เมนู

14. ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา

ปญฺญากถาวณฺณนา

[421] สพฺพากาเรนาติ อุปจารากาโร, อปฺปนากาโร, วสีภาวากาโร, วิตกฺกาทิสมติกฺกมากาโร, รูปาทีหิ วิรชฺชนากาโร, จุทฺทสธา จิตฺตสฺส ปริทมนากาโร, ปญฺจวิธอานิสํสาธิคมากาโรติ เอวมาทินา สพฺเพน ภาวนากาเรนฯ

ตทนนฺตราติ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญ’’นฺติ เอวํ เทสนากฺกเมน, ปฏิปตฺติกฺกเมน จ ตสฺส สมาธิสฺส อนนฺตราฯ ปญฺญา ภาเวตพฺพา สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ เอวํ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา, คาถาวณฺณนายํ วา ‘‘สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ วิปสฺสนาปญฺญาสตฺถ’’นฺติ เอวํ อติวิย สงฺเขเปน ภาสิตตฺตา อยํ สา ปญฺญาติ สภาวโต วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกราฯ ภาวนาวิธานสฺส ปน อทสฺสิตตฺตา ปเคว ภาเวตุํ น สุกราติ สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉนฏฺเฐน ปญฺหา, กมฺมํ กิริยา กรณํ, ปญฺหาว กมฺมํ ปญฺหากมฺมํ, ปุจฺฉนปโยโคติ อตฺโถฯ

กา ปญฺญาติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน ปญฺญาติ เกน อตฺเถน ปญฺญาติ วุจฺจติ, ‘‘ปญฺญา’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ สา ปนายํ ปญฺญา สภาวโต, กิจฺจโต, อุปฏฺฐานาการโต, อาสนฺนการณโต จ กถํ ชานิตพฺพาติ อาห ‘‘กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี’’ติฯ กติวิธาติ ปเภทปุจฺฉาฯ กสฺมา ปเนตฺถ สํกิเลสโวทานปุจฺฉา น คหิตาติ? วุจฺจเต – โลกุตฺตราย ตาว ปญฺญาย นตฺเถว สํกิเลโสฯ อสติ จ ตสฺมิํ กุโต โวทานปุจฺฉาติ ตทุภยํ น คหิตํฯ โลกิยาย ปน ตานิ ภาวนาวิธาเน เอว อนฺโตคธานีติ กตฺวา วิสุํ น คหิตานิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิอนฺโตคธตฺตา , สมาธิภาวนายํ วา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานีติ น คหิตานิฯ ปฏิปตฺติ นาม ทิฏฺฐานิสํเส เอว โหตีติ อาห ‘‘ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโส’’ติฯ

[422] ตตฺราติ ตสฺมิํ, ตสฺส วา ปญฺหากมฺมสฺสฯ วิสฺสชฺชนนฺติ วิวรณํฯ

ปุจฺฉิโต หิ อตฺโถ อวิภาวิตตฺตา นิคูฬฺโห มุฏฺฐิยํ กโต วิย ติฏฺฐติ, ตสฺส วิวรณํ วิสฺสชฺชนํ วิภูตภาวกรณโตฯ กา ปญฺญาติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเนน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญา พหุวิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิธาติ กุสลาทิวเสน อเนกวิธาฯ นานปฺปการาติ อตฺถชาปิกาทิเภเทน, สุตมยญาณาทิเภเทน จ นานาวิธาฯ ตํ สพฺพนฺติ ตํ อนวเสสํ ปญฺญาวิภาคํฯ น สาเธยฺยาติ วิปสฺสนาภาวนาย สทฺธิํ มคฺคภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถฯ ตาย หิ ตณฺหาชฏาวิชฏนํ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ อนวเสสโต หิ ปญฺญาปเภเท วิสฺสชฺชิยมาเน ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทิโก (วิภ. 751) สพฺโพ ญาณวตฺถุ วิภงฺเค, สุตฺตนฺเตสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคโต ปญฺญาปเภโทฯ สกโลปิ วา อภิธมฺมนโย อาหริตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ ภเวยฺย, ตถา จ สติ ยฺวายํ อิธ ปญฺญาภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ ยฺวายํ ฐานาฐานกมฺมนฺตรวิปากนฺตราทิวิสเย ปญฺญาย ปวตฺติเภโท, โสปิ ยถารหํ สทฺธิํ ผลาผลเภเทน วิภชิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ โส จ ปน วิสฺสชฺชิยมาโน อญฺญทตฺถุ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาญาณนฺติ เอตฺถ กุสล-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺฐปญฺญา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติฯ วิปสฺสนาญาณ-คฺคหเณน เสสกุสลปญฺญาฯ

[423] สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐนฺติ สญฺชานนาการวิชานนากาเรหิ สาติสยํฯ ยโต นานปฺปการโต ชานนํ ชานนภาโว วิสยคฺคหณากาโรฯ โส หิ เนสํ สมาโน, น สญฺชานนาทิอากาโรฯ ปีตกนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘โลหิตกํ โอทาตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทิเก สญฺญาย คเหตพฺพากาเร สงฺคณฺหาติฯ สญฺชานนมตฺตเมวาติ เอตฺถ สญฺชานนํ นาม ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ วา อวิชฺชมานํ วา สญฺญานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํฯ ตถา เหสา ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-สทฺเทน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา นตฺเถวาติ อวธาเรติฯ

เตนาห ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ ฯ ตตฺถ วิญฺญาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺตี สญฺญา กุโต ปญฺญากิจฺจํ กเรยฺยาติ ‘‘ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ’’จฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคปาตุภาว’’นฺติฯ อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ วิญฺญาณํ น ตตฺถ สญฺญา วิย นีลปีตาทิกสฺส สญฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตตฺถ อญฺญญฺจ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติอาทิฯ กถํ ปน วิญฺญาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตีติ? ปญฺญาย ทสฺสิตมคฺเคนฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ญายาคตาปิ วารา น วิญฺญายนฺติฯ ลกฺขณปฏิเวธนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุทยพฺพยญาณปฏิปาฏิยา อายูหิตฺวาฯ มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตาฯ วุตฺตนยวเสนาติ วิญฺญาเณ วุตฺตนยวเสน อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติฯ อตฺตโน ปน อนญฺญสาธารเณน อานุภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปติ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อชาตพุทฺธีติ อสญฺชาตพฺยวหารพุทฺธิฯ อุปโภคปริโภคนฺติ อุปโภคปริโภคารหํ, อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ปฏิลาภโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ เฉโกติ มหาสาโรฯ กูโฏติ กหาปณปติรูปโก ตมฺพกํสาทิมโยฯ อทฺธสาโรติ อุปฑฺฒคฺฆนโกฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ปาทสาร สมสารปโรปาทสาราทีนํ สงฺคโหฯ เต ปกาเรติ อินฺทชาลาชาติปุปฺผาทิปฺปกาเร เจว เฉกาทิปฺปกาเร จฯ

สญฺญา หีติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ สญฺญา วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณสฺส คหณโต ทารกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาฯ ตถา หิ สา ‘‘ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา’’ วุจฺจติฯ วิญฺญาณํ อารมฺมเณ เอกจฺจวิเสสคหณสมตฺถตาย คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนสทิสํ วุตฺตํฯ ปญฺญา อารมฺมเณ อนวเสสวิเสสาวโพธโต เหรญฺญิกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘นานปฺปการโต ชานน’’นฺติ อิมินา เญยฺยธมฺมา ปจฺเจกํ นานปฺปการาติ เตสํ ยาถาวโต อวโพโธ ปญฺญาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85)ฯ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเทฯ น ตตฺถ เอกํเสน โหตีติ ตสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ปญฺญา เอกนฺเตน น โหติฯ น หิ ทุเหตุกอเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺญา อุปฺปชฺชติฯ อวินิพฺภุตฺตาติ อวิยุตฺตาฯ เตหีติ สญฺญาวิญฺญาเณหิฯ ยถา หิ สุขํ ปีติยา น นิยมโต อวิยุตฺตํ, เอวํ สญฺญาวิญฺญาณานิ ปญฺญาย น นิยมโต อวิยุตฺตาติฯ ยถา ปน ปีติ สุเขน นิยมโต อวิยุตฺตา, เอวํ ปญฺญา สญฺญาวิญฺญาเณหิ นิยมโต อวิยุตฺตาฯ ตสฺมา เอวํ อวินิพฺภุตฺเตสุ อิเมสุ ตีสุ ธมฺเมสุ เตสํ วินิพฺโภโค ทุกฺกโรติ ติณฺณํ ชนานํ กหาปณทสฺสนํ นิทสฺสิตนฺติฯ เตสํ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตํเยว วจนนฺตเรนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปธมฺเมสุปิ ตาว นานานทีนํ อุทกสฺส, นานาเตลสฺส วา เอกสฺมิํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา มถิตสฺส ‘‘อิทํ อสุกาย นทิยา อุทกํ, อิทํ อสุกเตล’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา สรูปโต ทสฺสนํ ทุกฺกรํ, กิมงฺคํ ปน อรูปธมฺเมสูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกาน’’นฺติอาทิมาหฯ

[424] ธมฺมานํ สโก ภาโว, สมาโน จ ภาโว ธมฺมสภาโวฯ ตตฺถ ปฐเมน กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณํ คหิตํ, ทุติเยน อนิจฺจทุกฺขตาทิสามญฺญลกฺขณํฯ ตทุภยสฺส จ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนลกฺขณา ปญฺญาติ อาห ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา’’ติฯ ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลกาทิ วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสนรสาฯ อุปฺปชฺชมาโน เอว หิ ปญฺญาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต เอวํ อุปฺปชฺชติ, ตโต เอว ธมฺมสภาเวสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ เอวมฺปิ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิปสฺสนาปญฺญาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ สุตฺตปทํ นิพนฺธนภาเวน อาคตํ (สํ. นิ. 3.5, 99; สํ. นิ. 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.14)ฯ

ปญฺญาปเภทกถาวณฺณนา

[425] ธมฺมสภาวปฏิเวโธ นาม ปญฺญาย อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺสา โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธา’’ติฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิยาฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ โลกุตฺตราปิ หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา ภาเวตพฺพาฯ วิปสฺสนาปริยาโยปิ ตสฺสา ลพฺภเตวาติ โลกุตฺตร-คฺคหณํ น วิรุชฺฌติฯ อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา, อารมฺมณกรณวเสนปิ นตฺถิ เอติสฺสา อาสวาติ อนาสวาฯ อาทิ-สทฺเทน อาสววิปฺปยุตฺตสาสวทุกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นามรูปววตฺถานวเสนาติ นามววตฺถานวเสน, รูปววตฺถานวเสน จฯ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนญฺจ, นิสฺสยภาวโต สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถ, สยมฺปิ วา ภวติ อุปฺปชฺชติ น นิพฺพานํ วิย อปาตุภาวนฺติ ภูมิ จาติ ทสฺสนภูมิ, ปฐมมคฺโคฯ เสสมคฺคตฺตยํ ปน ยสฺมา ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ภาวนา จ ยถาวุตฺเตนตฺเถน ภูมิ จาติ ภาวนาภูมิฯ ตตฺถ ปญฺญา ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิวเสน ทุวิธาติ วุตฺตาฯ สุตาทินิรเปกฺขาย จินฺตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยาฯ เอวํ สุตมยา, ภาวนามยา จฯ มยสทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ อาเย วฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํ, อปาเย อวฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํ, อุปาเย ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺติการเณ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลนฺติ วิสุํ วิสุํ โกสลฺลปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส ปฏิปชฺชนํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตาภินิเวสาฯ เอวํ พหิทฺธาภินิเวสา, อุภยาภินิเวสา จ เวทิตพฺพาฯ

[426] โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตาติ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา, วิเสสโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสมฺปยุตฺตาฯ สมุทาเยสุ ปวตฺตา สมญฺญา ตเทกเทเสสุปิ วตฺตตีติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ มคฺคสมญฺญาติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ