ปญฺญาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานวณฺณนา

[430] อิมาย ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญายฯ ภูมิ สลฺลกฺขณาทิคฺคหณวเสน ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ อาทิ-สทฺเทน อาหาราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา ปเนเต เอวํ พหุธมฺมา ภูมิภาเวน คยฺหนฺติ, นนุ ขนฺธาทีสุ เอเกนาปิ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ? น, ติวิธสตฺตานุคฺคหตฺถํ ขนฺธาทิตฺตยคฺคหณํ กตฺตพฺพํ, อญฺญถา สพฺพสาธารโณ อนุคฺคโห น กโต สิยาฯ ติวิธา หิ สตฺตา รูปสมฺมูฬฺหา อรูปสมฺมูฬฺหา อุภยสมฺมูฬฺหาติฯ เตสุ เย อรูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ขนฺธานํ คหณํ อรูปธมฺมานํ จตุธา วิภตฺตตฺตาฯ เย รูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ อายตนานํ รูปธมฺมานํ อทฺเธกาทสธา วิภตฺตตฺตาฯ เย ปน อุภยสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ธาตูนํ อุภเยสมฺปิ วิภตฺตตฺตาฯ ตถา อินฺทฺริยเภเทน ติกฺขินฺทฺริยา มชฺฌิมินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา, สํขิตฺตรุจี มชฺฌิมรุจี วิตฺถารรุจีติ จ ติวิธา สตฺตา, เตสมฺปิ อตฺถาย ยถากฺกมํ ขนฺธาทิคฺคหณํ กตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อินฺทฺริยคฺคหณํ ปน กามํ เอเต ธมฺมา อิสฺสรา วิย สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตนฺติ, ตํ ปน เนสํ ธมฺมสภาวสิทฺธํ, น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว ‘‘สุญฺญา เอเต อวสวตฺติโน’’ติ อนตฺตลกฺขณสฺส สุขคฺคหณตฺถํฯ ตํ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺฐเมว อุปการาวหํ, น อญฺญถาติ สจฺจาทิทฺวยํ คหิตํฯ อาทิ-สทฺเทน คหิตธมฺเมสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ มูลํ ปติฏฺฐาภาวโตฯ สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยญฺจ อยํ ปญฺญา มูลชาตา โหติ, นาสตีติฯ สรีรํ ปริพฺรูเหตพฺพโตฯ อิมิสฺสา หิ ปญฺญาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺฐานิยา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิกา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน ‘‘สรีร’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

[431] ปญฺจ ขนฺธาติ เอตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ยสฺมา เจตฺถ ขนฺธ-สทฺโท ราสฏฺโฐ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.51; 6.37) วิย, ตสฺมา อตีตาทิวิภาคภินฺนํ สพฺพํ รูปํ ราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘รูปเมว ขนฺโธ รูปกฺขนฺโธ’’ติ สมานาธิกรณสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตีหิ ขนฺเธหิ อิณํ ทสฺสามา’’ติอาทีสุ วิย โกฏฺฐาสฏฺเฐ ปน ขนฺธ-สทฺเท นิพฺพานสฺสาปิ ขนฺธนฺตรภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อตีตาทิวิภาคาภาวโตฯ น หิ เอกสฺส นิจฺจสฺส สโต นิพฺพานสฺส อตีตาทิวิภาโค อตฺถีติฯ ปฐเมนตฺเถน รูปราสีติ อตฺโถ, ทุติเยน รูปโกฏฺฐาโสติฯ เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ