฐิติเหตุตาฯ อตฺตนา อนุปาลนวเสน ยาเปตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานิ ภูตานิ เอตสฺส ปทฏฺฐานนฺติ ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานํฯ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติฯ อตฺถิกฺขเณเยวาติ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยวฯ อสติ อนุปาเลตพฺเพ อุปฺปลาทิมฺหิ กิํ อุทกํ อนุปาเลยฺยฯ ยทิ กมฺมชานํ ฐิติเหตุมนฺตเรน ฐิติ น โหติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส โก ฐิติเหตูติ อาห ‘‘สย’’นฺติอาทิฯ ยทิ กมฺมชานํ ฐานํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, อถ กสฺมา สพฺพกาลํ น ฐเปตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต’’ติอาทิฯ ตสฺส ตสฺส อนุปาลนาทิกสฺส สาธนโตฯ ตํ สาธนญฺจ ชีวมานตาวิเสสสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส หิ มตรูปโต กมฺมชสฺส, ตทนุพนฺธภูตสฺส จ อุตุสมุฏฺฐานาทิโต ชีวิตินฺทฺริยกโต วิเสโส, น เกวลํ ขณฏฺฐิติยา เอว, ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสาปิ ชีวิตินฺทฺริยํ การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา อายุกฺขยโต มรณํ น ยุชฺเชยฺยาติฯ

[440] มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถูติ กถเมตํ วิญฺญาตพฺพนฺติ? อาคมโต, ยุตฺติโต จฯ

‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.8) เอวมาทิ อาคโมฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา รูปกณฺเฑ ตํ น วุตฺตนฺติ? ตตฺถ อวจนํ อญฺญการณํฯ กิํ ปน ตนฺติ? เทสนาเภโทฯ ยถา หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิญฺญาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํฯ นิสฺสิตวเสน จ วตฺถุทุกาทิเทสนา ปวตฺตา ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส น วตฺถู’’ติอาทินา (ธ. ส. 584)ฯ ยมฺปิ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุปิ น ตทนุคุณา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติฯ น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิญฺญาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุนฺติ เอกรสา เทสนา น ภเวยฺยฯ เอกรสญฺจ เทสนํ เทเสตุํ อิธ สตฺถุ อชฺฌาสโยฯ ตสฺมา ตตฺถ หทยวตฺถุ น วุตฺตํ, น อลพฺภมานตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยุตฺติ ปน เอวํ เวทิตพฺพา – นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปญฺจโวการภเวฯ ตตฺถ รูปายตนาทีนํ, โอชาย จ อินฺทฺริยพทฺธโต พหิปิ ปวตฺติทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานมฺปิ ตทุภยรหิเตปิ สนฺตาเน ธาตุทฺวยทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺสาปิ อญฺญกิจฺจํ วิชฺชตีติ น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ เอวาติ ปาริเสสโต หทยวตฺถุ, เตสํ นิสฺสโยติ วิญฺญายติฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปญฺจโวการภเว รูปปฏิพทฺธวุตฺติภาวโตฯ ยํ ยญฺหิ รูปปฏิพทฺธวุตฺติ, ตํ ตํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ทิฏฺฐํ ยถา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตู’’ติฯ ‘‘ปญฺจโวการภเว’’ติ จ วิเสสนํ มโนวิญฺญาณธาตุวเสน กตํฯ มโนธาตุ ปน จตุโวการภเว นตฺเถวฯ นนุ จ อินฺทฺริยนิสฺสยตายปิ สาธนโต วิรุทฺโธ เหตุ อาปชฺชตีติ? น ทิฏฺฐพาธนโตฯ ทิฏฺฐํ เหตํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิย ธาตุทฺวยสฺส วตฺถุโน มนฺทติกฺขาทิอนนุวิธานํฯ ตถา หิสฺส ปาฬิยํ อินฺทฺริยปจฺจยตา น วุตฺตาฯ เตน ตทนุวิธานสงฺขาตา อินฺทฺริยนิสฺสยตา พาธียติฯ

โหตุ ธาตุทฺวยนิสฺสโย หทยวตฺถุ, อุปาทายรูปญฺจ, เอตํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานํ, ปฏินิยตกิจฺจํ, หทยปเทเส ฐิตเมวาติ กถํ วิญฺญายตีติ? วุจฺจเต – วตฺถุรูปภาวโต กมฺมสมุฏฺฐานํ จกฺขุ วิย, ตโต เอว ปฏินิยตกิจฺจํ, วตฺถุรูปภาวโตติ จ วิญฺญาณนิสฺสยภาวโตติ อตฺโถฯ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา กิญฺจิ จินฺเตนฺตสฺส หทยสฺส ขิชฺชนโต ตตฺเถตมวฏฺฐิตนฺติ วิญฺญายติฯ ตาสญฺเญว ธาตูนนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํเยว ฯ นิสฺสยภาวโต อุปริ อาโรเปตฺวา วหนฺตํ วิย ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อุพฺพหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

[441] อภิกฺกโม อาทิ เยสํ เต อภิกฺกมาทีฯ อาทิ-สทฺเทน ปฏิกฺกมสมิญฺชนปสารณอุกฺเขปนอเวกฺเขปนาทิกา สพฺพา กิริยา ปริคฺคยฺหติฯ เตสํ อภิกฺกมาทีนํ ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ ยสฺสา สา อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานา, วาโยธาตุฯ ตสฺสา ยํ สหชรูปกายสฺส ถมฺภนสนฺธารณจลนสงฺขาตํ กิจฺจํ, ตสฺส สหการีการณภูโต อาการวิเสโส กายวิญฺญตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิกฺกมาทิ…เป.… กายวิญฺญตฺตี’’ติฯ

กสฺส ปน อาการวิกาโรติ? สามตฺถิยโต วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํฯ กิํ ตํ สามตฺถิยํ? จิตฺตชตา, อุปาทายรูปตา จฯ อถ วา วาโยธาตุยา อาการวิกาโร สหช…เป.… ปจฺจโยติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ วิญฺญตฺติยา อุปาทายรูปภาโว น ยุชฺชติฯ น หิ อุปาทายรูปํ เอกภูตสนฺนิสฺสยํ อตฺถิฯ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ หิ วุตฺตํ, นายํ โทโส จตุนฺนํ วิกาโร จตูสุ เอกสฺสาปิ โหติ จตุสาธารณธนํ วิยฯ วาโยธาตุอธิกตาย จ กลาปสฺส ‘‘วาโยธาตุยา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติฯ เอวํ อธิกตา จ สามตฺถิยโต, น ปมาณโตฯ อญฺญถา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตา น ยุชฺเชยฺยฯ วาโยธาตุยา เอวาติ เกจิฯ เตสํ มเตน วิญฺญตฺติยา อุปาทายรูปตา ทุรุปปาทาฯ น หิ เอกสฺส วิกาโร จตุนฺนํ โหติฯ สา ปนายํ หตฺถจลนาทีสุ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรมวิญฺญายมานนฺตเรน มโนทฺวารชวเนน คยฺหติฯ ผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิฯ ตสฺส จ ตคฺคหณานนฺตรํ คหณํ โหตีติ กถเมตํ วิญฺญายตีติ อธิปฺปายคฺคหณโตฯ

น หิ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ ‘‘อิทเมส กาเรติ มญฺเญ’’ติ อธิปฺปายคฺคหณํ ทิฏฺฐํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺฐํฯ ตสฺมา ผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ อธิปฺปายสฺส ญาปโกติ วิญฺญายติฯ ญาปโก จ เหตุ ญาเปตพฺพมตฺถํ สยํ คหิโต เอว ญาเปติ, น วิชฺชมานตามตฺเตนาติ วณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ อนุมานโต วิญฺญายติฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;

น สตฺตามตฺตโต อตฺเถ, เต อญฺญาตา ปกาสกา’’ติฯ

ยทิ วิการคฺคหณเมว การณํ อธิปฺปายคฺคหณสฺส, กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตานํ อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายคฺคหณสฺส การณํ, อถ โข ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคฺคหณญฺจ อิมสฺส อุปนิสฺสโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ถมฺภนสนฺธารณจลนานิ วิญฺญตฺติวิการสหิตาย วาโยธาตุยา โหนฺตีติ วุตฺตํฯ กิํ สพฺพาว วาโยธาตู สพฺพานิ ตานิ กโรนฺตีติ? นยิทเมวํฯ สตฺตมชวนสมฺภูตา หิ วาโยธาตุ ปุริมชวนสมฺภูตา วาโยธาตุโย อุปถมฺภกปจฺจเย ลภิตฺวา เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ จิตฺตชรูปํ, น อิตราฯ อิตรา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตํ กโรนฺติโย ตสฺสา อุปการาย โหนฺติฯ เทสนฺตรุปฺปตฺติ เอว จลนนฺติ นิมิตฺเต จ กตฺตุภาโว สมาโรปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ธมฺมานํ อพฺยาปารตา, ขณิกตา จ น สิยาฯ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกฏเมตฺถ อฏฺฐกถายํ นิทสฺสิตํฯ จิตฺตชรูเป ปน จลนฺเต ตํสมฺพนฺธตาย อุตุกมฺมาหารชรูปมฺปิ จลติ นทีโสเต ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑํ วิย ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิญฺญตฺติคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตาฯ กิํ จลนกรา เอว วาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาติ? นยิทเมวํ, ตถา จลยิตุมสกฺกุณนฺติโยปิ ถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ปฐมชวนาทิสมฺภูตาปิ วาโยธาตุโย วิญฺญตฺติวิการสหิตา เอวาติ คเหตพฺพํฯ เยน ทิสาภาเคนายํ อภิกฺกมาทิํ ปวตฺเตตุกาโม, ตทภิมุขวิการสพฺภาวโตฯ อธิปฺปายสหภาวี หิ วิกาโร วิญฺญตฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสาปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยถาวุตฺตวิการคฺคหณมุเขน ตํสมงฺคิโน อธิปฺปาโย วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิปฺปายปฺปกาสนรสา’’ติฯ

กายวิปฺผนฺทนสฺส เหตุภูตาย วาโยธาตุยา วิการภาวโต ปริยาเยน วิญฺญตฺติ กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา วุตฺตาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานาติ จ วาโยธาตุยา กิจฺจาธิกตาย วุตฺตํฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตาติ กายวิปฺผนฺทเนน กรณภูเตน อธิปฺปายสฺส วิญฺญาปนเหตุภาวโต กายวิญฺญตฺตีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – วิญฺญาเปตีติ วิญฺญตฺติฯ กิํ วิญฺญาเปติ? อธิปฺปายํฯ เกน? กาเยนฯ กีทิเสน? วิปฺผนฺทมาเนนาติฯ ทุติยนเย ปน ยถาวุตฺเตน กาเยน วิญฺญายตีติ กายวิญฺญตฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อตฺถาวโพธนสมตฺโถ วจีวิเสโส วจีเภโทฯ เตน วายุวนปฺปตินทีโฆสาทิํ นิวตฺเตติฯ ตสฺส ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ ยสฺสา สา วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานา, ปถวีธาตุฯ ตสฺสา ยํ อุปาทินฺนสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส ฆฏฺฏนสญฺญิตํ กิจฺจํ, ตสฺส สหการีการณภูโต อาการวิเสโส วจีวิญฺญตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วจีเภ…เป.… วจีวิญฺญตฺตี’’ติฯ

อิทานิ ‘‘กสฺส ปน อาการวิกาโร’’ติอาทิ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ อิธ จ ถมฺภนาทีนํ อภาวโต ‘‘สตฺตมชวนสมฺภูตา’’ติอาทินโย น ลพฺภติฯ ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธิํ สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฆฏฺฏนญฺจ ปฐมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตวฯ ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวเสน ภูตกลาปานํ อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรุปฺปาโทฯ จลนํ เอกสฺสาปิ เทสนฺตรุปฺปาทปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ยถา จ วาโยธาตุยา จลนํ กิจฺจํ, เอวํ ปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนํฯ เตเนวาห ‘‘ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ยถา หีติอาทิ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ อนุมานวเสน คเหตพฺพภาววิภาวนํฯ ยถา หิ อุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริปฺปการสญฺญาณาการํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ, เอวํ วิปฺผนฺทมานสมุจฺจาริยมานวณฺณสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคหณูปนิสฺสยสหิตาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหติฯ

[442] รูปานิ ปริจฺฉินฺทติ, สยํ วา เตหิ ปริจฺฉิชฺชติ, รูปานํ วา ปริจฺเฉทมตฺตํ รูปปริจฺเฉโท, ตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ รูปปริจฺเฉทลกฺขณาฯ อยํ หิ อากาสธาตุ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตี วิย โหติฯ เตนาห ‘‘รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา’’ติฯ อตฺถโต ปน ยสฺมา รูปานํ ปริจฺเฉทมตฺตํ หุตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิชฺชมาเนปิ หิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺฐภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐวฯ อญฺญถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิภาวาปตฺติโตฯ อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺฐตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. 637, 724)ฯ กณฺณจฺฉิทฺทมุขวิวราทิวเสน จ ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานา วาฯ เยสํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ตตฺเถว เตสํ ปริจฺเฉทภาเวน ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐานา’’ติฯ ‘‘ยาย ปริจฺฉินฺเนสู’’ติอาทินา อากาสธาตุยา ตํตํกลาปานํ กลาปนฺตเรหิ อสงฺกรการณตํ ทสฺเสติฯ

[443] อทนฺธตาติ อครุตาฯ วิโนทนํ วิกฺขิปนํ, อปนยนนฺติ อตฺโถฯ อถทฺธตาติ อกถินตาฯ อตฺตโน มุทุภาเวเนว สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาฯ มุทุ หิ กตฺถจิ น วิรุชฺฌติฯ ตีสุปิ ฐาเนสุ ปฏิปกฺเข -กาโร ทนฺธตาทิเหตูนํ ปฏิปกฺขสมุฏฺฐานตฺตา ลหุตาทีนนฺติ เกจิฯ อปเร ปน ‘‘สตฺตาปฏิเสเธ’’ติ วทนฺติฯ สรีเรน กตฺตพฺพกิริยานํ อนุกูลตาสงฺขาตกมฺมญฺญภาโว ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณาฯ อกมฺมญฺญํ ทุพฺพลํ นาม โหตีติ กมฺมญฺญตา อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา วุตฺตาฯ

ลหุตาทีนํ อญฺญมญฺญาวิชหเนน ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตา วุตฺตาติ ตํตํวิการาธิกรูเปหิ ตํนานตฺตปฺปกาสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ วุตฺตํฯ ธาตุกฺโขโภ วาตปิตฺตเสมฺหปโกโป, รสาทิธาตูนํ วา วิการาวตฺถาฯ ทฺวิธา วุตฺโตปิ อตฺถโต ปถวีธาตุอาทีนํ ธาตูนํเยว วิกาโรติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิปกฺขปจฺจยา สปฺปายอุตุอาหาราวิกฺขิตฺตจิตฺตตาฯ

เต จ ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยาฯ ยโต เนสํ อญฺญมญฺญาวิชหนํ, อิทฺธิวฬญฺชนาทีสุ วิย วสวตฺตนํ มทฺทวปฺปกาโรฯ สุปริมทฺทิตจมฺมสุธนฺตสุวณฺณคหณญฺเจตฺถ มุทุกมฺมญฺญสทิสรูปนิทสฺสนมตฺตํ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ มุทุตากมฺมญฺญตาสพฺภาวโตฯ น หิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตาเน ลหุตาทีนิ สมฺภวนฺติ, อินฺทฺริยพทฺเธปิ รูปภเว น สนฺติ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโตฯ สติ หิ ตาทิเส ธาตุกฺโขเภ ตปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานาหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพนฺติ เกจิ, ตํ อการณํฯ น หิ วูปสเมตพฺพปจฺจนีกาเปกฺโข ตพฺพิโรธิธมฺมสมุปฺปาโท, ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺตุปฺปาเทสุ กายลหุตาทีนํ อภาโวว สิยาฯ กสฺมา ปน กมฺมชรูเปสุ ลหุตาทโย น โหนฺตีติ? ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตาฯ อญฺญถา สพฺพทาภาวีหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพํ สิยาติฯ

[444] อาทิ จโย, อีสํ วา จโยติ อาจโย, ยถาปจฺจยํ ตโต ตโต อาคตสฺส วิย จโยติ วา อาจโย, ตทุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา อาจโย ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อาจยลกฺขโณฯ รูปสฺส อุปจโย ปฐมุปฺปาโท, วฑฺฒิ จ ‘‘อุปญฺญตฺตํ อุปสิตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปฐมูปริอตฺถสฺส นิทสฺสนโตฯ ปุพฺพนฺตโตติ ปุพฺพโกฏฺฐาสโต, อนาคตภาวโตติ อตฺโถฯ อุปฺปชฺชมาเน รูปธมฺเม อุปฺปาโท อนาคตกฺขณโต อุมฺมุชฺชาเปนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชาปนรโส’’ติฯ ตถา โส ‘‘อิเม รูปธมฺมา’’ติ นิยฺยาเตนฺโต วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติฯ ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐานตา ‘‘อุปริจโย อุปจโย’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส วเสน เวทิตพฺพาฯ ปวตฺติลกฺขณาติ รูปานํ ปวตฺตนนฺติ ลกฺขิตพฺพาฯ อนุปฺปพนฺธนรสาติ ปุพฺพาปรวเสน อนุ อนุ ปพนฺธนกิจฺจาฯ ตโต เอว อนุปจฺเฉทวเสน คเหตพฺพโต อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา

อุภยมฺปีติ อุปจโย สนฺตตีติ อุภยมฺปิฯ ชาติรูปสฺเสวาติ รูปุปฺปาทสฺเสว อธิวจนํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิภชฺช วุตฺตาติ อาห ‘‘อาการนานตฺตโต’’ติ, ชาติรูปสฺส ปวตฺติอาการเภทโตติ อตฺโถฯ เวเนยฺยวเสน วิภชฺชกถเน การณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ, ปวตฺติอาการนานตฺตโต ชาติรูปสฺส เภโท, น สภาวโตติ ? นิทฺเทสโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย อายตนานนฺติ โย อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ อาทิจยตฺตา ‘‘อาจโย’’ติ วุตฺโตฯ โส เอว อุปจโย ปฐมุปฺปาทภาวโต อุป-สทฺโท ปฐมตฺโถติ กตฺวาฯ โย ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, สา เอว สนฺตติ อนุปพนฺธวเสน อุปฺปตฺติภาวโตฯ อถ วา โย อายตนานํ อาจโย ปฐมภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, โส ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, วฑฺฒีติ อตฺโถฯ อุปจโย วฑฺฒิภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, สา เอว สนฺตติ ปพนฺธากาเรน อุปฺปตฺติภาวโตฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐกถายมฺปี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เอวํ กิํ กถิตนฺติ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. 641) นิทฺเทเสน กิํ อตฺถชาตํ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโตฯ อาจยุปจยสนฺตติโย หิ นิพฺพตฺติภาเวน อาจโย เอวาติ อายตเนหิ อาจยาทีนํ ปกาสิตตฺตา เตหิ อาจโย กถิโตฯ อายตนานํ อาจยาทิวจเนเนว อาจยสภาวานิ อุปฺปาทธมฺมานิ อายตนานีติ อาจเยน ตํปกติกํ อายตนํ กถิตํฯ ลกฺขณญฺหิ อุปฺปาโท, น รูปรูปนฺติฯ

รูปปริปาโก รูปธมฺมานํ ชิณฺณตาฯ อุปนยนรสาติ ภงฺคุปนยนกิจฺจาฯ สภาวานปคเมปีติ กกฺขฬตาทิสภาวสฺส อวิคเมปิฯ ฐิติกฺขเณ หิ ชรา, น จ ตทา ธมฺโม สภาวํ วิชหติ นามฯ นวภาโว อุปฺปาทาวตฺถา, ตสฺส อปคมภาเวน คยฺหตีติ อาห ‘‘นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ‘‘อรูปธมฺมาน’’นฺติ อิทํ เตสํ ชราย สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺนตาย วุตฺตํฯ รูปธมฺมานมฺปิ หิ ขณิกชรา ปฏิจฺฉนฺนา เอว, ยา อวีจิชราติปิ วุจฺจติฯ เอส วิกาโรติ ขณฺฑิจฺจาทิวิการมาหฯ โส หิ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติฯ ยา อวีจิชรา นาม, ตสฺสาปิ เอส วิกาโร นตฺถีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชราย วีจีติ อวีจิชรา, นวภาวโต ทุวิญฺเญยฺยนฺตรชราติ อตฺโถฯ

ปริโต สพฺพโส ‘‘ภิชฺชน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพาติ ปริเภทลกฺขณาฯ นิจฺจํ นาม ธุวํ, รูปํ ปน ขณภงฺคิตาย เยน ภงฺเคน น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, โส อนิจฺจสฺส ภาโวติ อนิจฺจตา

สา ปน ยสฺมา ฐิติปฺปตฺตํ รูปํ วินาสภาเวน สํสีทนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สํสีทนรสา’’ติฯ ยสฺมา จ สา รูปธมฺมานํ ภงฺคภาวโต ขยวยากาเรเนว คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ

[445] โอชาลกฺขโณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปถมฺภพลกโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชาฯ กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรียตีติ อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถฯ อิทํ ปน สวตฺถุกํ โอชํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ พาหิรํ อาหารํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา เอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํ อุปฺปาเทติ, โส ปน รูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ เตนาห ‘‘รูปาหรณรโส’’ติฯ ตโต เอว โอชฏฺฐมกรูปุปฺปาทเนน อิมสฺส กายสฺส อุปถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โอชาย รูปาหรณกิจฺจํ พาหิราธีนนฺติ อาห ‘‘อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโน’’ติฯ

[446] พลรูปนฺติอาทีสุ อิมสฺมิํ กาเย พลํ นาม อตฺถิ, สมฺภโว นาม อตฺถิ, โรโค นาม อตฺถิ, ‘‘ชาติ สญฺชาตี’’ติ (วิภ. 191) วจนโต ชาติ นาม อตฺถิ, เตหิปิ จตูหิ มหาภูเตหิ วินา อภาวโต อุปาทายรูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีนํฯ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ – มิทฺธํ รูปเมว น โหติ นีวรเณสุ เทสิตตฺตาฯ ยสฺส หิ นีวรเณสุ เทสนา, ตํ น รูปํ ยถา กามจฺฉนฺโทฯ สิยา ปเนตํ ทุวิธํ มิทฺธํ รูปํ, อรูปญฺจาติฯ ตตฺถ ยํ อรูปํ, ตํ นีวรเณสุ เทสิตํ ‘‘น รูป’’นฺติ? ตํ น, วิเสสวจนาภาวโตฯ น หิ วิเสเสตฺวา มิทฺธํ นีวรเณสุ เทสิตํ, ตสฺมา มิทฺธสฺส ทุวิธตํ ปริกปฺเปตฺวาปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุํฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘‘ยํ ตํ อรูปโต อญฺญํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวตฺตา อิตรํ มิทฺธํ วิยา’’ติฯ

ภวตุ นีวรณํ, โก วิโรโธติ เจ? นีวรณญฺจ ปหาตพฺพํฯ ปญฺจ นีวรเณ ปหาย ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ (สุ. นิ. 546) วจนโตฯ อปฺปหาตพฺพญฺจ รูปํ ‘‘กตเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ นิพฺพานญฺจฯ

อิเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. 1407) วจนโตฯ น เจตฺถ ตทารมฺมณกิเลสปฺปหานํ อธิปฺเปตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.34) วิย กามจฺฉนฺทาทีนํ ตถา ปหานสฺส อนธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺมา น มิทฺธํ รูปํฯ ยทิ มิทฺธสฺส รูปภาวํ น สมฺปฏิจฺฉถ, กถํ ภควโต นิทฺทาฯ มิทฺธญฺหิ ‘‘นิทฺทาปจลายิกา’’ติอาทินา วิภงฺเค วิภตฺตตฺตา นิทฺทาติ? น มิทฺธํ นิทฺทา, นิทฺทาเหตุภาวโต ปน ตํ ‘‘นิทฺทา’’ติ วิภตฺตํ ยถา อิตฺถิลิงฺคาทิฯ เอวมฺปิ นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส อภาวโต กถํ ภควโต นิทฺทาติ? นิทฺทา ภควโต สรีรคิลานิยา, น มิทฺเธนฯ สา จ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 2.22) วจนโตฯ น เจตฺถ เอวมวธารณํ มิทฺธเมว นิทฺทาเหตูติ, นิทฺทาเหตุ เอว มิทฺธนฺติ เอวมวธารณาฯ ตสฺมา อญฺโญปิ อตฺถิ นิทฺทาเหตุ, โก ปน โสติ? สรีรคิลานิยาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิทฺทา ภควโต สรีรคิลานิยา, น มิทฺเธนา’’ติฯ

นิทฺทา จ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน…เป.… ทิวา สุปิตา’’ติ (ม. นิ. 1.387) วจนโตฯ อิโตปิ น มิทฺธํ รูปํ สมฺปโยควจนโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติอาทิ (ธ. ส. 1176)ฯ น เจตฺถ ยถาลาภภวนํ? สกฺกา ปจฺเจตุํ ‘‘สกฺขรกถลิกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.249) วิย อปฺปสิทฺธตาย รูปภาวสฺสฯ สิทฺเธ หิ ตสฺส รูปภาเว สมฺภวโต ยถาลาภปจฺจโย ยุชฺเชยฺยาติฯ อิโตปิ น รูปํ มิทฺธํ อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 3.8.8) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิตฺถาโรฯ ตสฺมา ‘‘น มิทฺธํ รูป’’นฺติ ยํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ สุปฏิกฺขิตฺตเมวฯ

อิตเรสูติ พลรูปาทีสุฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ โรคสฺส วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺโน ธาตุกฺโขโภ อาสนฺนการณํ, ปเคว อิตรสฺสฯ โส จ อตฺถโต รูปธมฺมานํ วิการาวตฺถาฐิติภงฺคกฺขเณสุ เอว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘โรครูปํ ชรตาอนิจฺจตาคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ อุปจยสนฺตติคหเณน คหิตเมวาติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส รูปุปฺปาทสฺส อภาวโตฯ

อุปาทาวตฺถาย จ อญฺญา ชาติ นาม นตฺเถวฯ สมฺภโว กามธาตุยํ เอกจฺจิยสตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากปจฺจโย อาโปธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโสติ อาห ‘‘สมฺภวรูปํ อาโปธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ กายพลํ นาม อตฺถโต วาโยธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโส ตสฺสา วิปฺผารภาวโตฯ ยโต นํ ‘‘ปาณพล’’นฺติ วทนฺติ, เตนาห ‘‘พลรูปํ วาโยธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ กสฺมา ปน เนสํ อยถากฺกมโต ปฏิกฺเขโป กโตติ? วิสุํ นตฺถีติ กตฺวา อนุปลพฺภมานตฺตา อนาทรทสฺสนตฺถํ, มิทฺธปฏิกฺเขโป วา มหาปญฺโหติ ปฐมํ กโตฯ ตทนุสาเรน ปฏิโลมนเยน อิตเรสมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อิตี’’ติ อิทํ ‘‘อฏฺฐวีสติวิธ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิมินา วุตฺตกฺกเมน อฏฺฐวีสติวิธํ โหตีติฯ โส จ โข ปาฬิยํ อาคตนเยเนวาติ อนูนตา เวทิตพฺพาฯ อนธิกภาโว ปน ทสฺสิโต เอวฯ

[447] สมฺปยุตฺตธมฺมราสิ หิโนติ เอเตน ปติฏฺฐหตีหิ เหตุ, มูลฏฺเฐน โลภาทิโก, อโลภาทิโก จ, ตาทิโส เหตุ น โหตีติ นเหตุฯ นาสฺส เหตุ อตฺถีติ อเหตุกํ, สเหตุกปฏิโยคิภาวโต เหตุนา สห น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อเหตุกเมว เหตุนา วิปฺปยุตฺตตาย เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ หิ สทฺทตฺถนานตฺเตน เวเนยฺยวเสน ทุกนฺตรเทสนา โหตีติ ทุกปทวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ปจฺจยาธีนวุตฺติตาย สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยํฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, วิทิตนฺติ วา โลกิยํฯ อา ภวคฺคํ, อา โคตฺรภุํ วา สวนฺตีติ อาสวา, สห อาสเวหีติ สาสวํ, อาสเวหิ อาลมฺพิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน สํโยชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ สํกิเลสิกํ ปรามฏฺฐํ อเจตสิกํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ นรูปาวจรํ นอรูปาวจรํ นอปริยาปนฺนํ อนิยตํ อนิยฺยานิกํ อนิจฺจนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา , อินฺทฺริยพทฺธธมฺมา, เตสุ ภวํ อชฺฌตฺติกํ, จกฺขาทิฯ

อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกํ ยถา เวนยิโกติ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 8) อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺติก’’นฺติฯ เสสํ เตวีสติวิธํฯ ‘‘ตโต พาหิรตฺตา’’ติ อิทํ อชฺฌตฺติกลกฺขณาภาวโต วุตฺตํฯ ฆฏฺฏนวเสนาติ วิสยี, วิสโย จ หุตฺวา สงฺฆฏฺฏนวเสนฯ เสสํ โสฬสวิธํฯ วิปรีตตฺตาติ ฆฏฺฏนวเสน อคเหตพฺพโตฯ ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตาติ สุขุมภาเวน ทุวิญฺเญยฺยสภาวตฺตาฯ ญาณสฺส อาสนฺเน น โหตีติ ทูเรฯ เตรส หทยวตฺถุปริโยสานานิฯ สภาเวเนวาติ ‘‘รูปสฺส ปริจฺเฉโท, รูปสฺส วิกาโร, รูปสฺส อุปจโย’’ติอาทินา อคฺคเหตฺวา อตฺตโน สภาเวเนว กกฺขฬตฺตาทินา ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพโตฯ เสสํ ทสวิธํฯ ตพฺพิปรีตตายาติ สภาเวน อปริคฺคหิตพฺพโตฯ โสตาทีนมฺปิ จกฺขุโน วิย ปสนฺนสภาวตฺตา เอว ยถาสกํ วิสยคฺคหณปจฺจยตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทิ…เป.… ปสาทรูป’’นฺติฯ วิปรีตตฺตาติ ตพฺพิธุรสภาวตฺตาฯ อธิปติยฏฺเฐนาติ เอตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว ปญฺจนฺนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาธิปเตยฺยํ เตสํ ปฏุมนฺทภาวานุวตฺตนโต, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยสฺส สกิจฺเจ ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชรูปานุปาลเนฯ ตทุภยํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อุปาทินฺนตฺตาติ คหิตตฺตาฯ กมฺมนิพฺพตฺตญฺหิ ‘‘มเมตํ ผลํ’’นฺติ กมฺมุนา คหิตํ วิย โหติ อปฏิกฺเขปโตฯ

[448] สนิทสฺสนกมฺมชาทีนํ ติกานนฺติ สนิทสฺสนตฺติกสฺส, กมฺมชาทิตฺติกานญฺจฯ โอฬาริเกติ ทฺวาทสวิเธ โอฬาริกรูเปฯ รูปนฺติ รูปายตนํฯ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํ, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ, สนิทสฺสนญฺจ ตํ สปฺปฏิฆญฺจาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํฯ ตตฺถ ยสฺส ทฏฺฐพฺพภาโว อตฺถิ, ตํ สนิทสฺสนํฯ จกฺขุวิญฺญาณโคจรภาโวว ทฏฺฐพฺพภาโวฯ ตสฺส รูปายตนโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสน’’นฺติฯ ธมฺมภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโตฯ เอวํ หิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติฯ

โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญํ ปตนํ, โส ปฏิหนนภาโว, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสหิเตสุ จกฺขาทีนํ วิสเยสุ วิการุปฺปตฺติฯ เสสํ เอกาทสวิธํ โอฬาริกรูปํฯ ตญฺหิ สนิทสฺสนตฺตาภาวโต อนิทสฺสนํ, วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆํฯ อุภยปฏิกฺเขเปน อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ กมฺมโต ชาตนฺติ เอตฺถ ยํ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺฐานํ อฏฺฐินฺทฺริยานิ, หทยญฺจาติ นววิธํ รูปํ, ยญฺจ นววิเธ จตุสมุฏฺฐาเน กมฺมสมุฏฺฐานํ นววิธเมว รูปนฺติ เอวํ อฏฺฐารสวิธมฺปิ กมฺมโต อุปฺปชฺชนโต กมฺมชํฯ ยญฺหิ ชาตญฺจ ยญฺจ ชายติ ยญฺจ ชายิสฺสติ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ทุทฺธนฺติฯ ตทญฺญปจฺจยชาตนฺติ กมฺมโต อญฺญปจฺจยโต ชาตํ อุตุจิตฺตาหารชํฯ นกุโตจิชาตนฺติ ลกฺขณรูปมาหฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ, สทฺโท, อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ปญฺจทสวิธํ รูปํ จิตฺตชํฯ อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ, อาหารสมุฏฺฐานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อาหารชํฯ เอตฺถ สทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา เตรสวิธํ รูปํ อุตุโต สมุฏฺฐิตํ อุตุชํฯ เสสํ กมฺมชติเก วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ

[449] ทิฏฺฐาทิจตุกฺกวเสน, รูปรูปาทิจตุกฺกวเสน, วตฺถาทิจตุกฺกวเสนาติ ปาเฏกฺกํ จตุกฺกสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ยํ รูปายตนํ อทกฺขิ ยํ ปสฺสติ ยํ ทกฺขิสฺสติ ยํ ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ ทิฏฺฐํ นาม ทิฏฺฐสภาวานาติวตฺตนโต ยถา ทุทฺธนฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ทสฺสนวิสยตฺตาติ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ สวนวิสยตฺตาติ โสตวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพตฺตยนฺติ คนฺโธ รโส โผฏฺฐพฺพนฺติ เอตํ ตยํฯ มุตํ นาม มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘สมฺปตฺตคฺคาหกอินฺทฺริยวิสยตฺตา’’ติฯ

กิมิทํ โผฏฺฐพฺพํ นามาติ? ปถวีเตโชวาโยธาตุตฺตยํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุ อคฺคหิตา, นนุ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตูติ? สจฺจํ คยฺหติ, น ปน สา อาโปธาตุฯ กิญฺจรหีติ? เตโชธาตุ เอวฯ มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตพุทฺธิฯ น หิ สีตํ นาม โกจิ คุโณ อตฺถิ, เกวลํ ปน อุณฺหภาวสฺส มนฺทตาย สีตตาภิมาโนฯ กถเมตํ วิญฺญาตพฺพนฺติ เจ? อนวฏฺฐิตตฺตา สีตพุทฺธิยา ยถา ปาราปาเรฯ ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ฐิตานํ ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปน ปถวีคพฺภโต อุฏฺฐิตานํ อุณฺหพุทฺธิฯ ยทิ หิ สีตตา อาโปธาตุ สิยา, เอกสฺมิํ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธิํ อุปลพฺเภยฺย, น จ อุปลพฺภติฯ

ตสฺมา วิญฺญายติ น อาโปธาตุ สีตตาติ ฯ อิทญฺจ ภูตานํ อวินิพฺโภควุตฺติตํ อิจฺฉนฺตานํ อุตฺตรํ, อนิจฺฉนฺตานมฺปิ ปน จตุนฺนํ ภูตานํ เอกสฺมิํ กลาเป กิจฺจทสฺสเนน สภาควุตฺติตาย สาธิตาย อุตฺตรเมวฯ เย ปน ‘‘วาโยธาตุยา ลกฺขณํ สีตตา’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ อิทเมว อุตฺตรํฯ ยทิ หิ วาโยธาตุ สีตตา สิยา, เอกสฺมิํ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธิํ สีตตา อุปลพฺเภยฺย, น จ อุปลพฺภติฯ ตสฺมา วิญฺญายติ น วาโยธาตุ สีตตาติฯ เยสํ ปน ทฺรวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา คยฺหตีติ ทสฺสนํฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘ทฺรวภาโวปิ ผุสียตีติ อายสฺมนฺตานํ อธิมานมตฺตํ สณฺฐานํ วิยา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปุราตเนหิ –

‘‘ทฺรวตา สหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;

‘ทฺรวตํ สมฺผุสามี’ติ, โลโกยมภิมญฺญติฯ

‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺฐานํ, มนสา คณฺหเต ยถา;

‘ปจฺจกฺขโต ผุสามี’ติ, ญาตพฺพา ทฺรวตา ตถา’’ติฯ

เสสนฺติ ยถาวุตฺตํ รูปาทิสตฺตวิธํ รูปํ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐํ เอกวีสติวิธํ รูปํฯ วิญฺญาณสฺเสวาติ มโนวิญฺญาณสฺเสวฯ อวธารเณน รูปายตนาทีนมฺปิ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺเต นิยมาภาวโต น วิญฺญาตรูปตาติ สงฺกราภาวํ ทสฺเสติฯ

นิปฺผนฺนรูปํ ปเนตฺถ รูปรูปํ นามาติ ยเทตฺถ อฏฺฐวีสติวิเธ รูเป ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ รูปํ, ตเทว รูปลกฺขณโยคโต รูปํฯ รุปฺปนํ รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ยถา อริสโสติ, รูปคุณโยคโต วา ยถา นีลคุณโยคโต นีลํ วตฺถนฺติฯ สฺวายํ รูปสทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูปสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปรูป’’นฺติ ยถา ติลเตลํ, ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิสุทฺธิ. 2.539) จ, รุปฺปนสภาวํ รูปนฺติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ, อากาสธาตุอาทีนํ กถํ รูปภาโวติ? นิปฺผนฺนรูปสฺส ปริจฺเฉทวิการลกฺขณภาวโต ตคฺคติกเมวาติ ‘‘รูป’’นฺเตฺวว วุจฺจติฯ

วสนฺติ เอตฺถ จิตฺตเจตสิกา ปวตฺตนฺตีติ วตฺถุ, จิตฺตตํสมฺปยุตฺตานํ อาธารภูตํ รูปํฯ ตํ ปน ฉพฺพิธํฯ ตตฺถ หทยรูปํ วตฺถุ เอว มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยภาวโตฯ น ทฺวารํ อญฺญนิสฺสยานํ จกฺขาทิ วิยฯ

ยถา หิ จกฺขาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปวตฺติยา ทฺวารํ โหนฺติ, น เอวํ หทยวตฺถุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ, น ทฺวาร’’นฺติฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารํ กมฺมทฺวารภาวโตฯ ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวโต น วตฺถุฯ ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว อตฺตสนฺนิสฺสิตสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทิกสฺส, ทฺวารญฺจ อญฺญนิสฺสิตสฺส สมฺปฏิจฺฉนาทิกสฺสฯ เสสํ เอกวีสติวิธํ รูปํ วุตฺตวิปริยายโต เนว วตฺถุ น จ ทฺวารํ

[450] เอกโต เอว ชาตํ เอกชํฯ นนุ จ เอกโต เอว ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, รูปชนกปจฺจเยสุ เอกโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ น หิ รูปุปฺปตฺติ รูปชนกโต อญฺญํ ปจฺจยํ อเปกฺขติฯ ทฺวิชนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมสนฺติ อิเมสํ ปเภทานํ วเสนฯ กมฺมชเมวาติ กมฺมโต เอว ชาตํฯ จิตฺตชเมวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตนฺติ กาเลน จิตฺตโต, กาเลน อุตุโตติ เอวํ จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ ทฺวิชํ ทฺวีหิ ชาตนฺติฯ ปรโต ทฺวีสุปิ เอเสว นโยฯ สทฺทายตนเมวาติ เอตฺถ ยํ จิตฺตชํ สทฺทายตนํ, ตํ สวิญฺญตฺติกเมวาติ เอเกฯ อวิญฺญตฺติโกปิ อตฺถิ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทติ โปราณาฯ

วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ หิ เอวํ ปวตฺตมหาอฏฺฐกถาวาทํ นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส สทฺทสฺส วิญฺญตฺติยา วินาปิ อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ วิญฺญตฺติ ‘‘กายวาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วจนโต อโสตวิญฺเญยฺเยน สทฺเทน สห อุปฺปชฺชติ, เอวํ สนฺเต จิตฺตเชนาปิ สทฺทนวเกน ภวิตพฺพํฯ โส จ วาโท ‘‘สทฺโท จ โหติ, น โสตวิญฺเญยฺโย จา’’ติ วิรุทฺธเมเวตนฺติ มญฺญมาเนหิ สงฺคหกาเรหิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ อปเร ปน มหาอฏฺฐกถาวาทํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อธิปฺปายํ วณฺเณนฺติฯ กถํ? ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกํ วิตกฺกสมุฏฺฐิตํ วิญฺญตฺติสหชเมว สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต, ปฏฺฐาเน จ โอฬาริกํ สทฺทํ สนฺธาย โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสฺส อโสตวิญฺเญยฺยตา วุตฺตาติฯ ตํ จตุชํฯ อวเสสนฺติ อวินิพฺโภครูเปน สทฺธิํ อากาสธาตุมาหฯ

ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตนฺติ กุโตจิปิ ปจฺจยโต น ชาตํ, นาปิ สยเมว ชาตํ ปจฺจเยหิ วินา สยเมว ชาตสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ ลกฺขณรูปํ น ชายตีติ? ลกฺขณาภาวโตฯ อุปฺปตฺติมนฺตานํ หิ รูปายตนาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺติ, น เอวํ ชาติอาทีนํฯ ตสฺมา วิญฺญาตพฺพเมตํ ชาติอาทีนิ น ชายนฺตีติฯ สิยา ปเนตํ ‘‘ชาติอาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺตี’’ติ? ตํ น, กสฺมา? ตถา สติ อนวฏฺฐานาปตฺติโตฯ ยทิ หิ ชาติอาทีนิ ชาติอาทิมนฺตานิ สิยุํ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานิ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานีติ อนวฏฺฐานเมว อาปชฺชติฯ ตสฺมา สุฏฺฐุ วุตฺตํ ‘‘ชาติอาทีนิ น ชายนฺตี’’ติฯ เตนาห ‘‘น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวย’’นฺติ, ชรามรณนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ‘‘อุปฺปาโท นตฺถี’’ติ เอเตน อุปฺปาทสฺส ชรามรณาภาวมาหฯ อสติ อุปฺปาเท กุโต ชรามรณนฺติ มตฺตคฺคหเณน ชรามรณสฺส อุปฺปาทาภาวมฺปิฯ ยทิ เอวํ ชาติยา กุโตจิ ชาตตาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘ยมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺฐตฺตาติ เย เต จิตฺตาทโย รูปายตนาทีนํ รูปานํ ชนกปจฺจยา, เตสํ ตทุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ โย โส ปจฺจยภาวูปลกฺขณีโย กิจฺจานุภาวกฺขโณ, ตทา ชายมานานํ รูปายตนาทีนํ ธมฺมานํ วิการภาเวน อุปลพฺภมานตํ สนฺธาย เวเนยฺยปุคฺคลวเสน ชาติยา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตตฺตํ ปาฬิยํ อนุญฺญาตํ ยถา ตํ จิตฺตสมุฏฺฐานตาทิ วิญฺญตฺติอาทีนํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยหิ ปจฺจยธมฺเมหิ รูปาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปจฺจยภาวูปคมนกฺขเณ อุปลพฺภมานา รูปาทโย ตโต ปุเร, ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วิญฺญายนฺติ, เอวํ ชาติปิ เวทิตพฺพาฯ ยทิ เอวํ นิปฺปริยายโต ชาติยา กุโตจิ ชาตตา สิทฺธา, อถ กสฺมา เวเนยฺยปุคฺคลวเสนาติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํ ชายมานธมฺมวิการภาเวน อุปลพฺภมานตฺตาฯ ยทิ หิ ธมฺโม วิย อุปลพฺเภยฺย ชาติ, นิปฺปริยาโยว ตสฺสา กุโตจิ ชาตภาโว, น เอวมุปลพฺภติ, อถ โข วิการภาเวนฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เวเนยฺยปุคฺคลวเสนา’’ติฯ

ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ‘‘อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยญฺจ น กุโตจิ ชายติ ยถา ตํ ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติ, ตํ เนสํ มิจฺฉาคาหํ วิธเมนฺโต สตฺถา ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตญฺจ กตฺวา เทเสสิ, น ปน ชรามรณํ ปจฺจยธมฺมานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ อทสฺสนโตฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) วุตฺตํ? ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปริปากภงฺคตาย เตสุ สนฺเตสุ โหนฺติ, น อสนฺเตสุฯ น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ, ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ตํ ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) ปริยาเยน สุตฺเตสุ วุตฺตํฯ โย ปเนตฺถ กามภวาทีสุ กมฺมาทินา ปจฺจเยน โยนิวิภาคโต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺติยญฺจ รูปธมฺมานํ ปวตฺติเภโท วตฺตพฺโพ, โส ปรโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถายํ อาวิ ภวิสฺสตีติ น วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

วิญฺญาณกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[451] ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานทีปเกน ปททฺวเยน เวทยิตสฺส พหุเภทตํ ทสฺเสนฺโต วุจฺจมานํ ราสฏฺฐํ อุลฺลิงฺเคติฯ เวทยิตํ อารมฺมณรสานุภวนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ เวทยิตลกฺขณํฯ สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตนฺติ อธิปฺปาโย, ปุพฺเพ วา รูปกฺขนฺธกถายํ วุตฺตํ อธิการโต อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิเภทภินฺนํ สพฺพํ ตํ พุทฺธิยา เอกโต กตฺวาฯ เอวญฺหิ ราสฏฺฐสฺส สมฺภโวฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ, ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติ (ธ. ส. 615) จ อาทินา สญฺญุปฺปาทวเสน ชานนํ คหณํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณํฯ อภิสงฺขรณํ อายูหนํ พฺยาปาราปตฺติ, อภิสนฺทหนํ วา, อุภยถาปิ เจตนาปธานตาย สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. 21) เจตนาว วิภตฺตาฯ มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย เยน สญฺชานนาการวิสิฏฺเฐน อากาเรน วิสยํ คณฺหาติ, ตํ อารมฺมณูปลทฺธิสงฺขาตํ วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ วิชานนลกฺขณํฯ อิตเร เวทนากฺขนฺธาทโย สุวิญฺเญยฺยา โหนฺตีติ วิญฺญาเณน เอกุปฺปาทาทิภาวโต, สมานชาติอาทิวิภาคโต จฯ