23. ปญฺญาภาวนานิสํสนิทฺเทสวณฺณนา

อานิสํสปกาสนาวณฺณนา

[854] อเนกสตานิสํสา สาวกโพธิอาทิวิปุโลทาตคุณวิเสสาวหตฺตาฯ วิตฺถารโตติ นยทสฺสนํ อกตฺวา ‘‘อยมฺปิ ปญฺญาภาวนาย อานิสํโส, อยมฺปี’’ติ อนุปททสฺสนวเสน วิตฺถารโต ปกาเสตุํ น สุกรํ อติพหุภาวโตฯ อสฺสาติ ปญฺญาภาวนายฯ นานากิเลสวิทฺธํสนนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทิวเสน นานาวิธานํ กิเลสธมฺมานํ ตทงฺคาทิวเสน ปชหนํฯ อริยผลรสานุภวนนฺติ โสตาปตฺติผลาทิผลสุขปฏิสํเวทนํฯ

นานากิเลสวิทฺธํสนกถาวณฺณนา

[855] ‘‘อริยผลรสานุภวน’’นฺติ เอเตเนว กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ ทีปียตีติ ‘‘อริยมคฺคกฺขเณ’’ติ วิเสสวจนํ, ตพฺภาวภาวโต วาฯ สิทฺเธ หิ สมุจฺเฉทปฺปหาเน ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ สิทฺธเมว โหตีติฯ

ภีมเวคานุปติตาติ สกลํ โลกํ ภินฺทนฺเตน วิย ภีเมน ภยานเกน เวเคน สหสา ปติตาฯ สิลุจฺจเยติ ปพฺพเต เสลปุถุเลฯ สเตชุชฺชลมณฺฑโลติ สรทกาลสมิทฺเธน อตฺตโน เตชสา สมุชฺชลทุทฺทิกฺขมณฺฑโลฯ วธพนฺธนาทิทุคฺคติปริปกฺกิเลสาทิชาติอาทิสพฺพานตฺถวิธายกํฯ สนฺทิฏฺฐิกนฺติ ปจฺจกฺขภูตํฯ ชญฺญาติ ชาเนยฺยฯ อิธาติ อิมิสฺสํ ปญฺญาภาวนายํฯ

ผลสมาปตฺติกถาวณฺณนา

[856] อริยสฺส มคฺคสฺส ผลํ อริยผลํ, อริยญฺจ ตํ วิสุทฺธตฺตา ผลญฺจาติปิ อริยผลํ, ตสฺส รโส, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติสุขํ, อนุภวนํ นิพฺพานารมฺมณสฺส ตสฺส ปฏิเสวนํฯ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ อากาเรสุฯ อสฺสาติ อริยผลสฺสฯ

[857] สํโยชเนสุ ปหีเนสุ สพฺเพปิ กิเลสา ปหีนาเยว โหนฺตีติ สํโยชนานํเยว คหณํฯ สํโยชนปฺปหานมตฺตเมว อริยมคฺคสฺส ผลํ นาม, น อญฺญํ กิญฺจิ อตฺถนฺตรํ วิปากภูตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ผลํ นาม น โกจิ อญฺโญ ธมฺโม อตฺถี’’ติฯ เก ปเนตํ วทนฺตีติ? อนฺธกาทโยฯ เต หิ ‘‘อรหตฺตํ อรหตฺตนฺติ, อาวุโส, วุจฺจติ…เป.… โมหกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. 4.315) สุตฺตปทสฺส อตฺถํ อญฺญถา คเหตฺวา นิปฺปริยายโต ‘‘อรหตฺตํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, กิเลสปฺปหานเมว ตถา โวหรียตี’’ติ วทนฺตา เสสผเลปิ ปฏิกฺขิปนฺติฯ อิทํ สุตฺตมฺปีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาหฯ ปกฏฺโฐ อุกฺกฏฺโฐ โยโคติ ปโยโค, อริยมคฺโค, ปโยคนิมิตฺตํ ชาตกิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ ยา ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ลพฺภมานาปิ ยสฺสา วิปากปญฺญาย นิปฺปชฺชมานาย นิปฺปชฺชติ, สา ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ นิปฺผาเทตพฺพายํ ปญฺญาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญาติ วุตฺตาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาตีติ สมฺมาทิฏฺฐิยา อุชุวิปจฺจนีกทสฺสนวเสน วตฺวา ตทญฺญโตปิ วุฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทนุวตฺตกกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมฺปโยคโต, อุปนิสฺสยโต จ อนุวตฺตกกิเลเสหิฯ เตน ตเทกฏฺฐปฺปหานมาหฯ ขนฺเธหีติ ตทนุวตฺตกกฺขนฺเธหิ, ตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธหิ เจว ตปฺปจฺจยา อายติํ อุปฺปชฺชนกฺขนฺเธหิ จาติ อตฺโถฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ ยถาวุตฺตกิเลสกฺขนฺเธหิ พหิทฺธาภูเตหิ วิปสฺสนาย โคจรภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิฯ

เอวํ มคฺคกิจฺจํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วเสน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ ตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธา วุฏฺฐานาทิปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาฯ มคฺโค หิ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺฐหนฺโต กิเลเส ปชหตีติ อตฺตโน ขเณ ตํ ปโยคํ กโรติ นาม, ผลกฺขเณ ปนสฺส โส ปโยโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ วูปสนฺโต นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติฯ อุปฺปชฺชตีติ มคฺคานนฺตรํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชติฯ ผลสมาปตฺติกาเล ปน พหุกฺขตฺตุํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชติฯ สพฺพมฺปิ ยถาวุตฺตปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธินิมิตฺตํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

มคฺคสฺเสตํ ผลนฺติ ยถาวุตฺตา วิปากา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม, เอตํ อริยมคฺคสฺส ผลนฺติ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.63) สงฺกปฺปาทิวเสน, เสสมคฺควเสน จ วิตฺถารโต เวทิตพฺพํฯ

จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณาติ อปฺปมาณารมฺมณตาย มคฺเคหิ นิพฺพิเสสตายฯ ตถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสงฺขาโต มหคฺคโต ธมฺโม นิโรธโต วุฏฺฐานเวลายํ อปฺปมาณสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ อริยผลสฺส อนนฺตรปจฺจยตาย จ ทีปนาติ เอวมาทีนิปิ เอตฺถ อริยผลสฺส สภาวธมฺมภาเวน อตฺถิตาย สาธกานิ, น ยถาทสฺสิตปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

[858] ผลสมาปตฺติยนฺติ ผลปวตฺติสงฺขาตาย สมาปตฺติยํฯ อสฺสาติ อริยผลสฺสฯ สรูปกตฺตุการณาการฏฺฐิติวุฏฺฐานานนฺตรวเสน อิทํ ปญฺหากมฺมํฯ

[859] อริยผลสฺส นิโรเธ อปฺปนาติ อริยสฺส ผลฌานสฺส นิพฺพาเน อารมฺมณภูเต อปฺปนากาเรน ปวตฺติฯ

[860] สพฺเพปิ ปุถุชฺชนาติ ฌานสมาปตฺติลาภิโนปิ ปุถุชฺชนา น สมาปชฺชนฺติ, ปเคว อิตเรฯ อริยา สพฺเพปิ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตีติ กามํ สามญฺญโชตนา, สา ปน วิเสสนิวิฏฺฐาเยว โหติฯ อธิคตตฺตาติ ปน เหตุกิตฺตนํฯ อุปริมานมฺปิ เหฏฺฐิมาย โลกิยสมาปตฺติยา วิย สมาปชฺชนํ สาเธนฺตํ วิย ฐิตนฺติ ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘อุปริมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปริมาติ สกทาคามิอาทโยฯ เหฏฺฐิมนฺติ โสตาปตฺติผลาทิํฯ น สมาปชฺชนฺติ สติปิ อธิคตตฺเตฯ กสฺมาติ เจ? การณมาห ‘‘ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติฯ เอเตน อุปริโม อริโย เหฏฺฐิมํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ อตฺตนา อธิคตตฺตา, ยถา ตํ โลกิยสมาปตฺตินฺติ, เอวํ ปวตฺตํ เหตุํ พฺยภิจาเรติฯ น หิ โลกิยชฺฌาเนสุ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ นาม อตฺถิ วิเสสาภาวโตฯ อิธ ปน อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนสฺส, โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิฯ

ยโต เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา ผลธมฺมา อุปรูปริ มคฺคธมฺเมหิ นิวตฺติตา ปฏิปกฺเขหิ วิย อภิภูตา อปฺปวตฺติธมฺมตํเยว อาปนฺนาฯ เตนาห ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติฯ

อปิจ กุสลกิริยปวตฺติ นาม อญฺญาทิสี, วิปากปวตฺติ จ อญฺญาทิสี, อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺฐิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหติฯ ตํตํผลวเสเนว หิ อริยานํ โสตาปนฺนาทินามลาโภฯ เต สเจ อญฺญผลสมงฺคิโนปิ โหนฺติ, โสตาปนฺนาทินามมฺปิ เตสํ อวฏฺฐิตํ สิยา, เตน เตน ฌาเนน คหิตปฏิสนฺธิโก วิยาติ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ ภวงฺคสทิสนฺติ น อุปริมสฺส เหฏฺฐิมผลสมงฺคิตาย เลโสปิ สมฺภวติ, กุโต ตสฺส สมาปชฺชนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เหฏฺฐิมา จ อุปริมนฺติ เหฏฺฐิมา จ โสตาปนฺนาทโย อริยา อุปริมํ สกทาคามิผลาทิํ น สมาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อนธิคตตฺตา’’ติฯ น หิ อนธิคตสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺกาฯ

‘‘อตฺตโน อตฺตโนเยว ปน ผลํ สมาปชฺชนฺตี’’ติ อิมินา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน อตฺตโน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตีติ อตฺเถ อาปนฺเน ตตฺถ เกสญฺจิ มติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเต หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโนติ ยสฺมา หิ เต ‘‘อุปริมา ทฺเว’’ติ วุตฺตา อนาคามิโน, อรหนฺโต จ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโน, อิตเร ปน สีเลสุ ปริปูรการิโน, ตสฺมา ทฺเว เอว ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตีติฯ น หิ สมาธิปาริปูริยา วินา สมาปตฺติวฬญฺชนํ สมฺภวตีติ อธิปฺปาโยฯ ตนฺติ ‘‘สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโน’’ติ เตหิ วุตฺตการณํฯ อการณเมวาติ อยุตฺติเยวฯ กสฺมาติ เจ? อาห ‘‘ปุถุชฺชนสฺสาปี’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – สพฺพโส อสมุจฺฉินฺนกิเลสสฺส ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สมุจฺฉินฺเนกจฺจกิเลสานํ เหฏฺฐิมานํ อริยานํ, ตสฺมา เตสํ สมาธิสฺมิํ อปริปูรการิตา อตฺตโน ผลสมาปตฺติํ อสมาปชฺชนสฺส อการณนฺติฯ ยุตฺติจินฺตา นาม ปาฬิอนารุฬฺเห อตฺเถ ยุตฺตา, อยํ ปนตฺโถ ปาฬิอารุฬฺโหติ การณาปเทเส อนาทรกรณมุเขน ปาฬิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิญฺเจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาภตฺถายาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส สมธิคมายฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายาติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา สมาปชฺชนตฺถํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

เอตฺถ จ ‘‘สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถายา’’ติอาทินา สรูปโต อุทฺธฏตฺตา ตโต ปุพฺเพ อาคตา มคฺคผลวารา อปฺปณิหิตวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ อนตฺตานุปสฺสนามุเขน, อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน จ ปวตฺตานํ ผลสมาปตฺตีนํ ปุเรจรา โคตฺรภุธมฺมา นวทสภาเวน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายา’’ติอาทินา ปน จตูสุปิ ผเลสุ เอกสทิสํ เทสนาย อาคตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ อตฺตโน ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ วิญฺญายติฯ มคฺคานนฺตรผลวเสน ตํ วุตฺตนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ วิปสฺสนาวเสน ทสนฺนํ โคตฺรภุธมฺมานํ ทสฺสนวเสน เทสนาย อารทฺธตฺตา, มคฺควาเรเนว จ ตทตฺถสิทฺธิโตฯ น จ มคฺคานนฺตรํ ผลํ ‘‘ผลสมาปตฺตี’’ติ วุจฺจติ วิสุํ ปริกมฺมาภาวโตฯ ตสฺมา ผลสมาปตฺติวจเนเนว โสตาปนฺนาทีนมฺปิ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ สิทฺธํฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

[861] ปโยชนมฺปิ ตทตฺถาย ปฏิปตฺติยา การณํ โหติ ตนฺนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชนโตติ ‘‘กสฺมา สมาปชฺชนฺตี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํฯ กสฺมาติ วา สมฺปทาเน นิสฺสกฺกวจนํ, กิสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถนฺติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม กิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สนฺเตน สุขวิหาเรน วิหรณตฺถํฯ สติปิ วิปากภาเว ปริกมฺเมน วินา อนุปฺปชฺชนโต ผลสมาปตฺติธมฺมานํ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส รุจิวเสเนว ปวตฺติ, ยโต เนสํ สาธิปติตาติ อาห ‘‘อทฺธาน…เป.… สมาปชฺชนฺตี’’ติฯ

[862] ทฺวีหิ อากาเรหีติ ทฺวีหิ การเณหิฯ ยถา หิ โลกิยชฺฌานานํ สมธิคโม สมฺปโยคสมงฺคิภาเวน สิชฺฌมาโน ปหานงฺคสมติกฺกมมุเขน วุจฺจติ ตถา สมธิคนฺตพฺพตฺตา, เอวํ ผลสมาปตฺติปิ นิพฺพานมนสิกาเรน สิชฺฌมานา ตทญฺญารมฺมณามนสิการมุเขน วุจฺจติ สพฺพสงฺขารโต วินิวฏฺฏิตมานสตาวเสน สมิชฺฌนโตฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานโต’’ติอาทิฯ อุทยพฺพยญาณาทิญาณปรมฺปรวเสน หิ สพฺพผลจิตฺตํ สงฺขารโต สพฺพโส นิพฺพินฺนวิรตฺตจิตฺตสฺส ตโต วินิสฺสฏนิพฺพานารมฺมณํ ปวตฺตติฯ เอวํ ปวตฺตมานญฺจ ตํ นิพฺพานโต อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา, นิพฺพานสฺส จ มนสิการา ปวตฺตตีติ วุจฺจติฯ

อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาติ อนิมิตฺตวิโมกฺขทฺวยาย ผลสมาปตฺติยา, อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน วา สมาปชฺชิตพฺพาย ผลสมาปตฺติยาฯ สมาปตฺติยาติ สมาปชฺชนตฺถายฯ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทิสพฺพสงฺขารนิมิตฺตานํฯ อมนสิกาโรติ อาทีนวโต ทิสฺวา วิสฺสฏฺฐตาย อนาวชฺชนํ อสมนฺนาหาโรฯ อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโรติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตายฯ เกหิจิ ปจฺจเยหิ น สงฺขตตฺตา จ อสงฺขตาติ ลทฺธนามาย อสงฺขตาย ธาตุยา ผลสมาปตฺติสหชาเตน มนสิกาเรน มนสิกรณํ, ตสฺสา วา ธาตุยา ผลสมาปตฺติจิตฺตสงฺขาเต มนสิกรณํฯ

[863] อุทยพฺพยาทิวเสนาติ อุทยพฺพยภงฺคภยตุปฏฺฐานาทิวเสน ปวตฺตนกานํ นวนฺนมฺปิ ญาณานํ พฺยาปารํ วทติฯ เตนาห ‘‘ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺสา’’ติฯ สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรนฺติ สงฺขารารมฺมณสฺส ‘‘โวทาน’’นฺติ ลทฺธนามสฺส โคตฺรภุญาณสฺส อนนฺตรํฯ กสฺมา ปเนตฺถ โคตฺรภุญาณํ มคฺคญาณปุเรจาริกํ วิย นิพฺพานารมฺมณํ น โหตีติ? ผลธมฺมานํ อนิยฺยานิกภาวโตฯ อริยมคฺคธมฺมา เอว หิ นิยฺยานิกาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา’’ติ (ธ. ส. 1295, 1609)ฯ ตสฺมา เอกนฺเตน นิยฺยานิกสภาวสฺส อุภโตวุฏฺฐานภาเวน ปวตฺตมานสฺส มคฺคญาณสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ญาเณน นิมิตฺตโต วุฏฺฐิเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ตสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ยุตฺตา, น ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ตสฺส วิปากภาเวน ปวตฺตมานานํ กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺทนโต อนิยฺยานิกตฺตา อวุฏฺฐานสภาวานํ ผลญาณานํ ปุเรจาริกญาณสฺส กทาจิปิ นิพฺพานารมฺมณตา อุภยตฺถ อนุโลมญาณานํ อตุลฺยาการโตฯ อริยมคฺควีถิยญฺหิ อนุโลมญาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ ถูลถูลโลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยญาเณสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ มคฺคญาณานุคุณานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ เตน เตน มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ กิเลสวิกฺขมฺภเน นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมมตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ กุโตจิ วุฏฺฐานสมฺภโว, ยโต เนสํ ปริโยสานญาณํ สงฺขารนิมิตฺตวุฏฺฐานโต นิพฺพานารมฺมณํ สิยาฯ

เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เสกฺขสฺส อตฺตโน ผลสมาปตฺติวฬญฺชนตฺถาย อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วิปสฺสนาญาณานุปุพฺพิยา ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค’’ติ อิทญฺจ อฏฺฐกถาวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค’’ติฯ นิพฺพานารมฺมเณ อปฺปนชฺฌานวเสน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ นิรนฺตรํ ผลจิตฺตสฺเสว ปวตฺตนํ สมาปชฺชนํ ผลสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปตี’’ติฯ ยทิ อนุปุพฺพวิปสฺสนานํ วเสน ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, เตน นีหาเรน เสกฺขสฺส อุปริมคฺเคนาปิ ภวิตพฺพนฺติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ผลสมาปตฺตินินฺนตายา’’ติอาทิฯ เตน อญฺโญเยว วิปสฺสนาจาโร อริยมคฺคาวโห, อญฺโญ ผลสมาปตฺติอาวโหติ ทสฺเสติ, สฺวายํ วิปสฺสนาย วิภาโค วุตฺโต เอวฯ เย ปนาติ อภยคิริวาสิโน สนฺธายาหฯ เต หิ มคฺคผลวิปสฺสนาย อาโลเฬตฺวา วทนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหา ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ ยทิ อิตรตฺถาปิ วิปสฺสนา ตทตฺถาย สํวตฺเตยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิวเสเนว จ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ‘‘ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ มคฺคตฺถา ผลตฺถา วิปสฺสนา วิสุํ กตฺวา ปวตฺตปาฬิวเสเนว เตสํ วจนํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติปิ น คเหตพฺพํ, อญฺญถา ‘‘ทส โคตฺรภุธมฺมา’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติฯ อิทเมว ปน คเหตพฺพนฺติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนํฯ ผลญฺจสฺสาติอาทิ มหคฺคตวิปากานํ วิย โลกุตฺตรวิปากานญฺจ กุสลสริกฺขตาทสฺสนํฯ ฌานโต สริกฺขตาทสฺสเนเนว เจตฺถ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสนาปิ สริกฺขตา ทสฺสิตาเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

[864] ฐิติยาติ ปพนฺธฏฺฐิติยาฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลญฺหิ สมาปตฺติยา ปพนฺธวเสนาวฏฺฐานํ อิธ ฐิตีติฯ ‘‘จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ ฐานํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ กาลาวธิคฺคหณวเสน สมาปชฺชนํ จิตฺตสฺส อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขาโรฯ

[865] สพฺพาเนเวตานีติ รูปนิมิตฺตาทิสพฺพาเนว เอตานิ เอกโต กามํ น มนสิ กโรติ อสมฺภวโตฯ สพฺพสงฺคาหิกวเสนาติ อนวเสสปริยาทานวเสนฯ

สมุทายสทฺทา หิ อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺติ , อวยวพฺยติเรเกน จ สมุทาโย น ลพฺภตีติ อวยวคตมฺปิ กิจฺจํ สมุทายวเสน วุตฺตํฯ ตสฺมาติ สพฺเพสํ สงฺขารนิมิตฺตานํ เอกโต มนสิการาภาวโตฯ ยสฺมา ภวงฺคจิตฺเต อุปฺปนฺเน ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยํ ภวงฺคสฺสา’’ติอาทิฯ ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ นาม กมฺมาทิฯ มนสิ กโรโตติ ภวงฺคสหคเตน มนสิกาเรน มนสิ กโรโต, ตํ วา อารมฺมณํ ภวงฺคมนสิ กโรโตฯ

[866] ผลสฺส ผลเมว วา อนนฺตรํ โหติ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํฯ ภวงฺคํ วา สพฺพปจฺฉิมสฺสฯ ผลานนฺตรํ มคฺควีถิยํ, ผลสมาปตฺติยญฺจฯ ‘‘เยน ผเลน นิโรธา วุฏฺฐานํ โหตี’’ติ อิทํ ผลุปฺปตฺติยา นิโรธา วุฏฺฐานภาวโต วุตฺตํฯ ตนฺติ นิโรธาวุฏฺฐานภาเวน วุตฺตํ อนาคามิผลํ วา อคฺคผลํ วาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนานนฺตรนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส กุสลสฺส, กิริยสฺส วา อนนฺตรํ สติปิ สตฺตาหาติกฺกเม วิชาติเยน อนฺตริกตฺตาฯ

ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถนฺติ สพฺพโส ปสฺสทฺธกิเลสทรถํฯ อมตารมฺมณนฺติ นิพฺพานารมฺมณํฯ สุภนฺติ อโสภนตาย กิเลสสฺสาปิ อภาวโต โสภนํฯ ตณฺหาสงฺขาตํ โลกามิสํ วนฺตํ ฉฑฺฑิตํ เอเตนาติ วนฺตโลกามิสํฯ วูปสนฺตกิเลสตาย, สุสนฺตตาย จ สนฺตํฯ เยน ธมฺเมน โยคโต สมโณ นาม โหติ, ตสฺส อริยมคฺคสงฺขาตสฺส สามญฺญสฺส ผลนฺติ สามญฺญผลํฯ

โอชวนฺเตนาติ สภาวสมฺปนฺเนนฯ สุจินาติ กิเลสาสุจิวิรหโต ปริสุทฺเธนฯ สุเขนาติ อนุตฺตรสุเขนฯ อภิสนฺทิตนฺติ สพฺพโส ลูขภาวาปคมเนน สิเนหิตํฯ สาตาติสาเตนาติ มหคฺคตสาตโต, โลกุตฺตรกุสลสาตโต จ อติวิย สาเตน มธุเรนฯ มคฺคสุขโตปิ หิ ผลสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรํฯ อมเตน สมฺโมทิตํฯ ‘‘มธุํ วิยา’’ติ อิมินา สาตาติสาตตํเยว วิภาเวติฯ

ตสฺส อริยสฺส ผลสฺส รสภูตํ สารภูตํ ตํ สุขํ ปญฺญํ ภาเวตฺวา ยสฺมา ปณฺฑิโต วินฺทติ ปฏิลภตีติ โยชนาฯ

นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา

[867] ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสมตฺถตา’’ติ สํขิตฺตวจเนฯ อิทํ สรูปาทิวเสน ปญฺหากมฺมํฯ กตฺถาติ กสฺมิํ ภเวฯ

[868] อนุปุพฺพนิโรธวเสนาติ วิปสฺสนานุคตา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อาโรหนฺเตน ตํตํปฏิปกฺขนิโรธมุเขน ติณฺณํ สงฺขารานํ อนุปุพฺพโต นิโรธวเสนฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ยา จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติ, อยํ นิโรธสมาปตฺตีติ อตฺโถฯ เก สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ กามํ สมาปชฺชนสมตฺถา ปธานตาย ปฐมํ ปุจฺฉิตา, ตพฺพิสฺสชฺชนํ ปน ครุภาวโต ปจฺฉา วิสฺสชฺเชตุํ อสมาปชฺชนเก ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพปิ…เป.… น สมาปชฺชนฺตี’’ติ อาห ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพปี’’ติ อิทํ ปุถุชฺชนาทีนํ ติณฺณํ วิเสสนํฯ เต หิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภิโนปิ อลาภิโน วิย สมาธิสฺมิํ อปริปูรการิตาย นิโรธํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ กามจฺฉนฺทาทิสมุจฺฉินฺทเนน หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตา, น ฌานาธิคมมตฺเตนฯ อนาคามิโน, อรหนฺโตติ เอตฺถ สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามิโน, สุกฺขวิปสฺสกา จ อรหนฺโตติ สุกฺขวิปสฺสกสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ อุภเยปิ เจเต สติปิ วิปสฺสนาพเล สมาธิพลสฺส อภาวโต นิโรธํ น สมาปชฺชนฺติฯ อนุปุพฺพวิหารสมฺภวตญฺเญเวตฺถ สมาธิพลํ อิจฺฉิตพฺพํฯ ปุริมกา ปน ตโย สติปิ สมาธิพเล วิปสฺสนาพลสฺส อภาวโต, อปริปุณฺณตฺตา จ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ อปริปุณฺณตา จสฺส สงฺขารานํ น สมฺมา ปริมทฺทิตตฺตาฯ อฏฺฐ สมาปตฺติ…เป.… สมาปชฺชนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีหิ พเลหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโย จ สงฺขารานนฺติ เอตฺถ ตโยติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ติณฺณนฺติ อตฺโถฯ ญาณจริยาหีติ ญาณปฺปวตฺตีหิฯ นิโรธสมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปชฺชนาย ญาณํฯ อยญฺจ สมฺปทาติ อยํ พลทฺวยสมนฺนาคมาทิกา ยถาวุตฺตนิโรธสมาปตฺติอาวหา สมฺปตฺติฯ อนาคามิขีณาสเวติ อนาคามิโน เจว ขีณาสเว จฯ

[869] สมถพลนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส เอว ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลํฯ