น จ วิจาโร ปญฺญา วิย, อธิโมกฺโข วิย วา วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข, ปฏิปกฺขสฺส ปฏิรูปตาย ปน ปฏิปกฺโข วุตฺโตฯ ตถา ปีติปิ น พฺยาปาทสฺส อโทโส วิย อุชุปฏิปกฺโข, อโทสสมฺปโยคโต ปน ปฏิปกฺโข วุตฺโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ปริยาเยน วุตฺต’’นฺติฯ วิตกฺกสมาธโย เอว ปน ฌานธมฺเมสุ อุชุกํ ปฏิปกฺขวิธํสนสมตฺถาติ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนสมตฺถสฺส ปริปุณฺณสฺส ฌานโกฏฺฐาสสฺส อภาวโต น จสฺส โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคโห กโตฯ ยสฺมา ปน สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาสมาธิ จ มคฺคปริยาปนฺนา ฌานธมฺมา, ตสฺมา เต สนฺธาย ตํสมฺปยุตฺตตาย วา อิตเรปิ คเหตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิก’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 277)ฯ

วุฏฺฐานพลสมาโยคกถาวณฺณนา

[827] วุฏฺฐานํ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺฐานํฯ พลสมาโยโค สมถวิปสฺสนาพเลหิ สมฺปยุตฺตตาฯ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ทุกฺขาทีสุ วิเสสทสฺสนฏฺเฐน มคฺคปญฺญาปิ วิปสฺสนาติ วุจฺจตีติ ‘‘โลกิยวิปสฺสนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.5)ฯ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เนวนิมิตฺตา วุฏฺฐาติ, ปวตฺติ…เป.… ฉินฺทนโต น ปวตฺตา วุฏฺฐาตีติ โยชนาฯ ตตฺถ นิมิตฺตโต วุฏฺฐานํ สงฺขารนิมิตฺตํ นิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานารมฺมณกรณํฯ ปวตฺตโต วุฏฺฐานํ เหตุนิโรเธน อายติํ วิปากปฺปวตฺตสฺส อนุปฺปวตฺติธมฺมตาปาทนํฯ เตนาห ‘‘สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาตี’’ติฯ

ทุภโตติ อุภโต, ท-การาคมํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ทุภาติ วา ปทนฺตรเมเวตํ อุภยสทฺเทน สมานตฺถํฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติ ปริญฺญาภิสมยาทิลกฺขเณน จตุสจฺจทสฺสนฏฺเฐนฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยาติ ทฺวาสฏฺฐิปฺปเภทายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ อปายคมนียตาย ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อนุวตฺตเกหิ วิจิกิจฺฉาทิกิเลเสหิฯ ขนฺเธหีติ เอตฺถาปิ ตทนุวตฺตกสทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ เต จ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนารหา เวทิตพฺพาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาติอาทีสุปิ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาตีติ ปาฬิ สํขิตฺตาฯ ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปา, เอวํ มิจฺฉาวาจาทโยปิ อปายคมนียา เอว เวทิตพฺพาฯ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เจตนาสภาวาฯ มิจฺฉาสติ ตถาปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธาฯ

อุปริมคฺคตฺตเย สมฺมาทิฏฺฐิ ตํตํมคฺควชฺฌา มานโต วุฏฺฐาติฯ โส หิ ‘‘อหมสฺมี’’ติ ปวตฺติยา ทิฏฺฐิฏฺฐานิโย, มิจฺฉามคฺคโต ปเนตฺถ วุฏฺฐานํ อนุทฺธริตฺวา ตํตํมคฺควชฺฌสํโยชนานุสเยเหว วุฏฺฐานํ อุทฺธฏํฯ

อณุสหคตาติ อณุภาวํ คตา ปตฺตา, ตนุภูตาติ อตฺโถฯ

[828] เอวํ วุฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พลสมาโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยานญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมถพลํ อธิกํ โหติ สมาธิภาวนาภาวโตฯ วิปสฺสนาพลํ อธิกํ โหติ ญาณุตฺตรตฺตา วิปสฺสนาภาวนายฯ สมานภาเวน ยุเค นทฺธา พทฺธา วิย โหนฺตีติ ยุคนทฺธาฯ เตนาห ‘‘อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนฏฺเฐนา’’ติ, กิจฺจโต อนูนาธิกภาเวนาติ อตฺโถฯ ตโต เอว สมาโยโคติ สมปริจฺเฉทโยโคติ อตฺโถฯ

สมาธิปฏิปกฺขทสฺสนตฺถํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ, อุทฺธจฺจปธาเนหิ กิเลเสหีติ อธิปฺปาโยฯ อวิกฺเขโป สมาธีติ สมุจฺฉินฺทเนน วิกฺเขปสฺส อุชุปฏิปกฺขภูโต สมาธิฯ นิโรธโคจโรติ นิพฺพานารมฺมโณฯ วุฏฺฐานฏฺเฐนาติ วุฏฺฐานกภาเวน นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺฐหมานวเสนฯ เอกรสาติ สมานกิจฺจาฯ

ปหาตพฺพธมฺมปหานกถาวณฺณนา

[829] เย ธมฺมาติ เย สํกิเลสธมฺมาฯ สํโยชนาทีสุ สํโยชนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานิ, วิพาธนฏฺเฐน, อุปตาปนฏฺเฐน วา กิเลสา, มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา, โลเก ธมฺมา โลกปริยาปนฺนา ธมฺมาติ โลกธมฺมา, มจฺเฉรสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ มจฺฉริยํ, วิปรีตฏฺเฐน วิปลฺลาสา, คนฺถนฏฺเฐน คนฺถา, อยุตฺตา คตีติ อคติ, อาสวนฺตีติ อาสวา, โอหนนฺตีติ โอฆา, โยชนฏฺเฐน โยคา, นีวรนฺตีติ นีวรณานิ, ธมฺมสภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา, ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิ, อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ เสนฺตีติ อนุสยา, มลีนภาวกรณฏฺเฐน มลา, อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ สุคติทุคฺคตีนํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสุขทุกฺขานญฺจ ปถา จาติ อกุสลกมฺมปถา, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ จิตฺตุปฺปาโท, จิตฺตเจตสิกราสิ , อกุสโล จ โส จิตฺตุปฺปาโท จาติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโทติ อกุสลสทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ขนฺเธหิ ขนฺธานนฺติ อิธโลกกฺขนฺเธหิ ปรโลกกฺขนฺธานํฯ ยาวญฺหิ เตติ เต รูปราคาทโย ยาว ปวตฺตนฺติ น สมุจฺฉิชฺชนฺติ, ตาว เอเตสํ ขนฺธผลทุกฺขานํ อนุปรโม อวิจฺเฉโทติฯ เอเตน เตสํ สํโยชนตฺถํ วิภาเวติฯ อุทฺธนฺติ รูปารูปภเวสุ, ตติยมคฺคุปฺปตฺติยา วา อุทฺธํฯ อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธํภาคา, รูปารูปภวา, เตสํ อวิจฺเฉทเหตุตาย หิตานิ อุทฺธํภาคิยานิฯ

กิลิสฺสนฺติ, กิเลเสนฺติ จาติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สยํ สํกิลิฏฺฐตฺตา’’ติอาทิมาหฯ

มิจฺฉาวิมุตฺติ ‘‘โลกถูปิกาทีสุ โมกฺโข’’ติ ปวตฺตมิจฺฉาวิโมกฺโขฯ อภินิวิสนาทิวเสน มิจฺฉา วิปรีตํ น สมฺมา ปวตฺตนโต มิจฺฉาญาณํ โมโหวฯ

โลกปฺปวตฺติยาติ ขนฺธปฺปวตฺติยํ สติฯ อนุปรมธมฺมกตฺตาติ ปุญฺญปาปวเสน อปราปรํ อวิจฺฉิชฺชนโตฯ ‘‘ลาภเหตุโก ลาโภ’’ติอาทินา การโณปจาเรนฯ

อาวาเส มจฺฉริยํ, อาวาสเหตุกํ วา มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํฯ

ตโยติ วตฺถุํ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ภินฺทิตฺวา ปน วุจฺจมาเน ทฺวาทส โหนฺติฯ

คนฺถกรณํ การณภาเวน ปฏิพทฺธตากรณํ คนฺถนนฺติ ตํ รูปกาเยปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘นามกายสฺส เจว รูปกายสฺส จา’’ติฯ ตตฺถ พฺยาปาทสฺสาปิ อภิสชฺชนุปนยฺหวเสน ปวตฺตนโต คนฺถนฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, ยโต ตสฺส ปฏิฆสํโยชนภาโว วุตฺโตฯ

ฉนฺทโทสโมหภเยหีติ ฉนฺทโทสโมหภยเหตุฯ ตญฺหีติ อกตฺตพฺพกรณํ, กตฺตพฺพากรณญฺจฯ

สวนาติ ปวตฺตนโตฯ สวนโตติ กิเลสาสุจิภาเวน วิสฺสนฺทนโตฯ ปุน สวนโตติ ปสวนโตฯ