กามํ เนสํ สงฺขารตฺตยปฏิปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ อวิเสโส, รูปธมฺมมตฺตาวเสสตาย ปน อายุอุสฺมาอินฺทฺริยานํ อปคมานปคมนํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[884] สภาวโตติ สภาวธมฺมโต, ปรมตฺถโตติ อตฺโถฯ ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ สงฺขตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อวิชฺชมานํฯ สมาปชฺชนฺตสฺส วเสนาติ ยสฺมา สมาปชฺชนฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อาโรหนฺตสฺส อนุกฺกเมน สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปโยคนิพฺพตฺติยา นิโรธสมาปตฺติ นิปฺผนฺนา นาม โหติ, ตสฺมา ตํ ปโยคนิพฺพตฺติํ อุปาทาย ‘‘นิปฺผนฺนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

สงฺขารวูปสมโต, สนฺตธมฺมสมนฺวยโต จ สนฺตํฯ อริเยหิ เอว นิเสวิตพฺพตฺตา อริยนิเสวิตํฯ ติสฺสนฺนมฺปิ ทุกฺขตานํ นิพฺพุตภาวโต นิพฺพานมิติ สงฺขํ อุปาคตํฯ อริยํ ปญฺญนฺติ สุวิสุทฺธํ มคฺคผลปญฺญํฯ อิมิสฺสาปีติ นิโรธสมาปตฺติยาฯ สมาปตฺติสมตฺถตาติ สมาปชฺชนสมตฺถตาฯ

อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิกถาวณฺณนา

[885] อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธีติ อาหุเนยฺยปาหุเนยฺยทกฺขิเณยฺยอญฺชลิกรณียอนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภาวสิทฺธิฯ อวิเสเสนาติ ทสฺสนมคฺคปญฺญาทิวิเสเสน วินา, เอติสฺสา โลกุตฺตรปญฺญายฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา ทาตพฺพทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ อาหุเนยฺโยฯ ปาหุนํ วุจฺจติ อาคนฺตุกทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, อญฺชลิกรณํ อญฺชลิกมฺมํ, ตํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ อนุตฺตรํ อุตฺตมํ สตฺตานํ ปุญฺญวิรุหนฏฺฐานนฺติ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

[886] มนฺทาย วิปสฺสนาย อาคโตติ อติกฺขาย วิปสฺสนาย วเสน ปฐมมคฺคปญฺญํ ภาเวตฺวา โสตาปนฺนภาวํ อาคโตฯ สทฺธาทีนํ มุทูนํ อินฺทฺริยานํ วเสน มุทินฺทฺริโยปิ สมาโนฯ

สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ สํสริตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อปราปรํ คนฺตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริโยสานํ กโรติฯ อยํ กาเลน เทวโลกสฺส, กาเลน มนุสฺสโลกสฺสาติ มิสฺสกสฺส ภวสฺส วเสน ‘‘สตฺตสุคติภเว สํสริตฺวา’’ติ วุตฺโตฯ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺฐาย หิ นีจกุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวฯ อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโตฯ เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติฯ ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโตปิ โกลํโกโลว โหติฯ อตฺตภาวคฺคหณสงฺขาตํ เอกํเยว ขนฺธพีชํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกพีชีฯ ‘‘มานุสกํ ภว’’นฺติ อิทมฺปิ เทสนามตฺตํฯ ‘‘เทวภวํ นิพฺพตฺเตตี’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ โก ปเนเตสํ อิมํ ปเภทํ นิยเมตีติ? ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาฯ สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติฯ ตโต มนฺทาย โกลํโกโล, ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ

[887] ปฏิสนฺธิวเสน สกิํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามีฯ สกิเทวาติ เอกวารํเยวฯ ‘‘อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติฯ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อิธ คหิโตฯ

[888] ปฏิสนฺธิวเสน อิธ อนาคมนโต อนาคามีฯ อินฺทฺริยเวมตฺตตาวเสนาติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจกอินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺเตนฯ ปญฺจธา อิธ วิหาย นิฏฺโฐ โหตีติ โส อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิภาเวน ปญฺจปกาเรน อิมํ โลกํ ปชหิตฺวา ปรินิพฺพายนโก โหติฯ

อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี ฯ อุปหจฺจาติ วา อุปคนฺตฺวา กาลกิริยํฯ อปฺปโยเคนาติ อธิมตฺตปโยเคน วินา อปฺปกสิเรเนว ติกฺขินฺทฺริยตาย สุเขเนวฯ สปฺปโยเคนาติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุทฺธํ วา หิ ภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ, วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโตฯ อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโตฯ ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺฐภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ

ยตฺถุปปนฺโนติ อวิหาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ อุปปนฺโนฯ อิเมสํ ปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสตอกนิฏฺฐคามิจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – โย หิ อวิหโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย ปน เหฏฺฐา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ฐตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต นอกนิฏฺฐคามี นามฯ โย อิโต อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ นอุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย ปน เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, อยํ นอุทฺธํโสโต นอกนิฏฺฐคามี นามฯ เอเต ปน อวิเหสุ อุปปนฺนสมนนฺตรา อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา, ปตฺวา จ ปรินิพฺพายนวเสน ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปญฺจฯ เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน ทส โหนฺติฯ ตถา อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกา จตฺตาลีสํฯ อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิฯ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ จตฺตาโรฯ เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน อฏฺฐาติ อฏฺฐจตฺตาลีสํ อนาคามิโนฯ

โสตาปนฺนา ปน ปฏิปทาเภเทน จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนา ทฺวาทส, ตถา ปญฺญาธุเรนาติ จตุวีสติฯ

สกทาคามิโน สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺตา ปฏิปทาวเสน จตฺตาโร, ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ ทฺวาทสฯ

[889] ตถา อรหนฺโตฯ

เต ปน ทฺวาทส ปญฺญาวิมุตฺตา, ทฺวาทส อุภโตภาควิมุตฺตา, ทฺวาทส เตวิชฺชา, ทฺวาทส ฉฬภิญฺญา, ทฺวาทส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตาติ สมสฏฺฐิ โหนฺติฯ เอวเมเต สทฺธิํ ปจฺเจกสมฺพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ฉจตฺตาลีสาธิกสตํ อริยาฯ ยสฺมา เตสํ อริยภาวสิทฺธิ อริยาย ปญฺญาภาวนาย, เตน วุตฺตํ ‘‘อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิปิ อิมิสฺสา โลกุตฺตรปญฺญาภาวนาย อานิสํโส’’ติฯ โลกิยวิชฺชาภิญฺญาหิ วินาปิ อุภโตภาควิมุตฺตตา โหตีติ อุภโตภาควิมุตฺโต วิสุํ คหิโตฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยํ จตุตฺถมคฺคปญฺญาภาวนํ สนฺธาย เหฏฺฐา สงฺเขปโต คาถาวณฺณนายํ วุตฺตํ, ตํ ปน วุตฺตาการํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคกฺขเณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามํ จตูสุปิ มคฺคกฺขเณสุ ตํ ชฏํ วิชเฏติ นาม, ผลกฺขเณสุปิ ยถารหํ วิชฏิตชโฏ, อคฺคผลกฺขเณเยว ปน สพฺพโส วิชฏิตชโฏ, ตโต ปรํ วิชเฏตพฺพาย ชฏาย อภาวโตฯ เตเนตฺถ เหฏฺฐา เหฏฺฐิมมคฺคปญฺญาภาวนานิสํสสฺส วุตฺตตฺตาว จตุตฺถมคฺคปญฺญาภาวนาวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ

รตินฺติ อภิรติํ, อภิรุจินฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ อริยาย ปญฺญาภาวนายฯ

[890] อิมิสฺสา คาถายาติ อิมิสฺสํ คาถายํฯ คาถา หิ อตฺตโน อตฺถภูตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส อาธารภาเวน วุตฺตา, สามิวจนํ วา เอตํ อตฺถสฺส ตํสมฺพนฺธิภาวโตฯ

ปญฺญาภาวนานิสํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ เตวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

[891] อิมิสฺสา ทานิ คาถายาติอาทีนํ คาถานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ สฺวายํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺส’’นฺติ เอวํ ปฏิญฺญาโต วิสุทฺธิมคฺโค เอตฺตาวตา ภาสิโต โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[892] ตตฺถาติอาทีสุ อยํ ปทสมฺพนฺเธน สทฺธิํ สงฺเขปตฺโถ – เตสํ ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติคาถายํ วุตฺตานํ สีลาทิปฺปเภทานํ อตฺถานํ ปญฺจนฺนมฺปิ มหานิกายานํ อฏฺฐกถานเย อฏฺฐกถาตนฺติยํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต โย วินิจฺฉโย, เยภุยฺเยน ตํ สพฺพํ สมาหริตฺวา สมาเนตฺวา นิกายนฺตรสฺส นิกายคตวาทโทสสงฺกเรหิ มุตฺโต โส นิจฺฉโย ยสฺมา ปกาสิโต, ตสฺมา วิสุทฺธิกาเมหิ โยคีหิ เอตสฺมิํ วิสุทฺธิมคฺเค อาทโร กรณีโยเยวาติฯ