เมนู

ปหาตพฺพธมฺมปหานกถาวณฺณนา

[829] เย ธมฺมาติ เย สํกิเลสธมฺมาฯ สํโยชนาทีสุ สํโยชนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานิ, วิพาธนฏฺเฐน, อุปตาปนฏฺเฐน วา กิเลสา, มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา, โลเก ธมฺมา โลกปริยาปนฺนา ธมฺมาติ โลกธมฺมา, มจฺเฉรสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ มจฺฉริยํ, วิปรีตฏฺเฐน วิปลฺลาสา, คนฺถนฏฺเฐน คนฺถา, อยุตฺตา คตีติ อคติ, อาสวนฺตีติ อาสวา, โอหนนฺตีติ โอฆา, โยชนฏฺเฐน โยคา, นีวรนฺตีติ นีวรณานิ, ธมฺมสภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา, ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิ, อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ เสนฺตีติ อนุสยา, มลีนภาวกรณฏฺเฐน มลา, อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ สุคติทุคฺคตีนํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสุขทุกฺขานญฺจ ปถา จาติ อกุสลกมฺมปถา, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ จิตฺตุปฺปาโท, จิตฺตเจตสิกราสิ , อกุสโล จ โส จิตฺตุปฺปาโท จาติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโทติ อกุสลสทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ขนฺเธหิ ขนฺธานนฺติ อิธโลกกฺขนฺเธหิ ปรโลกกฺขนฺธานํฯ ยาวญฺหิ เตติ เต รูปราคาทโย ยาว ปวตฺตนฺติ น สมุจฺฉิชฺชนฺติ, ตาว เอเตสํ ขนฺธผลทุกฺขานํ อนุปรโม อวิจฺเฉโทติฯ เอเตน เตสํ สํโยชนตฺถํ วิภาเวติฯ อุทฺธนฺติ รูปารูปภเวสุ, ตติยมคฺคุปฺปตฺติยา วา อุทฺธํฯ อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธํภาคา, รูปารูปภวา, เตสํ อวิจฺเฉทเหตุตาย หิตานิ อุทฺธํภาคิยานิ

กิลิสฺสนฺติ, กิเลเสนฺติ จาติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สยํ สํกิลิฏฺฐตฺตา’’ติอาทิมาหฯ

มิจฺฉาวิมุตฺติ ‘‘โลกถูปิกาทีสุ โมกฺโข’’ติ ปวตฺตมิจฺฉาวิโมกฺโขฯ อภินิวิสนาทิวเสน มิจฺฉา วิปรีตํ น สมฺมา ปวตฺตนโต มิจฺฉาญาณํ โมโหวฯ

โลกปฺปวตฺติยาติ ขนฺธปฺปวตฺติยํ สติฯ อนุปรมธมฺมกตฺตาติ ปุญฺญปาปวเสน อปราปรํ อวิจฺฉิชฺชนโตฯ ‘‘ลาภเหตุโก ลาโภ’’ติอาทินา การโณปจาเรน

อาวาเส มจฺฉริยํ, อาวาสเหตุกํ วา มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ

ตโยติ วตฺถุํ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ภินฺทิตฺวา ปน วุจฺจมาเน ทฺวาทส โหนฺติฯ

คนฺถกรณํ การณภาเวน ปฏิพทฺธตากรณํ คนฺถนนฺติ ตํ รูปกาเยปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘นามกายสฺส เจว รูปกายสฺส จา’’ติฯ ตตฺถ พฺยาปาทสฺสาปิ อภิสชฺชนุปนยฺหวเสน ปวตฺตนโต คนฺถนฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, ยโต ตสฺส ปฏิฆสํโยชนภาโว วุตฺโตฯ

ฉนฺทโทสโมหภเยหีติ ฉนฺทโทสโมหภยเหตุฯ ตญฺหีติ อกตฺตพฺพกรณํ, กตฺตพฺพากรณญฺจฯ

สวนาติ ปวตฺตนโตฯ สวนโตติ กิเลสาสุจิภาเวน วิสฺสนฺทนโตฯ ปุน สวนโตติ ปสวนโตฯ

อากฑฺฒนฏฺเฐน , ทุรุตฺตรณฏฺเฐน จาติ เอเตน โอฆา วิย โอฆาติ ทสฺเสติฯ อารมฺมเณน, ทุกฺเขน จ วิโยคสฺส อปฺปทานสงฺขาเตน โยชนฏฺเฐน โยคาติ ทสฺเสติ, สํกิเลสกรณฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เตสญฺเญวาติ กามราคาทีนํเยวฯ เต หิ โสตวเสน วตฺตมานา โสโต วิย โสตปติเต สตฺเต อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺติ, สํสารสมุทฺทโต จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ, ยถาคหิตญฺจ อารมฺมณํ วิสฺสชฺชิตุํ น เทนฺติ, ยาทิสญฺจ ปาปํ กตฺวา ทุกฺขปฺปตฺเต ปุนปิ ตาทิเสน โยเชนฺติฯ

จิตฺตสฺสาติ กุสลจิตฺตสฺส, วิเสสโต ฌานจิตฺตสฺสฯ อาทิโต วรณํ อาวรณํฯ กิเลสวาสนํ เนตฺวา วรณํ นีวรณํฯ กุฏฺฏกวาฏาทีหิ วิย ปิทหนํ ปฏิจฺฉาทนํ, ตํ ปน กุสลาทีนิ สงฺคณฺหิตุํ, ปริญฺญาตุํ, ญาตุญฺจ อปฺปทานวเสน ทฏฺฐพฺพํฯ

ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สภาวนฺติ กายาทิกสฺส ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส อสุภาทิสภาวํฯ อภูตํ สภาวนฺติ สุภาทิสภาวํฯ

ถามคตฏฺเฐนาติ ถามคตภาเวนฯ ถามคตนฺติ จ อนญฺญสาธารโณ กามราคาทีนํ สภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ เยน เต เอว ภควตา ‘‘อนุสยา’’ติ วุตฺตาฯ อนุสยนญฺจ มคฺเคน อปฺปหีนภาเวน ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหตาฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กามราคาทีนํ อุปฺปตฺติเหตุภาเวน อนุเสนฺติเยวา’’ติฯ

ทุมฺโมจนียภาเวน ปวตฺติํ สนฺธายาห ‘‘เตลญฺชนกลลํ วิยา’’ติฯ

[830] เสสาติ อนปายคมนียาฯ สุขุมา กามราคปฏิฆาติ สมฺพนฺโธฯ จตุตฺถญาณวชฺฌา เอวาติ อวธารเณน ปฐมญาณาทิวชฺฌตา นิวตฺตียติฯ ตยิทํ นิยมทสฺสนํ อญฺญตฺถาปิ เนตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘นิยมํ น กริสฺสามา’’ติ เอเตน นิยเม อกเต เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌตาปิ อนุญฺญาตา เอว โหตีติฯ

โลภ…เป.… จตุตฺถญาณวชฺฌานีติอาทีสุ ปฐมญาณาทีหิ หตาปายคมนียาทิภาวานีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อาทิสทฺเทน โอฬาริกสุขุมตา คหิตาฯ

ยเสติ ปริวาเรฯ

อคตีสุ ฉนฺทาทโย กิญฺจาปิ อุปริมคฺควชฺฌา, ตถาปิ ตํมูลกสฺส อกตฺตพฺพกรณสฺส, กตฺตพฺพากรณสฺส จ อปายคมนียตาย ปฐมมคฺควชฺฌาฯ

กตากตากุสลากุสลวิสยํ ยํ วิปฺปฏิสารภูตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ อิธ ตติยญาณวชฺฌํ วุตฺตํฯ ยํ ปน ‘‘กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปตฺติมาปชฺชตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 438; กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ สนฺธาย ‘‘กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1176) อฏฺฐสาลินิยํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ทฺวินฺนํ วจนานํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อญฺเญสุปิ เอทิเสสุ ฐาเนสุ อธิปฺปาโย มคฺคิตพฺโพ, น วิโรธโต ปจฺเจตพฺโพฯ โอฬาริกานวเสสปฺปหานํ วา สนฺธาย กุกฺกุจฺจสฺส ปฐมตติยญาณวชฺฌตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ภุญฺชิตุ’’นฺติ, ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. 204) ปน อาคตํ กุกฺกุจฺจํ, น นีวรณํ อรหโต อุปฺปชฺชนโต, นีวรณปฏิรูปกํ ปน ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสนภูตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม, ตํ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทวฯ

กามราคปฏิฆานุสยา อณุสหคตา ตติยญาณวชฺฌาฯ โอฬาริกานํ ปน ทุติยญาณวชฺฌตา เหฏฺฐา วุตฺตนยาวฯ

จิตฺตุปฺปาทคฺคหเณน เจตฺถ มกฺขปฬาสมายาสาเฐยฺยปมาทถมฺภสารมฺภาทีนํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[831] อผโล วายาโมติ เอตฺถ อตีตานํ ตาว ปชหเน อผโล โหตุ วายาโม นิรุทฺธตฺตา, อนาคตานํ ปน กถนฺติ เตสมฺปิ วกฺขมานํ อวิปรีตมตฺถํ อชานนฺโต นตฺถิตามตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตถาปิ ‘‘อผโล’’ติ ปุพฺเพ ปหาตพฺพานํ นตฺถิตาย โจทนา กตา, อิทานิ ปหานสฺสฯ ยทิ หิ ปหานํ อตฺถิ, กถํ ปหาตพฺพา สนฺติ? อถ ปหาตพฺพา สนฺติ, กถํ ปหานํ โหติ? ปหาตพฺพา จ สนฺติ, ปหานญฺจ โหตีติ วิปฺปฏิสิทฺธเมตํฯ กสฺมา? ปหาตพฺเพสุ สนฺเตสุ ปหานสฺส อสมฺภวโต ตทุปโค วายาโม อผโล อาโลกตมานํ สหาวฏฺฐาเน สติ อาโลกสฺส อผลตา วิยฯ

อถาปิ กถญฺจิ ปหานํ สิยา? สํกิเลสิกา จ มคฺคภาวนา อาปชฺชติ ปหาตพฺพปหายกานํ สหาวฏฺฐานโต วิปฺปยุตฺตตา วา กิเลสานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตสงฺขารวาทีนํ วิปฺปยุตฺตสงฺขารานํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน เนสํ วาทีนํ ยถา มติมตฺตํ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ ปจฺจุปฺปนฺนกิเลโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโต นาม อตฺถี’’ติฯ อรูปธมฺมา หิ เอกวตฺถุกาทิภาเวน วตฺตมานา ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, เต กถํ จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา นาม สิยุํ, ตสฺมา นตฺเถว วิปฺปยุตฺตตา กิเลสานํฯ อาเวณิกาติ อสาธารณา, สยเมว อุปฺปาทิตา ปาฬิ อนารุฬฺหาติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํเยว หิ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สฺวายํ ปุคฺคโลฯ หญฺจีติ ยทิฯ

วินิพทฺโธติ มาเนน ปตฺถทฺธจิตฺโตฯ ปรามฏฺโฐติ มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐฯ ถามคโตติ ถามคตกิเลโส ถิรภาวคตานุสโยฯ เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนาติ ยสฺมา ตีสุปิ กาเลสุ กิเลสานํ ปหานํ น ยุชฺชติ, ติกาลิกา จ กิเลสา, ตสฺมา นตฺถิ มคฺคภาวนา, ตาย สาเธตพฺพํ กิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘น หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติอาทินา จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺเขโปฯ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิยํเยว หี’’ติอาทิํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

เอวเมวาติ ยถา อชาตผเล ตรุณรุกฺเข มูเล ฉินฺเน อสติ เฉทเน อายติํ อุปฺปชฺชนารหานิ เฉทนปจฺจยา อนุปฺปชฺชมานานิ วินฏฺฐานิ นาม โหนฺติ, เอวเมว มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา กิเลสา มคฺคภาวนาย อนุปฺปชฺชมานา ‘‘ปหีนา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ อุปฺปาโทติ อุปฺปาทสีเสน อุปฺปาทวนฺโต ขนฺธา วุตฺตาฯ อนุปฺปาเทติ นิพฺพาเนฯ อชาตาเยว น ชายนฺติ, ตสฺมา ปหีนา นาม โหนฺตีติ ‘‘นตฺถิ กิเลสปฺปหาน’’นฺติ ปรวาทินา กโต ปฏิกฺเขโป ‘‘น หี’’ติ ปฏิกฺขิตฺโตฯ เต ปน เนว อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา, นาปิ ภวิสฺสนฺติ, น จ อุปฺปนฺนาติ ‘‘อตีเต กิเลเส ปชหตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เหตุนิโรธาติ ทุกฺขเหตูนํ กิเลสานํ นิโรธาฯ ทุกฺขนิโรโธติ อายติํ อุปฺปชฺชนกทุกฺขสฺส นิโรโธฯ อุปฺปาทปวตฺตนิมิตฺตายูหนา ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน คหิตาฯ

[832] เอเตนาติ ‘‘อชาตาเยว น ชายนฺตี’’ติอาทิวจเนนฯ

วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ ภูมิปวตฺติฏฺฐานํ ลทฺธวนฺโต ภูมิลทฺธา ยถา ‘‘อคฺคิอาหิโต’’ติ, ลทฺธภูมิกาติ อตฺโถ ฯ วตฺตมานาทิอุปฺปนฺนวิธุรตาย ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา เอว นาม เตติ วุตฺตํฯ

[833] อนุภวิตฺวา, ภวิตฺวา จ อปคตํ ภูตาปคตํฯ อนุภูตภูตา หิ ภูตตาสามญฺเญน ภูตสทฺเทน วุตฺตาฯ สามญฺญเมว หิ อุปสคฺเคน วิเสสียตีติฯ อนุภูตสทฺโท จ กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโต อนุภาวกวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ วิกปฺปคาหวเสน ราคาทีหิ, ตพฺพิปกฺเขหิ จ อกุสลํ, กุสลญฺจ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, น วิปาโก กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา, นาปิ กิริยา อเหตุกานํ อติทุพฺพลตาย, สเหตุกานญฺจ ขีณกิเลสสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต อุปฺปชฺชมานานํ อติสนฺตวุตฺติตฺตาฯ เอตฺถ จ ปุริมนเย กุสลากุสลเมว วตฺตุํ อธิปฺปายวเสน ‘‘ภูตาปคต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ‘‘อุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา’’ติ (สํ. นิ. 5.651-662; วิภ. 390-391) เอตฺถ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ คเหตฺวา ตํสทิสานํ ปหานํ, วุทฺธิ จ วุตฺตาฯ ปจฺฉิมนเย จ-สทฺเทน กุสลากุสลญฺจ อากฑฺฒิตฺวา สพฺพํ สงฺขตํ วุตฺตํ ภุตฺวาปคตภาวาภิธานาธิปฺปาเยนฯ วิปจฺจิตุํ โอกาสกรณวเสน อุปฺปตฺติตํ อตีตํ กมฺมญฺจ ตโต อุปฺปชฺชิตุํ อารทฺโธ วิปาโก จ อนาคโต โอกาสกตุปฺปนฺโนติ วุตฺโต โอกาโส กโต เอเตน, โอกาโส กโต เอตสฺสาติ จ อตฺถทฺวยวเสน, ยํ อุปฺปนฺนสทฺเทน วินาปิ วิญฺญายมานํ อุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สญฺเจตนิกานํ กมฺมาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 10.217, 219) วุตฺตํฯ

ตาสุ ตาสุ ภูมีสูติ มนุสฺสเทวาทิอตฺตภาวสงฺขาเตสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สนฺตาเน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อนาปาทิตตาย อสมูหตํฯ อสมูหตตฺตาเยว หิสฺส นตฺถีติ นวตฺตพฺพตาย อุปฺปนฺนโวหาโรฯ

[834] ‘‘กา ภูมิ, โก วา ภูมิลทฺโธ’’ติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา’’ติ เอเตน ขนฺธานํ อปริญฺญาตตํ ทสฺเสติ, น อารมฺมณภาวมตฺตํ เตภูมกคฺคหเณเนว ตสฺส สิทฺธตฺตาฯ อปริญฺญาตา หิ ขนฺธา กิเลสานํ ภูมีติ อธิปฺเปตาฯ ขนฺเธสุ วตฺถุภูเตสุฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนฯ อตีตานาคเต, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺเนติ อธิปฺปาโยฯ

นฺติ ตํ อญฺญสนฺตานคตํ กิเลสชาตํฯ ตโต อญฺญสฺมิํ สนฺตาเน อารมฺมณกรณมตฺเตน ภูมิลทฺธํ นาม ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ กิเลสชาตสฺสฯ อปฺปเหยฺยโต ปรสนฺตติปติตตฺตา น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺยฯ ภูมิลทฺธญฺหิ อนุสยิตํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ วตฺถุวเสนาติ อุปฺปตฺติฏฺฐานวเสนฯ ยตฺถ ยตฺถ ภเว, สนฺตาเน วาฯ ปริญฺญาตานํ อภูมิภาวโต ‘‘อปริญฺญาตา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทโต ปภุตีติ เตสํ ขนฺธานํ อุปฺปชฺชนโต ปฏฺฐายฯ กิเลสานํ อปฺปหีนภาวํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโต เตสุ ขนฺเธสุ กิเลสชาตํ อนุเสติ, ตสฺมา ตํ อนุสยิตํ กิเลสชาตํ, เตเนว อนุสยนสงฺขาเตน อปฺปหีนฏฺเฐน ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ

[835] ตตฺถ จ ภูมิภูเตสุ ขนฺเธสุ น สพฺเพ สพฺเพสํ วตฺถู โหนฺติ, อถ โข วิเสโส อตฺถีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส เยสู’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺสฯ เยสูติ สติปิ อชฺฌตฺตภาวสามญฺเญ เยสุ อตีตาทิกามาวจราทิเภทภินฺเนสุ ขนฺเธสุฯ เต เอว ยถานุสยิตา ขนฺธาฯ กิํ ปเนเต กิเลสา อารมฺมณํ กโรนฺตา วิย ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช อนุเสนฺตีติ? ยโต เต เอว ขนฺธา เตสํ กิเลสานํ วตฺถูติ วุตฺตา, น เหว โข อนุสยานํ วตฺถุํ ปริจฺฉิชฺช ปวตฺติ อตฺถิฯ อตีตาทิกามาวจราทิวเสน ปน ยถาปริจฺฉินฺเน วตฺถุสฺมิํ โย กิเลสานํ อปฺปหีนฏฺโฐ, โส ปริจฺฉิชฺช ปวตฺโต วิย โหตีติ ‘‘อตีตกฺขนฺเธสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน วตฺถุวเสน ภูมิลทฺธํ โหตีติ วตฺถุเภเทน สิยา ตสฺส เภโทติ ทสฺเสติฯ ตถาววตฺถิตภาวโต เอว หิ ‘‘อญฺญตโร โลลชาติโก ตํ รสปถวิํ องฺคุลิยา สายี’’ติอาทิวจนํ (ที. นิ. 3.120) กามาวจรกฺขนฺเธสุ อนุสยิตานํ รสตณฺหาทีนํ รูปารูปาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปุน กามาวจรกฺขนฺธวตฺถุกตํ วิภาเวติฯ เตนาห ‘‘ตถา กามาวจรกฺขนฺเธสู’’ติอาทิ ฯ ยถา เจตฺถ รูปารูปาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ, เอวํ กามาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ โหตีติ อาห ‘‘เอส นโย รูปารูปาวจเรสู’’ติฯ

ปริยุฏฺฐานาภิภวนวเสน จ กิเลสานํ อนุสยนฏฺโฐ อนุมียติ ตทภาเว อภาวโตฯ

ยสฺส เย อนุสยา ปหีนา, เตสํ วตฺถุ เตน สมติกฺกนฺตํ ปริญฺญาตตฺตาติ กุโต เนสํ ภูมิสมญฺญาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปนฺนาทีสุ ปนา’’ติอาทิฯ อิธ วฏฺฏมูลกิเลสาติ อนุสยา อธิปฺเปตา, น อวิชฺชา, ภวตณฺหา จฯ ยํ กิญฺจิ เจตนาเจตสิกเภทํ, กายิกาทิเภทํ วาฯ อิตีติ เอวํ, อปฺปหีนานุสยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺสฯ เต ปเนเต อนุสยา อตีตาทิกามาวจราทิวเสน ยถาปริจฺฉินฺเน ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุสฺมิํ อนุสยนฺตาปิ เต เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อวิภาเคเนว วตฺถุํ กตฺวา อนุเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺเสตํ วฏฺฏมูล’’นฺติอาทิมาหฯ

[836] อิทานิ ตมตฺถํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ปถวีรสาทิ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ ปจฺจยภูโต สสมฺภารปถวิยา รโส ปถวีรโสฯ อาโปรเสปิ เอเสว นโยฯ สาขา นาม ขุทฺทกสาขาฯ ปสาโข วิฏโปฯ รุกฺขปเวณินฺติ รุกฺขปราปรํฯ สนฺตานยมาเนติ อปราปรํ อนุปฺปพนฺธนฺเตฯ

มณฺฑูกกณฺฏโกติ เอโก มจฺฉกณฺฏโกติ วทนฺติฯ อนุปาทาโนติ ปหีนจตุรุปาทาโน, รูปาทีสุ วา กิญฺจิปิ อคณฺหนฺโตฯ

[837] อิธ สมุทาจาโร นาม ลทฺธตฺตลาภตาติ ขณตฺตยสมงฺคิสมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘วตฺตมานุปฺปนฺนเมว สมุทาจารุปฺปนฺน’’นฺติฯ ปุพฺพภาเค อนุปฺปชฺชมานมฺปีติ ตสฺมิํ อาปาถคเต อารมฺมเณ อาทิโต ปวตฺตชวนวาเรสุ อนุปฺปชฺชมานมฺปิฯ อธิคฺคหิตตฺตาติ อโยนิโสมนสิกาเรน อภิรุยฺห คหิตตฺตา, ทฬฺหํ คหิตตฺตาติ อตฺโถฯ อปรภาเคติ อปรสฺมิํ กาลภาเค, กาลนฺตเรติ อตฺโถฯ เอกนฺเตน อุปฺปตฺติโตติ ปจฺจยสมวาเย สติ ตถา อโยนิโสมนสิการสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตตฺตา นิยเมน อุปฺปชฺชนโตฯ กลฺยาณิคาเมติ เอวํนามเก คาเมฯ โรหเณ กิร อภิรูปานํ อิตฺถีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย โส คาโม ตถา วุจฺจติฯ จิตฺตสนฺตติมนารุฬฺหนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปฏิเสเธติฯ ‘‘อุปฺปตฺตินิวารกสฺส เหตุโน อภาวา’’ติ เอเตน ปจฺจเย สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหตาย อวิกฺขมฺภิตสฺส อุปฺปนฺนตาปริยาโยติ ทสฺเสติฯ

นนุ จ อสมูหตุปฺปนฺนมฺปิ ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหเมว? สจฺจเมตํ, ปหานวิเสสภาวกโต ปน เนสํ เภโทฯ ยถา อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหํ, เอวํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนมฺปีติ ติวิธสฺสาปิ ภูมิลทฺเธน เอกสงฺคหตา วุตฺตาฯ

[838] อกุสลมฺปิ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ อตีตตฺตา น ปหาตพฺพํ, ตถา เอกจฺจํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ อิตรํ อปฺปหาตพฺพโต, เสสทฺวยํ ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อาห ‘‘อมคฺควชฺฌตฺตา’’ติฯ เกนจีติ จตูสุ มคฺคญาเณสุ เกนจิฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ อุปฺปนฺนสฺสฯ ตํ อุปฺปนฺนภาวํ วินาสยมานนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อุปฺปชฺชนารหตํ วินาเสนฺตํฯ ปฐมํ โลกิยญาเณน ยถาพลํ ปหีนเมว โลกุตฺตรญาณํ ปชหตีติ โลกิยคฺคหณํ กตํฯ

ปริญฺญาทิกิจฺจกถาวณฺณนา

[839] สจฺจาภิสมยกาลสฺมินฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณฯ วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 5.1099), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) จ วุตฺตานิฯ ยถาสภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวนฯ ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา เตสํ ชานนวิธิํ อุปมาวเสน อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา ปทีโปติอาทิ เอกสฺส ญาณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กถํ สมฺภวนฺติฯ น หิ ตาทิสํ กิญฺจิ โลเก ทิฏฺฐํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปริญฺญาภิสมเยนา’’ติฯ อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ ปหานาภิสมเยนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโต อภิสเมติฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยนาติ มคฺคญาณํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิเสสมคฺคํ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมเยนฯ อภิสเมติ ปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคญาณญฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยวฯ นิโรธนฺติ นิพฺพานํฯ สจฺฉิกิริยาภิสมเยนาติ ปจฺจกฺขกรณสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนนฯ