จตุตฺถมคฺคญาณกถาวณฺณนา

[815] โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโกฯ อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพายิตาฯ อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ อนาวตฺตนสภาโว, พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถาย อาคมนํ โหติเยวฯ

รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานายาติ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ นิสฺเสสปฺปชหนตฺถายฯ ตตฺถ รูปภเว ฉนฺทราโค รูปราโคฯ อรูปภเว ฉนฺทราโค อรูปราโคฯ มาโน อรหตฺตมคฺควชฺฌมาโนฯ ตถา อุทฺธจฺจาวิชฺชาฯ

จตุตฺถญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อรหนฺตปุคฺคลกถาวณฺณนา

[816] มหาขีณาสโวติ มหานุภาวตานิพนฺธนํ ปูชาวจนเมตํ, น อุปาทายวจนํ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติฯ น หิ จูฬขีณาสโว นาม อตฺถิฯ อนฺติมเทหํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธารีฯ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารภารานํ โอหิตตฺตา โอโรปิตตฺตา โอหิตภาโรฯ อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ สกตฺถนฺติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถฯ สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเฐน, อตฺตานํ อวิชหนฏฺเฐน, อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา สกตฺโถติ วุจฺจติฯ ปริกฺขีณานิ ทสปิ ภวสํโยชนานิ เอตสฺสาติ ปริกฺขีณภวสํโยชโนฯ ขนฺธาทิอตฺถํ สมฺมา อญฺญาย วิมุตฺโตติ สมฺมทญฺญาวิมุตฺโตฯ อคฺโค จ โส ทกฺขิเณยฺโย จ, อคฺคทกฺขิณํ วา อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโยฯ

โพธิปกฺขิยกถาวณฺณนา

[817] จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ วเสน จตุญาณายฯ อานุภาววิชานนตฺถนฺติ สติปฏฺฐานปาริปูริอาทิกสฺส อานุภาวสฺส โพธนตฺถํฯ

ปริปุณฺณา โพธิปกฺขิยา เอตสฺสาติ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิโย, มคฺโคฯ ตสฺส ภาโว ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโวฯ วุฏฺฐานพเลหิ สมฺปยุตฺตตาว วุฏฺฐานพลสมาโยโค, เย สํโยชนาทโย เยน ปฐมมคฺคาทินา ปหาตพฺพาฯ

[818] พุชฺฌนฏฺเฐน วา โพโธ, มคฺคจิตฺตุปฺปาโทฯ ตสฺส พุชฺฌนกิริยาย อนุคุณภาวโต ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยาฯ

[819] เตสุ โพธิปกฺขิเยสุฯ อารมฺมเณสูติ กายาทิอารมฺมเณสุฯ โอกฺขนฺทิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวาฯ ปกฺขนฺทิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปฏฺฐานโตติ อสุภาการาทิคฺคหณวเสน อุปคนฺตฺวา อวฏฺฐานโตฯ กายาทีสุ อสุภาการาทิคฺคหณํ ปุพฺพภาคสติปฏฺฐานวเสน สุภสญฺญาทิปหานกิจฺจสาธนํ มคฺคสติปฏฺฐานวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ หิ เอกาว สติ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติฯ

[820] ปทหนฺตีติ วายมนฺติ, กายจิตฺตานิ ปคฺคณฺหนฺติ วาฯ อโสภาเหตูนํ สํกิเลสธมฺมานํ ปชหเนน, โสภาเหตูนญฺจ โวทานธมฺมานํ ภาวเนน โสภนํ, สุนฺทรนฺติ อตฺโถฯ เสฏฺฐภาวาวหนโตติ ปาสํสตมภาวสาธนโตฯ ปธานภาวการณโตติ อุตฺตมภาวเหตุโตฯ

[821] ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 2.369) วุตฺเตนฯ อิชฺฌนฏฺโฐ นิปฺผชฺชนฏฺโฐ, ปฏิลาภสมฺปทา วา, เยน วา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺติ, ตํ อิชฺฌนํฯ สมาธิปธานสงฺขารปมุขา มคฺคธมฺมา อิธ ‘‘อิทฺธี’’ติ อธิปฺเปตาฯ ปุพฺพงฺคมฏฺโฐ อธิปติปจฺจยภาโวฯ ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตา ฉนฺทาทโย ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปาโทฯ ตสฺสา เอว ผลภูตาย วุฏฺฐานคามินิยา ฉนฺทาทโย ปุพฺพภาคการณฏฺเฐน ปาโทฯ โสติ อิทฺธิปาโทฯ อิเม โลกุตฺตราวาติ อิเม ยถาวุตฺตา ฉนฺทาทโย อุตฺตรจูฬภาชนีเย อาคตนเยน โลกุตฺตรา เวทิตพฺพาฯ ฉนฺทาทิอธิปติวเสน ปฏิลทฺธธมฺมาปิ ผสฺสาทโย อิทฺธิปาทา โหนฺตีติ อตฺโถฯ กามญฺเจตฺถ อิทฺธิปาโท โน อธิปติ, อธิปติ วา โน อิทฺธิปาโท นาม นตฺถิ, ยถา ปน เอกสฺมิํ รชฺเช รชฺชารเหสุ จตูสุ ราชกุมาเรสุ เอกสฺมิํ กาเล เอโกว รชฺชมนุสาสติ, น สพฺเพ, เอวํ เอกเมกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท เอโกว อธิปติ, อิทฺธิปาโท จ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

[822] อสฺสทฺธิยํ สทฺธาปฏิปกฺขา อกุสลา ธมฺมา, อวตฺถุคโต ปสาทปติรูปโก มิจฺฉาธิโมกฺโข วาฯ โกสชฺชํ ถินมิทฺธปธาโน อกุสลจิตฺตุปฺปาโทฯ ปมาโท สติสมฺโมโส ตถาปวตฺตา อกุสลา ขนฺธาฯ อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเฐนาติ อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวนโต อภิภวนนฺติ วตฺตพฺเพน อธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺฐานอวิกฺเขปปชานนสฺส เอกลกฺขเณน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิปติยฏฺเฐนฯ อสฺสทฺธิยาทีหิ จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, ตสฺมา อกมฺปิยฏฺเฐน จ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน จ พลนฺติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

[823] พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกสตฺตสฺสฯ โย เหโส โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย สติอาทิธมฺมสามคฺคิยา กรณภูตาย พุชฺฌติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ โพธีติ วุจฺจติ อริยสาวโก, ตสฺส โพธิสฺส พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ นิยฺยานิกฏฺเฐนาติ วฏฺฏโต นิสฺสรณฏฺเฐนฯ

[824] ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ จุทฺทสวิเธนาติ อานาปานอิริยาปถจตุสมฺปชญฺญปฏิกฺกูลมนสิการธาตุมนสิการปพฺพานิ, นว สิวถิกปพฺพานิ จาติ เอวํ จุทฺทสวิเธนฯ กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ลพฺภติ, น เวทนาทโย ปริคฺคณฺหโตฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ‘‘สุขํ เวทน’’นฺติอาทินาติ วา ‘‘สามิส’’นฺติอาทินาติ วา ‘‘นิรามิส’’นฺติอาทินาติ วา เอวํ นววิเธนฯ สราคโทสโมหสํขิตฺตมหคฺคตสมาหิตสอุตฺตรวิมุตฺตปทานํ สปฏิปกฺขานํ วเสน โสฬสวิเธนฯ นีวรณุปาทานกฺขนฺธายตนโพชฺฌงฺคสจฺจปพฺพานํ วเสน ปญฺจวิเธนฯ อิมสฺมิํ อตฺตภาเวติ ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตภาเวฯ อนุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อตฺตโน อภูตปุพฺพํฯ ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ตนฺนิมิตฺตญฺจ วธพนฺธารหาทีนีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺสาติ ตาทิสสฺสฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ ตสฺส ปหานายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ฌานวิปสฺสนา อิโต อญฺญสฺมิํ อตฺตภาเว อุปฺปนฺนปุพฺพาปิ สิยุนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพ’’นฺติ, ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺมาวาจานํเยว คหณํฯ

เตสุ วุตฺเตสุ เสสิทฺธิปาทเสสวิรติโย อตฺถโต วุตฺตาว โหนฺตีติ ลกฺขณหารวเสน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ ปุพฺพภาเค เอเต สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทาฯ จตุนฺนํ ญาณานนฺติ จตุนฺนํ อริยมคฺคญาณานํฯ กามํ สพฺเพปิ โพธิปกฺขิยธมฺมา มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนาว, ตถาปิ สาติสโย สมฺมปฺปธานพฺยาปาโร มคฺคกฺขเณติ วุตฺตํ ‘‘ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน’’ติฯ อวเสสา เตตฺติํส ลพฺภนฺติ, เต จ โข ปริยายโต, น นิปฺปริยายโตติ อธิปฺปาโยฯ

[825] เสเสสุ ปนาติ อิทฺธิปาทาทีสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุฯ ยถา สติวีริเยสุ ‘‘สติปฏฺฐานํ สมฺมปฺปธาน’’นฺติ สงฺขิปนวเสน หาปนํ, ‘‘กายานุปสฺสนา’’ติอาทิวิภาคทสฺสนวเสน วฑฺฒนํ อตฺถิ, อีทิสํ หาปนวฑฺฒนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

[826] อิทานิ สพฺเพสุ เอว ยถารหํ ลพฺภมานวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เตสูติ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุฯ ฉทฺธาติ เอกธา ทฺเวธา จตุธา ปญฺจธา อฏฺฐธา นวธาติ เอวํ ฉปฺปกาเรน เต ภวนฺติฯ

ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสนาติ ฉนฺโท ฉนฺทิทฺธิปาทวเสเนว, จิตฺตํ จิตฺติทฺธิปาทวเสเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขา โพชฺฌงฺควเสเนว, สงฺกปฺปาทโย มคฺควเสเนวาติ เอวํ นว เอกวิธาว โหนฺติฯ

จุทฺทเสว อสมฺภินฺนาติ สติ วีริยํ ฉนฺโท จิตฺตํ ปญฺญา สทฺธา สมาธิ ปีติ ปสฺสทฺธิ อุเปกฺขา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโวติ อิเม อสมฺภินฺนา ปทนฺตรสมฺเภเทน วินา อคฺคหิตคฺคหเณน คยฺหมานา จุทฺทเสว จ สภาวธมฺมาฯ จุทฺทสาติ จ อุกฺกํสปริจฺเฉเทน วุตฺตํฯ ตญฺจ โข ปฐมชฺฌานิกมคฺคจิตฺตุปฺปาทวเสน, ทุติยชฺฌานิเก ปน สมฺมาสงฺกปฺปาภาวโต เตรส, ตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานิเกสุ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคาภาวโต ทฺวาทส โหนฺติฯ ‘‘สตฺตติํสปฺปเภทโต’’ติ อิทมฺปิ อุกฺกํสวเสเนว วุตฺตํ, อวกํสโต ปน วุตฺตนเยน เอกสฺมิํ ขเณ ฉตฺติํส, ปญฺจติํส โหนฺติ, จตุนฺนํ อธิปตีนํ เอกชฺฌํ อนุปฺปชฺชนโต เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺเสว อิทฺธิปาทสฺส สมฺภโวติ ทฺวตฺติํส จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺตติํสปเภทโต กถนฺติ อาห ‘‘สกิจฺจนิปฺผาทนโต’’ติอาทิ, เอกจฺจสฺส สภาวโต เอกสฺสาปิ อตฺตโน อานุภาวานุรูปกายานุปสฺสนาทิตํตํกิจฺจสาธนโตติ อตฺโถฯ สรูเปน จ วุตฺติโตติ อเภทสฺส จิตฺติทฺธิปาทาทิกสฺส สรูเปเนว ปวตฺตนโต จฯ

เอตฺถาติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํฯ กสฺมา ปน โพธิปกฺขิเยสุ ฌานโกฏฺฐาโส น คหิโต, นนุ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตโต เอว น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘โพธิปกฺขิเยสุ ฌานํ น คหิต’’นฺติ ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขณสฺส ฌานสฺส มคฺคคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ ตญฺหิ สนฺธาย ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติอาทิ (ธ. ส. 277, 343 อาทโย) วุตฺตํฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณสฺส ปเนตฺถ สมฺภโว เอว นตฺถิฯ อปโร นโย – กสฺมา ปน โพธิปกฺขิเยสุ ฌานโกฏฺฐาโส น คหิโต, นนุ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถิ, น จ ตํ ปฏิปทา วิย เอกนฺตปุพฺพภาคิยํ, นาปิ เอกจฺจปฏิสมฺภิทา วิย มคฺคนิสฺสนฺโท, อถ โข มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺโน, ยโต ‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. 277, 343 อาทโย) วุตฺตํ, มคฺคมคฺคปริวารธมฺมา จ โพธิปกฺขิยธมฺมาติ? วุจฺจเต – ยํ ตาว วุตฺตํ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถี’’ติ, ตตฺถ น อริยมคฺคสมฺปโยคมตฺเตน ฌานสฺส โพธิปกฺขิยตา ลพฺภติ อติปฺปสงฺคโตฯ อาหาราทีนมฺปิ หิ โพธิปกฺขิยตา อาปชฺเชยฺยาติฯ เอเตน มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตา โพธิปกฺขิยภาวสฺส อการณนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘มคฺคมคฺคปริวารธมฺมา จ โพธิปกฺขิยา’’ติ, ตตฺถ ปริวารฏฺโฐ กิํ สหปวตฺติอตฺโถ, อุทาหุ ปริกฺขารฏฺโฐติ? ยทิ ปุริโม ปกฺโข, โส ปเคว นิลฺโลจิโตฯ อถ ทุติโย, อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ กถํ ปวตฺตมานํ ฌานํ มคฺคสฺส ปริกฺขาโร? ยทิ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน, เอวํ สติ ผสฺสาทีนมฺปิ มคฺคปริกฺขารตา อาปชฺชติฯ อถ ปฏิปกฺขวิธํสเนน, น สพฺเพ ฌานธมฺมา ปฏิปกฺขวิธํสนสมตฺถาฯ น หิ วิจาโร, เวทนา จ กสฺสจิ สํกิเลสธมฺมสฺส อุชุปฏิปกฺขภาเวน ปวตฺตนฺติฯ ยํ ปน เปฏเก ‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํฯ น หิ สุขํ สยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปฏิปกฺโข, ปฏิปกฺขสฺส ปน สมาธิสฺส ปจฺจยตาย ปฏิปกฺโขฯ

น จ วิจาโร ปญฺญา วิย, อธิโมกฺโข วิย วา วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข, ปฏิปกฺขสฺส ปฏิรูปตาย ปน ปฏิปกฺโข วุตฺโตฯ ตถา ปีติปิ น พฺยาปาทสฺส อโทโส วิย อุชุปฏิปกฺโข, อโทสสมฺปโยคโต ปน ปฏิปกฺโข วุตฺโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ปริยาเยน วุตฺต’’นฺติฯ วิตกฺกสมาธโย เอว ปน ฌานธมฺเมสุ อุชุกํ ปฏิปกฺขวิธํสนสมตฺถาติ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนสมตฺถสฺส ปริปุณฺณสฺส ฌานโกฏฺฐาสสฺส อภาวโต น จสฺส โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคโห กโตฯ ยสฺมา ปน สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาสมาธิ จ มคฺคปริยาปนฺนา ฌานธมฺมา, ตสฺมา เต สนฺธาย ตํสมฺปยุตฺตตาย วา อิตเรปิ คเหตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิก’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 277)ฯ

วุฏฺฐานพลสมาโยคกถาวณฺณนา

[827] วุฏฺฐานํ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺฐานํฯ พลสมาโยโค สมถวิปสฺสนาพเลหิ สมฺปยุตฺตตาฯ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ทุกฺขาทีสุ วิเสสทสฺสนฏฺเฐน มคฺคปญฺญาปิ วิปสฺสนาติ วุจฺจตีติ ‘‘โลกิยวิปสฺสนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.5)ฯ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เนวนิมิตฺตา วุฏฺฐาติ, ปวตฺติ…เป.… ฉินฺทนโต น ปวตฺตา วุฏฺฐาตีติ โยชนาฯ ตตฺถ นิมิตฺตโต วุฏฺฐานํ สงฺขารนิมิตฺตํ นิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานารมฺมณกรณํฯ ปวตฺตโต วุฏฺฐานํ เหตุนิโรเธน อายติํ วิปากปฺปวตฺตสฺส อนุปฺปวตฺติธมฺมตาปาทนํฯ เตนาห ‘‘สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาตี’’ติฯ

ทุภโตติ อุภโต, ท-การาคมํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ทุภาติ วา ปทนฺตรเมเวตํ อุภยสทฺเทน สมานตฺถํฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติ ปริญฺญาภิสมยาทิลกฺขเณน จตุสจฺจทสฺสนฏฺเฐนฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยาติ ทฺวาสฏฺฐิปฺปเภทายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ อปายคมนียตาย ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อนุวตฺตเกหิ วิจิกิจฺฉาทิกิเลเสหิฯ ขนฺเธหีติ เอตฺถาปิ ตทนุวตฺตกสทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ เต จ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนารหา เวทิตพฺพาฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาติอาทีสุปิ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาตีติ ปาฬิ สํขิตฺตาฯ ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปา, เอวํ มิจฺฉาวาจาทโยปิ อปายคมนียา เอว เวทิตพฺพาฯ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เจตนาสภาวาฯ มิจฺฉาสติ ตถาปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธาฯ