นนุ จ อสมูหตุปฺปนฺนมฺปิ ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหเมว? สจฺจเมตํ, ปหานวิเสสภาวกโต ปน เนสํ เภโทฯ ยถา อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหํ, เอวํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนมฺปีติ ติวิธสฺสาปิ ภูมิลทฺเธน เอกสงฺคหตา วุตฺตาฯ

[838] อกุสลมฺปิ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ อตีตตฺตา น ปหาตพฺพํ, ตถา เอกจฺจํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ อิตรํ อปฺปหาตพฺพโต, เสสทฺวยํ ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อาห ‘‘อมคฺควชฺฌตฺตา’’ติฯ เกนจีติ จตูสุ มคฺคญาเณสุ เกนจิฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ อุปฺปนฺนสฺสฯ ตํ อุปฺปนฺนภาวํ วินาสยมานนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อุปฺปชฺชนารหตํ วินาเสนฺตํฯ ปฐมํ โลกิยญาเณน ยถาพลํ ปหีนเมว โลกุตฺตรญาณํ ปชหตีติ โลกิยคฺคหณํ กตํฯ

ปริญฺญาทิกิจฺจกถาวณฺณนา

[839] สจฺจาภิสมยกาลสฺมินฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณฯ วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.1099), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) จ วุตฺตานิฯ ยถาสภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวนฯ ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา เตสํ ชานนวิธิํ อุปมาวเสน อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา ปทีโปติอาทิ เอกสฺส ญาณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กถํ สมฺภวนฺติฯ น หิ ตาทิสํ กิญฺจิ โลเก ทิฏฺฐํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปริญฺญาภิสมเยนา’’ติฯ อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ ปหานาภิสมเยนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโต อภิสเมติฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยนาติ มคฺคญาณํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิเสสมคฺคํ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมเยนฯ อภิสเมติ ปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคญาณญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยวฯ นิโรธนฺติ นิพฺพานํฯ สจฺฉิกิริยาภิสมเยนาติ ปจฺจกฺขกรณสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนนฯ