นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา

[867] ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสมตฺถตา’’ติ สํขิตฺตวจเนฯ อิทํ สรูปาทิวเสน ปญฺหากมฺมํฯ กตฺถาติ กสฺมิํ ภเวฯ

[868] อนุปุพฺพนิโรธวเสนาติ วิปสฺสนานุคตา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อาโรหนฺเตน ตํตํปฏิปกฺขนิโรธมุเขน ติณฺณํ สงฺขารานํ อนุปุพฺพโต นิโรธวเสนฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ยา จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติ, อยํ นิโรธสมาปตฺตีติ อตฺโถฯ เก สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ กามํ สมาปชฺชนสมตฺถา ปธานตาย ปฐมํ ปุจฺฉิตา, ตพฺพิสฺสชฺชนํ ปน ครุภาวโต ปจฺฉา วิสฺสชฺเชตุํ อสมาปชฺชนเก ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพปิ…เป.… น สมาปชฺชนฺตี’’ติ อาห ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพปี’’ติ อิทํ ปุถุชฺชนาทีนํ ติณฺณํ วิเสสนํฯ เต หิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภิโนปิ อลาภิโน วิย สมาธิสฺมิํ อปริปูรการิตาย นิโรธํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ กามจฺฉนฺทาทิสมุจฺฉินฺทเนน หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตา, น ฌานาธิคมมตฺเตนฯ อนาคามิโน, อรหนฺโตติ เอตฺถ สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามิโน, สุกฺขวิปสฺสกา จ อรหนฺโตติ สุกฺขวิปสฺสกสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ อุภเยปิ เจเต สติปิ วิปสฺสนาพเล สมาธิพลสฺส อภาวโต นิโรธํ น สมาปชฺชนฺติฯ อนุปุพฺพวิหารสมฺภวตญฺเญเวตฺถ สมาธิพลํ อิจฺฉิตพฺพํฯ ปุริมกา ปน ตโย สติปิ สมาธิพเล วิปสฺสนาพลสฺส อภาวโต, อปริปุณฺณตฺตา จ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ อปริปุณฺณตา จสฺส สงฺขารานํ น สมฺมา ปริมทฺทิตตฺตาฯ อฏฺฐ สมาปตฺติ…เป.… สมาปชฺชนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีหิ พเลหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโย จ สงฺขารานนฺติ เอตฺถ ตโยติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ติณฺณนฺติ อตฺโถฯ ญาณจริยาหีติ ญาณปฺปวตฺตีหิฯ นิโรธสมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปชฺชนาย ญาณํฯ อยญฺจ สมฺปทาติ อยํ พลทฺวยสมนฺนาคมาทิกา ยถาวุตฺตนิโรธสมาปตฺติอาวหา สมฺปตฺติฯ อนาคามิขีณาสเวติ อนาคามิโน เจว ขีณาสเว จฯ

[869] สมถพลนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส เอว ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลํฯ

อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, สา เอว วุตฺตนเยน พลนฺติ วิปสฺสนาพลํฯ เนกฺขมฺมวเสนาติอาทีสุ กามจฺฉนฺทวิกฺขมฺภนสฺส เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสฺส, อโลภปธานสฺส วา ตถาปวตฺตกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต โย อวิกฺเขโป, ตํ สมถพลํฯ พฺยาปาทวิกฺขมฺภนสฺส อพฺยาปาทวิตกฺกสฺส, อโทสปธานสฺส วา ตถาปวตฺตกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส วเสเนวฯ ถินมิทฺธวิกฺขมฺภิกาย วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺฐิตอาโลกสญฺญาย วเสนฯ อุทฺธจฺจวิกฺขมฺภนสฺส อวิกฺเขปสฺส สมาธานสฺส วเสนฯ สกลมิจฺฉาวิตกฺกวิกฺขมฺภนสฺส สิขาปตฺตอานาปานสฺสติสิทฺธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต โย อวิกฺเขโป, ตํ สมถพลนฺติ อตฺถโยชนาฯ

เอวํ อุปจารสฺส ฌานสฺส วเสน สมถพลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ วเสน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตาย จ พลปฺปตฺติวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นีวรเณติ นีวรณนิมิตฺตํ นีวรณปจฺจยาฯ น กมฺปติ ฌานสมงฺคิปุคฺคโล, ฌานสมฺปยุตฺตสมาธิ วาฯ โส หิ วิเสสโต อิธ ‘‘สมถพล’’นฺติ อธิปฺเปโตฯ ตถา หิ เกนฏฺเฐน สมถพลนฺติ พลฏฺโฐ ปุจฺฉิโตฯ อุทฺธจฺเจติ อุทฺธจฺจนิมิตฺตํฯ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสติ อุทฺธจฺเจน สมฺปยุตฺตโมหอหิริกาทิกิเลสเหตุฯ ขนฺเธติ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธนิมิตฺตํฯ น กมฺปตีติอาทีนิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ กมฺปนํ วา ฐานาปคโมฯ จลนํ ปริพฺภมนํฯ เวธนํ สนฺธาวนํฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ, อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส น จลติ, อุทฺธจฺจสหคตกฺขนฺเธ น เวธตีติ วา โยเชตพฺพํฯ อุทฺธจฺจคฺคหณญฺเจตฺถ สมถสฺส อุชุปฏิปกฺขตาย ตทภิภเวน พลปฺปตฺติทสฺสนตฺถํฯ เตเนตํ อฏฺฐนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ สาธารณโต กิจฺจาติสยทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทํ สมถพลนฺติ ยายํ เนกฺขมฺมาทิวเสน ลทฺธาย จิตฺเตกคฺคตาย นีวรณาทีหิ อกมฺปนียตา, ตานิ จ อภิภวิตฺวา อวฏฺฐานํ, อิทํ สมถพลํฯ

อิทานิ วิปสฺสนาพลํ นิทฺทิสนฺโต ยสฺมา วิปสฺสนา สงฺเขปโต สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ สงฺคหิตา, ตสฺมา ตโต ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ตาสํ วเสน อนุปสฺสนา กาตพฺพา, ตตฺตเกเนว เจตฺถ อนุปสฺสนากิจฺจํ ปริปุณฺณํ โหตีติ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพล’’นฺติ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปุน ตา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิสยวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาปิ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตาว พลฏฺโฐติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกนฏฺเฐน วิปสฺสนาพล’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อวิชฺชายาติ ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ อวิชฺชานิมิตฺตํฯ อวิชฺชาสหคตกิเลเสติ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตโลภโทสาทิกิเลสวตฺถุนิมิตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อวิชฺชคฺคหณญฺเจตฺถ วิปสฺสนาย อุชุปฏิปกฺขตาย ตทภิภเวน พลปฺปตฺติทสฺสนตฺถํฯ เตเนตํ สตฺตนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สาธารณโต กิจฺจาติสยทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทํ วิปสฺสนาพลนฺติ ยายํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ลทฺธสฺส วิปสฺสนาญาณสฺส นิจฺจสญฺญาทินิมิตฺตํ อกมฺปนียตา, ตา จ อภิภวิตฺวา อวฏฺฐานํ, อิทํ วิปสฺสนาพลํฯ

วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วาจํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348)ฯ เต ปน ทุติยชฺฌาเน วูปสนฺตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุติยชฺฌานํ…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติฯ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา โข, อาวุโส วิสาข, กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา, ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348)ฯ เต ปน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌาเน วูปสนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติฯ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สญฺญา เวทนาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฺปฏิพทฺธา, ตสฺมา สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. 1.463; สํ. นิ. 4.348)ฯ เต ปน ยสฺมา นิโรธํ สมาปนฺนสฺส วูปสมนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สญฺญาเวทยิต…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติฯ

ญาณจริยาสุ วิวฏฺฏานุปสฺสนาคฺคหเณเนว ตสฺส อาทิภูตา เสสานุปสฺสนาปิ คหิตาว โหนฺติ ตทวินาภาวโตฯ มคฺโค ญาณจริยา, ผลสมาปตฺติ ญาณจริยาติ มคฺคผลสมาปตฺตีนํ ญาณจริยาภาววจนํ มคฺคผลธมฺมานํ ญาณปธานตฺตา, ญาเณน วา อินฺทฺริยาธิปติเหตุมคฺคปจฺจยาทิวเสน สาติสยปจฺจยภูเตน เสสา มคฺคผลธมฺมา จริตา ปวตฺติตาติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ

สมาธิจริยาสุปิ เอเสว นโย ฯ อิมาหิ โสฬสหีติ อฏฺฐนฺนํ อนุปสฺสนานํ, อฏฺฐนฺนญฺจ มคฺคผลญาณานํ วเสน อิมาหิ โสฬสหิ ญาณปวตฺตีหิฯ

นวหิ สมาธิจริยาหีติ อฏฺฐ สมาปตฺติโย อฏฺฐ สมาธิจริยา, ตาสํ อุปจารสมาธิ อุปจารสมาธิภาวนาสามญฺเญน เอกา สมาธิจริยาติ เอวํ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ เตนาห ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาธิจริยา’’ติอาทิฯ ปฐมชฺฌานปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จาติอาทิ นานาวชฺชนุปจารวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อุปริสมาปตฺตีนมฺปิ อุปจารสฺส ตเถว วุตฺตตฺตาฯ น หิ เอกาวชฺชเน จตุตฺถชฺฌานาทิอุปจาเร ปีติอาทโย สมฺภวนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ปฐมชฺฌานปฏิลาภตฺถายา’’ติอาทิวจเนน อุปจารสมาธิสฺสาปิ ปาริปูรี อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติฯ กิํ ปเนตฺถ สมถพลสมาธิจริยานํ นานตฺตํ, กิํ วา วิปสฺสนาพลโลกิยญาณจริยานํ? ยถา สมถพเลปิ ‘‘เนกฺขมฺมวเสนา’’ติอาทินา อุปจารสมาธินา สทฺธิํ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ อปฺปนาสมาธิเยว วุตฺโต, ตถา สมาธิจริยาสุ, วิปสฺสนาพลโลกิยญาณจริยาสุ จ วิปสฺสนาว วุตฺตาติ? กิญฺจาปิ วุตฺตา, วิวฏฺฏานุปสฺสนา ปน ปุเรจรญาณาทิวิปสฺสนาพเล อวุตฺตา เอว ญาณจริยาสุ วุตฺตาฯ อปิจ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺโฐ พลฏฺโฐ, ปญฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน สุจิณฺณตา จริยฏฺโฐ, เอเตเนว สมถพลสมาธิจริยานมฺปิ นานตฺตํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วสีภาวตา ปญฺญาติ เอตฺถ วโส เอตสฺส อตฺถีติ วสี, ตสฺส ภาโว วสีภาโว, สา เอว วสีภาวตาฯ ‘‘วสิโย’’ติ ปน ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตตฺตา ตาโย ทสฺเสตุํ ‘‘วสีติ ปญฺจ วสิโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺส นิรนฺตรํ ฌานงฺเคสุ จิตฺตปฺปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสีฯ สมาปชฺชิตุกามสฺส สีฆํ ฌานํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสีฯ อจฺฉรามตฺตํ วา กติปยจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสีฯ ตเถว ลหุํ วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสีฯ ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว สิชฺฌติฯ ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานีติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา อาคโต เอวฯ อยญฺจ วสีภาโว สมาธิจริยานํ วเสน วุตฺโตฯ ญาณจริยาสุ ปน โลกุตฺตรานํ ญาณจริยานํ วสีภาวาปาทนกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ

ปฏิปกฺขสฺส สุวิหตตฺตา สภาวสิทฺโธ ตตฺถ วสีภาโว, โลกิยานํ ปน ปคุณพลวภาวาปาทเนน วสีภาโว ลพฺภเตวฯ

[870] อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโสติ อนวเสสนิทฺเทโสฯ จุทฺทสหิ ญาณจริยาหิ โหติ อคฺคมคฺคผลานํ อนธิคตตฺตาติฯ ยทิ เอวนฺติ ยทิ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน ‘‘โสฬสหิ ญาณจริยาหี’’ติ วุตฺตํ, ตโต อวกํสวเสนปิ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ สนฺเต กิํ น โหติ นิโรธสมาปชฺชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจ กามคุณา วตฺถุภูตา เอตสฺส สนฺตีติ ปญฺจกามคุณิโก, กามราโคฯ อปฺปหีนตฺตา อสมุจฺฉินฺนตฺตาฯ น หิ กามราคสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานมตฺตํ นิโรธสฺส อธิฏฺฐานํ ภวิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมาติ สมาธิปาริปนฺถิกสฺส กามราคสฺส สุปหีนตฺตาฯ เอเตน กามํ มคฺคผลญาณจริยา โลกิยญาณสมาธิจริยา วิย นิโรธสมาปชฺชเน สรูเปน น วินิยุชฺชนฺติ ตทา อปฺปวตฺตนโต, ตสฺส ตสฺส ปน ปฏิปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน พลจริยานํ วิเสสปจฺจยตาย นิโรธสมาปตฺติยา อธิฏฺฐานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอสาติ อนาคามีฯ อิทญฺหิ ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺสา’’ติอาทิวจนํ อนาคามิโนว นิโรธา วุฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสล’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วจนโต, อญฺญถา ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนกิริยา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วุจฺเจยฺยฯ

[871] ‘‘ปญฺจโวการภเว’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จตุโวการภเวปิ อรูปชฺฌานวเสน ยถารหํ อนุปุพฺพสมาปตฺติ ลพฺภตีติ? กามํ ลพฺภติ, สา ปน ‘‘อนุปุพฺพสมาปตฺตี’’ติ น วุจฺจติ เอกเทสภาวโตฯ อฏฺฐสมาปตฺติวเสเนว จ ‘‘อนุปุพฺพสมาปตฺตี’’ติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฐมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติ นตฺถี’’ติฯ วตฺถุสฺส อภาวาติ หทยวตฺถุโน อภาวาติ วทนฺติ, กรชกายสงฺขาตสฺส ปน วตฺถุโน อภาวาติ อตฺโถฯ ยทิ หิ อารุปฺเป นิโรธํ สมาปชฺเชยฺย, จิตฺตเจตสิกานํ, อญฺญสฺส จ กสฺสจิ อภาวโต อปญฺญตฺติโกว ภเวยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสทิโสฯ กิญฺจายํ อุปาทาย นิโรธํ สมาปนฺโนติ วุจฺเจยฺย, กิํ วา เอตาย วตฺถุจินฺตายฯ องฺคเวกลฺลโตว นตฺถิ อารุปฺเป นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ

[872] สงฺขารานํ ปวตฺติเภเทติ สงฺขตธมฺมานํ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชเน, ภิชฺชเน จ, เตสํ วา กุสลาทิเภทภินฺเน ยถารหํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ อุปทฺทุเต ปวตฺติวิภาเคฯ จิตฺตเจตสิกวิคเมหิ รูปธมฺเมสุ ลพฺภมานาปิ สงฺขารทุกฺขตา อพฺโพหาริกตํ อาปชฺชติฯ อุกฺกณฺฐิตฺวาติ นิพฺพินฺทิตฺวาฯ นิพฺพานํ ปตฺวาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ปตฺวา วิยฯ สุขนฺติ นิทฺทุกฺขํฯ

[873] สมถวิปสฺสนาวเสนาติ ยุคนทฺธานํ วิย อญฺญมญฺญูปการิตาย สหิตานํ วเสนฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุกฺกํสํ ปตฺวา ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา, ยาว จ อนุโลมญาณา อารุหิตฺวาฯ นิโรธยโตติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตํ นิโรเธนฺตสฺสฯ อญฺญสฺส กสฺสจิปิ จิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชเนน เอวมสฺสา นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ โหติฯ ‘‘โย หี’’ติอาทินา ‘‘สมถวิปสฺสนาวเสนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิวรติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติ ตทุทฺธํ สุทฺธสมถวิปสฺสนาย อภาวโตฯ โย วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ สเจ อริโย ผลสมาปตฺตตฺถิโก, โส อตฺตโน ผลสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ อถ ปุถุชฺชโน, เสโข วา มคฺคตฺถิโก ตาย เจ วิปสฺสนาย มคฺคํ ปตฺวา ผเล ฐิโต, โสปิ ผลสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติจฺเจว วุจฺจติฯ โสติ อุภยวเสน ปฏิปนฺโนฯ ตนฺติ นิโรธสมาปตฺติํฯ

[874] เยน ผลทฺวยสมนฺนาคมาทินา นิโรธํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถ โหติ, โส วิธิ ปเคว วิภาวิโตติ สมาปชฺชนาการเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘กตภตฺตกิจฺโจ’’ติอาทิมาหฯ ตญฺหิ สพฺพาสมฺปิ ภาวนานํ สาธารณํ ปุพฺพกิจฺจํฯ ตตฺถ สงฺขาเรติ ตสฺมิํ ปฐมชฺฌาเน, ปฐมชฺฌานจิตฺตุปฺปาเท วา สงฺขาเรฯ

‘‘วิปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, กีทิสี ปเนตฺถ วิปสฺสนา อิจฺฉิตพฺพาติ ตํ นิทฺธารณตฺถํ ‘‘วิปสฺสนา ปเนสา’’ติอาทินา ตเมว วิปสฺสนํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสติฯ มนฺทา เจ วิปสฺสนา, ทนฺธาภิญฺญํ มคฺคํ สาเธติฯ ติกฺขา เจ, ขิปฺปาภิญฺญนฺติ อยํ มนฺทติกฺขตาย วิเสโสฯ ลกฺขณปฺปตฺตา ปน วิปสฺสนา มคฺคสฺส ปจฺจโย โหติเยวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺขาร…เป.… โหติเยวา’’ติฯ

ติกฺขาว วฏฺฏติ สงฺขารารมฺมเณปิ สติ สพฺพสงฺขาเรหิ วิวฏฺฏนากาเรเนว ปวตฺตนโต, มคฺโค วิย วิสงฺขารคตสฺส ผลสฺส ปจฺจยภาวโต จฯ เตนาห ‘‘มคฺคภาวนาสทิสา’’ติฯ ยสฺมา อติมนฺทา สมถาทิกา สงฺขารานํ นิโรธเน อสมตฺถา สมถนิฏฺฐา โหติ, อติติกฺขา ญาณาทิกา สาติสยํ สงฺขาเรสุ โทสทสฺสเน ผลสมาปตฺตินิฏฺฐา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นาติมนฺทนาติติกฺขา วฏฺฏตี’’ติฯ เอส นิโรธสมาปชฺชนโกฯ เต สงฺขาเรติ เต ปฐมชฺฌานสงฺขาเรฯ

‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘นาติมนฺทาย นาติติกฺขายา’’ติ อิมมตฺถํ อากฑฺฒติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา ปน ตํ อวตฺวา ‘‘จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ’’จฺเจว วุตฺตนฺติ เกจิ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ วิปสฺสนาจารโต หิ สมาธิจาโร, ตสฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํฯ ตถา หิ ปรโตปิ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อิมํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา’’ติอาทิํ (วิสุทฺธิ. 2.879) วกฺขติ, น ปน ‘‘ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสิตฺวา’’ติฯ นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ อตฺตนา อสมฺพทฺธสฺส ปริกฺขารสฺส อวินาสนํฯ ยถา ตํ น วินสฺสติ, ตถา อธิฏฺฐานํฯ สงฺฆปฏิมานนนฺติ สงฺฆสฺส ปฏิมานนาวชฺชนํฯ สตฺถุปกฺโกสนนฺติ สตฺถุ ปกฺโกสนาวชฺชนํฯ อทฺธานปริจฺเฉทนฺติ ชีวิตทฺธานปริจฺเฉทํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ

[875] อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ตถา จิตฺตุปฺปาทนเมว เหตฺถ อธิฏฺฐานํฯ

จิตฺตชรูปาทีนํ อนุปฺปชฺชนโต, ปจฺฉาชาตปจฺจยาทิอุปตฺถมฺภาภาวโต จ สตฺตาหเมว ตถา สรีรํ ปวตฺตติ, ตโต ปรํ กิลมตีติ สตฺตาหเมว ปริจฺฉินฺทิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชนฺตีติ วทนฺติฯ

สมาปตฺติวเสเนวาติ นิโรธสมาปตฺติวเสเนวฯ นํ อคฺคิอาทิอนฺตรายํ รกฺขติ สมาปนฺนโก อธิฏฺฐานวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อายสฺมโต สญฺชีวสฺสาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา อิทฺธิกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.374) วุตฺตเมวฯ

[876] เอตสฺสาติ นิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส, นิโรธสมาปชฺชนสฺส วาฯ ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ตสฺส ภิกฺขุโน อุปสงฺกมนสมเย วุฏฺฐาติเยวฯ กาลปริจฺเฉทสทิสญฺเหตํฯ

เอวํ ครุกาติ อคฺคิอาทีหิปิ อนภิภวนียํ นิโรธํ สมาปนฺนํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาปนโต เอวํ ครุกา หิ สงฺฆสฺส อาณา นาม, ตสฺมา อตฺตโน หิตสุขํ อากงฺขนฺเตน ชีวิตเหตุปิ สงฺฆสฺส อาณา น อติกฺกมิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

[877] น ปกฺโกสติ ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส, อามนฺเตตี’’ติฯ ‘‘วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาวชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[878] ชีวิตทฺธานสฺสาติ อตฺตโน ชีวิตกาลสฺส ชีวิตปฺปวตฺติยาฯ อายุ เอว อายุสงฺขาราฯ ‘‘อายุอุสฺมาวิญฺญาณานี’’ติ จ วทนฺติ, เต จสฺส ปกติจิตฺตสฺเสว อารมฺมณํ โหนฺติฯ อนฺโตนิโรเธ มรณํ นตฺถิ จริมภวงฺเคน มียนโตฯ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํ ‘‘สหสา มรณํ มา อโหสี’’ติฯ สหสา หิ มรเณ อญฺญพฺยากรณภิกฺขุโอวาททานสาสนานุภาวทีปนานํ อนิสฺสโร สิยา, อนาคามิโน วา อคฺคมคฺคานธิคโม สิยาฯ อวเสสนฺติ นานาพทฺธอวิโกปนาทิติวิธมฺปิ ปุพฺพกิจฺจํฯ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ

[879] กิญฺจาปิ ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา’’ติ อนิยเมตฺวา วิย วุตฺตํ, ทฺเว วาเร เอว ปน นิยมโต วทนฺติฯ จิตฺตวาเรติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนจิตฺตวาเรฯ นิโรธํ ผุสตีติ อจิตฺตกภาวเมวาหฯ นิโรธสฺส ปโยคตฺตาติ จิตฺตนิโรธาย ปโยคภาวโต, พลทฺวยสมฺภรณาทิปโยคสฺส จิตฺตนิโรธตฺตาติ อตฺโถฯ สมถวิปสฺสนาพลสมนฺนาคโม, ญาณสมาธิจริยาวสีภาโว เจตฺถ อญฺญมญฺญานติวตฺตนวเสเนว อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘ทฺเว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา’’ติฯ อนุปุพฺพนิโรธสฺส ปโยโคติ ปฐมชฺฌานาทีนํ, ตทนุปสฺสนานญฺจ อนุปุพฺพโต นิโรธนสฺสายํ ปโยโคฯ อิทํ วุตฺตนเยน อฏฺฐสมาปตฺติอาโรหนํ น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสฺสฯ ตสฺมา ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ น ปวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ

ปรโต อจิตฺตโก ภวิตุํ น สกฺโกตีติ สกลํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อจิตฺตโก ภวิตุํ น สกฺโกติฯ ตญฺจ โข สงฺฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนอทฺธานปริจฺเฉทาวชฺชนานํ อกรเณน, น นานาพทฺธอวิโกปนสฺสฯ ตสฺส หิ อกรเณน กทาจิ เกวลํ ตาทิสสฺส ปริกฺขารสฺส อวินาโส น สิยา, น นิโรธสมาปตฺติวิพนฺโธฯ อยญฺจ อตฺโถ มหานาคตฺเถรวตฺถุนา วิภาวิโต เอวฯ เอวํ สนฺเต ตีหิ อากาเรหิ นิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐานํ โหตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน อากิญฺจญฺญายตเนเยว ปติฏฺฐาตีติ อิมินา สมาปตฺติยา วิพนฺเธ ชาเต เอวํ โหตีติ ทสฺเสติ, อวิพนฺเธเนว ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวีติกฺกมเน ผลจิตฺตุปฺปตฺติยา วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา คมฺภีรกนฺทโรรุฬฺหตตฺตปาสาณกฺกนฺตปุริสนิทสฺสนมฺปิ สมตฺถิตํ โหตีติ เกจิ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘ปุพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนมตฺโตว ‘ปฏินิวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน ปติฏฺฐาตี’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆปฏิมานนาทิเอกจฺจปุพฺพกิจฺจากรเณ องฺคเวกลฺลโต นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ น อิชฺฌเตวา’’ติ วทนฺติฯ วตฺตสทิสญฺเหตํ นิโรธสมาปตฺติยา, ยทิทํ ปุพฺพกิจฺจกรณํฯ ตสฺมา ตตฺถ ยํ ครุตรํ, ตสฺส อกรณํ สมาปชฺชนํ วิพนฺธตีติ อปเรฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ ‘‘อากิญฺจญฺญายตเน ปติฏฺฐาตี’’ติ จ อิทํ ปุน อากิญฺจญฺญายตนสฺส สมาปชฺชิตพฺพตฺตา วุตฺตํฯ สมาปชฺชิตฺวา หิ วุฏฺฐาย ปุพฺพกิจฺจสฺส กาตพฺพตฺตาฯ

ยถา ปนาติอาทิ กตปุพฺพกิจฺจตาสามญฺเญน อุปมาสํสนฺทนํฯ

[880] อสฺสาติ นิโรธสมาปตฺติยาฯ ‘‘กาลปริจฺเฉทวเสนา’’ติอาทินา จตูหิ อากาเรหิ นิโรธสมาปตฺติยา ฐานํ ทสฺเสติฯ

[882] วิเวกนินฺนนฺติ นิสฺสรณวิเวกนินฺนํ, ปเคว สงฺขารวิมุขตาย, ผลจิตฺตุปฺปตฺติยา จาติ เวทิตพฺพํฯ

[883] อูสงฺขารตฺตยปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, อวเสสเจตสิกวิญฺญาณาภาเวน รูปธมฺมมตฺตาวเสสตาย จ มตนิโรธสมาปนฺนานํ อวิเสสํ คเหตฺวา ปุจฺฉา ‘‘มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโส’’ติฯ

กามํ เนสํ สงฺขารตฺตยปฏิปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ อวิเสโส, รูปธมฺมมตฺตาวเสสตาย ปน อายุอุสฺมาอินฺทฺริยานํ อปคมานปคมนํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[884] สภาวโตติ สภาวธมฺมโต, ปรมตฺถโตติ อตฺโถฯ ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ สงฺขตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อวิชฺชมานํฯ สมาปชฺชนฺตสฺส วเสนาติ ยสฺมา สมาปชฺชนฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อาโรหนฺตสฺส อนุกฺกเมน สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปโยคนิพฺพตฺติยา นิโรธสมาปตฺติ นิปฺผนฺนา นาม โหติ, ตสฺมา ตํ ปโยคนิพฺพตฺติํ อุปาทาย ‘‘นิปฺผนฺนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

สงฺขารวูปสมโต, สนฺตธมฺมสมนฺวยโต จ สนฺตํฯ อริเยหิ เอว นิเสวิตพฺพตฺตา อริยนิเสวิตํฯ ติสฺสนฺนมฺปิ ทุกฺขตานํ นิพฺพุตภาวโต นิพฺพานมิติ สงฺขํ อุปาคตํฯ อริยํ ปญฺญนฺติ สุวิสุทฺธํ มคฺคผลปญฺญํฯ อิมิสฺสาปีติ นิโรธสมาปตฺติยาฯ สมาปตฺติสมตฺถตาติ สมาปชฺชนสมตฺถตาฯ

อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิกถาวณฺณนา

[885] อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธีติ อาหุเนยฺยปาหุเนยฺยทกฺขิเณยฺยอญฺชลิกรณียอนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภาวสิทฺธิฯ อวิเสเสนาติ ทสฺสนมคฺคปญฺญาทิวิเสเสน วินา, เอติสฺสา โลกุตฺตรปญฺญายฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา ทาตพฺพทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ อาหุเนยฺโยฯ ปาหุนํ วุจฺจติ อาคนฺตุกทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, อญฺชลิกรณํ อญฺชลิกมฺมํ, ตํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ อนุตฺตรํ อุตฺตมํ สตฺตานํ ปุญฺญวิรุหนฏฺฐานนฺติ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

[886] มนฺทาย วิปสฺสนาย อาคโตติ อติกฺขาย วิปสฺสนาย วเสน ปฐมมคฺคปญฺญํ ภาเวตฺวา โสตาปนฺนภาวํ อาคโตฯ สทฺธาทีนํ มุทูนํ อินฺทฺริยานํ วเสน มุทินฺทฺริโยปิ สมาโนฯ