นนุ จ อสมูหตุปฺปนฺนมฺปิ ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหเมว? สจฺจเมตํ, ปหานวิเสสภาวกโต ปน เนสํ เภโทฯ ยถา อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหํ, เอวํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนมฺปีติ ติวิธสฺสาปิ ภูมิลทฺเธน เอกสงฺคหตา วุตฺตาฯ

[838] อกุสลมฺปิ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ อตีตตฺตา น ปหาตพฺพํ, ตถา เอกจฺจํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ อิตรํ อปฺปหาตพฺพโต, เสสทฺวยํ ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อาห ‘‘อมคฺควชฺฌตฺตา’’ติฯ เกนจีติ จตูสุ มคฺคญาเณสุ เกนจิฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ อุปฺปนฺนสฺสฯ ตํ อุปฺปนฺนภาวํ วินาสยมานนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อุปฺปชฺชนารหตํ วินาเสนฺตํฯ ปฐมํ โลกิยญาเณน ยถาพลํ ปหีนเมว โลกุตฺตรญาณํ ปชหตีติ โลกิยคฺคหณํ กตํฯ

ปริญฺญาทิกิจฺจกถาวณฺณนา

[839] สจฺจาภิสมยกาลสฺมินฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณฯ วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.1099), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) จ วุตฺตานิฯ ยถาสภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวนฯ ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา เตสํ ชานนวิธิํ อุปมาวเสน อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา ปทีโปติอาทิ เอกสฺส ญาณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กถํ สมฺภวนฺติฯ น หิ ตาทิสํ กิญฺจิ โลเก ทิฏฺฐํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปริญฺญาภิสมเยนา’’ติฯ อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ ปหานาภิสมเยนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโต อภิสเมติฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยนาติ มคฺคญาณํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิเสสมคฺคํ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมเยนฯ อภิสเมติ ปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคญาณญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยวฯ นิโรธนฺติ นิพฺพานํฯ สจฺฉิกิริยาภิสมเยนาติ ปจฺจกฺขกรณสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนนฯ

ปาปุณาตีติ อธิคจฺฉติฯ สฺวายํ อธิคโม ทสฺสนปฏิเวโธติ อาห ‘‘ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

‘‘นิโรธํ…เป.… ปฏิวิชฺฌตี’’ติ เอเตน นิโรธสจฺจเมกํ อารมฺมณปฏิเวเธน จตฺตาริปิ สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวเธน มคฺคญาณํ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวํ ยุตฺติวเสน วิภาวิตํ เอกปฏิเวธํ อาคเมนปิ สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพํ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ, โส ทุกฺขมฺปิ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) อาคตํ สมุทยํ สจฺจาทิมูลกํ โยชนํ สงฺคณฺหาติฯ

น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข เอกปฏิเวธเมวาติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ, ทุกฺเขเปตํ ญาณ’’นฺติอาทินา (วิภ. 794; ปฏิ. ม. 1.109) อปรํ สุตฺตปทํ อานีตํฯ ตถา หิ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ…เป.… ปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อญฺญสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณาย ตมตฺถํ สาเธตุํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน วุตฺตํ, ปจฺเจกญฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนโยชนา กตาฯ อญฺญถา กมาภิสมเย ปุริมทิฏฺฐสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิํ ปสฺสโต ทุกฺขาทิทสฺสนํ ปุน อวตฺตพฺพํ สิยา, วุจฺจมาเน จ สพฺพทสฺสนํ ทสฺสนนฺตรปรมนฺติ ทสฺสนานุปรโม เอว สิยาติฯ

นิสฺสยภาวเหตุตาย ทุกฺขปริญฺญาย วฏฺฏิฌาปนสทิสตา, ปฏิปกฺขวิทฺธํสนตาย สมุทยปฺปหานสฺส อนฺธการวิธมนสทิสตา, ญาณาโลกปริพฺรูหนตาย มคฺคภาวนาย อาโลกวิทฺธํสนสทิสตา, เตน เตน มคฺเคน ยถา ยถา นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยา, ตถา ตถา กิเลสสฺเนหปริยาทานํ โหตีติ นิโรธสจฺฉิกิริยาย สฺเนหปริยาทานสทิสตา การณูปจาเรน วุตฺตาฯ

[840] โอภาเสตีติ ปกาเสติฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธินฺติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสมภาวโต กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํฯ

[841] อปฺเปตีติ ปปฺโปติฯ ทุกฺขปริญฺญาย สกฺกายตีรสมติกฺกมภาวโต โอริมตีรปฺปหานสทิสตา, มคฺคภาวนาย สตฺตตฺติํสโพธิปกฺขิยธมฺมาวหนตาย ภณฺฑวหนสทิสตาฯ

[842] ปวตฺตํ ญาณํ อสฺสาติ ปวตฺตญาโณ, มคฺโคฯ อสฺส มคฺคสฺสฯ

ตถฏฺเฐนาติ ตถสภาเวน, ปีฬนาทิอวิปรีตสภาเวนาติ อตฺโถฯ เอกปฏิเวธานีติ เอกชฺฌํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพาการานิฯ

ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.144) วุตฺตเมวฯ เอกสงฺคหิตานีติ เอเกเนว สงฺคหิตานิฯ เกน? ตถฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ยํ เอกสงฺคหิตนฺติอาทิ ญาณสฺส เอกปฏิเวธทสฺสนํฯ มคฺคญาณญฺหิ นิโรธเมว อารมฺมณํ กโรนฺตมฺปิ โย โส ทุกฺขาทีสุ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวสงฺขาโต สจฺจฏฺโฐ, ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิทฺธํสเนน ตํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺตเมว ปวตฺตติฯ ยโต อปรภาเค ปีฬนาทโย โสฬสปิ สจฺจฏฺฐา อริยสฺส หตฺถามลกํ วิย ยาถาวโต อุปฏฺฐหนฺติฯ

[843] อตฺถาติ ญาเณน อรณียโต อตฺถาติ ลทฺธสมญฺญา อาการาฯ อญฺญสจฺจทสฺสนวเสนาติ สมุทยาทิสจฺจนฺตรทสฺสนวเสนฯ อาวิภาวโตติ ปกาสภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย อาการา ทุกฺขาทีสุ สภาววเสน, สจฺจนฺตรทสฺสนวเสน จ อาวิภวนฺติ, เต ปีฬนาทโย จตฺตาโรเยวาติ โสฬเสว วุตฺตา, น อญฺเญติฯ อยมตฺโถ อิธาธิปฺเปโตติ กถมิทํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทิฯ เตเนตํ ทสฺเสติ – ยสฺมา ปาฬิยํ วิสุํ วิสุํ อารมฺมณกรณวเสนปิ สจฺจญาณํ วุตฺตํ กิจฺจนิพฺพตฺติวเสนปิ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘สภาวโต, สจฺจนฺตรทสฺสนโต จ สจฺจานํ อาการา อาวิภวนฺตี’’ติฯ

กิจฺจนิพฺพตฺติวเสน ทสฺสนํ อาวิภาวโต ทสฺสนสทิสนฺติ ตํ อนามสิตฺวา อิตรเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ทสฺสเนสุฯ อายูหิตนฺติ ปิณฺฑวเสน นิพฺพตฺติตํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม, สพฺพํ ตํ สมุทิตเมว นิพฺพตฺตตีติฯ สงฺขตนฺติ ปจฺจยนฺตเรหิ สเมจฺจ สมฺภูย กตํฯ ราสิกตนฺติ ปุญฺชกตํฯ อเนกเมว หิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ เอกชฺฌํ นิพฺพตฺตมานํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ราสิกตํ วิย โหตีติฯ ตสฺมาติ สมุทเยน อายูหิตตฺตาฯ อสฺสาติ ทุกฺขสจฺจสฺสฯ

ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺโน , ตสฺส กิเลสสนฺตาปหโรฯ สยมฺปิ กิเลสปริฬาหาภาวโต สุสีตโลฯ สนฺตาปฏฺโฐ อาวิภวติ อุฬารทสฺสเนน ตทญฺญสฺส อนุฬารภาโว วิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อายสฺมโต’’ติอาทิฯ อวิปริณามธมฺมสฺส นิจฺจสภาวสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ปฏิปกฺขโต อาวิภวนาการสฺส สุขสิทฺธิโตฯ

นิทานฏฺโฐ อาวิภวติ อิทมสฺส นิททาตีติฯ สํโยคปลิโพธฏฺฐา ปฏิปกฺขวเสน อาวิภวนาการาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสํโยคภูตสฺสา’’ติอาทิฯ กิเลสทุกฺเขหิ สํโยชนฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐฯ สํสารจารเก ปลิพุทฺธนฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐฯ

กิเลสสงฺคณิกาทิวเสน อวิเวกภูตสฺสฯ วิเวกฏฺโฐ อุปธิวิเวกตาฯ สพฺพสงฺขารวิวิตฺตตา อสงฺขตภาโวติ เอวํ อจฺฉริยพฺภุตสภาโวปิ อริยมคฺโค สงฺขโต เอว, อยเมว จ เอโก อสงฺขโตติ นิโรธสฺส อสงฺขตภาโว สุปากโฏ โหติฯ ทุกฺขํ วิสํ มรณธมฺมโต ตสฺส อคทภูตํ อมตํ นิพฺพานํฯ

‘‘มคฺโค’’ติ สมฺภาเวตพฺพตํ ปตฺโต สุขุมสนฺตภาเวน อุปฏฺฐิโต นิกนฺติภูโตปิ นายํ สมุทโย เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยาฯ อยํ อริยมคฺโค เหตูติ มคฺคามคฺคญาณทสฺสเน วุตฺตนเยน มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐ อาวิภวติฯ นิโรธทสฺสเนนาติ อติวิย นิปุณสฺส ปรมคมฺภีรสฺส นิโรธสจฺจสฺส ทสฺสเนนฯ เตนาห ‘‘ปรมสุขุมานี’’ติอาทิฯ ทุกฺขทสฺสเนนาติ อติวิย อาทีนวปฺปตฺติยา วิปุลตราทีนวสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ทสฺสเนนฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อาธิปเตยฺยฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อเนกโรคาตุร…เป.… อุฬารภาโว วิยา’’ติฯ เอวเมเต ยถารหํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สจฺเจสุ อาวิภวนาการา วิภาวิตาฯ

เอเกกสฺสาติ เอเกกสฺส อตฺถสฺส, ปีฬนายูหนนิสฺสรณนิยฺยานฏฺเฐ สนฺธายาหฯ ติณฺณํ ติณฺณนฺติ สงฺขตาทิอตฺเถฯ เย ปน วาทิโนฯ นานาภิสมยนฺติ นานาญาเณน อภิสมยํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ นานากฺขเณ นานาญาเณน ปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถฯ

ยทิ หิ มคฺคญาณสฺส จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมโย สิยา, ทุกฺขทสฺสนาทีหิ ปฐมมคฺคาทีหิ ปหาตพฺพานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ เอกเทสปฺปหานํ อาปชฺชติฯ ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺฐตาทิปฺปสงฺโคฯ ตํตํทสฺสนานนฺตรญฺจ ตํตํผเลน ภวิตพฺพนฺติ ตํตํปเหยฺยกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตานํ ผลานํ มคฺคานํ วิย จตุกฺกตา สิยาฯ ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปนฺนตาทิปฺปสงฺโคฯ กิญฺจ ภิยฺโย – ยทิ มคฺคญาณสฺส นานาภิสมโย สิยา, อญฺเญน ญาเณน ทุกฺขํ ปสฺสติฯ อญฺเญน สมุทยํ, อญฺเญน นิโรธํ, อญฺเญน มคฺคํ, เอวํ สติ มคฺคกิจฺจํ อปริปุณฺณเมว สิยาฯ มคฺคทสฺสเนน หิ ทฺวยคติ, เตเนว วา ตสฺส ทสฺสนํ, อญฺเญน วาติฯ ตตฺถ ปฐโม ตาว ปกฺโข น ยุชฺชติ อตฺตนิ ปวตฺติยา อสมฺภวโตฯ น หิ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตเมว ปรามสิตุํ สกฺกาฯ อถ อญฺเญน อนวฏฺฐานปฺปสงฺโค ‘‘เยน มคฺคํ ปสฺสติ, โสปิ มคฺโคฯ ตมฺปิ เยน ปสฺสติ, โสปิ มคฺโค’’ติฯ ตสฺมา เอกาภิสมยโต ยถาวุตฺโต อสมฺโมหปฏิเวโธว ยุตฺโตฯ อปิจ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ, สมุจฺฉินฺทิตพฺพญฺจ สจฺจทฺวยํ อารพฺภ ปวตฺตมานสฺส มคฺคญาณสฺส ปริจฺฉินฺทนสมุจฺฉินฺทนานิ น สมฺภวนฺติ ตโต อนิสฺสรณโตฯ น หิ ทุกฺขปริญฺญาสมุทยปฺปหานานิ ทุกฺขสมุทยสจฺจารมฺมเณน ญาเณน กาตุํ สกฺกุเณยฺยานิฯ นิพฺพานารมฺมเณน ปน ตตฺถ, อิตรทฺวเย จ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺเตน สกฺกา กาตุนฺติ เอกาภิสมโย เอว ยุตฺโตฯ อยํ ปน อตฺโถ ปาฬิยํ อาคโต เอวาติ ‘‘เตสํ อุตฺตรํ อภิธมฺเม กถาวตฺถุสฺมิํ วุตฺตเมวา’’ติฯ

ปริญฺญาทิปฺปเภทกถาวณฺณนา

[845] อภิญฺญาปญฺญาติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อปิจ สุตมยาย, จินฺตามยาย, เอกจฺจภาวนามยาย จ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ญาตา อภิญฺญาตาฯ อาเวณิกา ภูมิ ปริญฺญนฺตรานํ อวิสยภาวโตฯ น หิ นามรูปปริจฺเฉทปจฺจยปริคฺคหณวเสน ตีรณปริญฺญาทีนํ ปวตฺติ อตฺถิฯ

[846] อนุโลมญาณมฺปิ อนิจฺจาทิวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ปเคว ปฏิสงฺขานุปสฺสนาทโยติ อาห ‘‘ยาว อนุโลมา อาเวณิกา ภูมี’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ตีรณปริญฺญาภูมิยํ ญาตปฺปหานปริญฺญาโยปิ ลทฺธาวสรา, ตตฺถ ปน ยถา ตีรณปริญฺญา สาติสยํ กิจฺจการี, น ตถา อิตราติ อาเวณิกคฺคหณํฯ