กสฺมา ปเนเต ขนฺธา ปญฺเจว วุตฺตา อิมินา เอว จ กเมนาติ? ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปทสฺสนโต , ยโถฬาริกยถาสํกิเลสูปเทสโต จาติ เวทิตพฺพํฯ วิวาทมูลเหตุภาวํ สํสารเหตุตํ, กมฺมเหตุตญฺจ จินฺเตตฺวา เวทนาสญฺญา สงฺขารกฺขนฺธโต นีหริตฺวา วิสุํ ขนฺธภาเวน เทสิตาฯ

รูปกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[432] ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รุปฺปนลกฺขณนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ ยํ-สทฺเทน หิ สนิปาเตน กิํ-สทฺเทน จ คหิเตน อนิยมตฺถตาย อติปฺปสงฺเค อาปนฺเน ตํ รุปฺปนสทฺโท นิวตฺเตติ, เตน รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ สีตาทีหีติ สีตุณฺหชิฆจฺฉาปิปาสาทีหิฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ รุปฺปนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ รุปฺปนลกฺขณํฯ ธมฺโม เอว ธมฺมชาตํฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํฯ วิภูตตรํ เหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญา, อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วาฯ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเน ภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ อญฺเญฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ, ปุริมปกฺเข ปน รุปฺปตีติฯ สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโตฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเรฯ สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ ราสฏฺฐํ หทเย ฐเปตฺวา วทติฯ

ภูโตปาทายเภทโตติ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทายรูปนฺติ ภูตํฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ, อญฺเญหิ วา อุปาทียตีติ อุปาทายํฯ

กามํ จตุธาตุววตฺถาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิ วิภาวิตาเนว, สภาวธมฺมานํ ปน ลกฺขณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติฯ ตตฺถ ปทฏฺฐานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปทฏฺฐานโต ปนา’’ติอาทิฯ อวจนญฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน วิภาวิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาปีติ จตสฺโสปิ ธาตุโยฯ