22. ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมมคฺคญาณกถาวณฺณนา

[806] อิทานิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส ญาณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปรํ โคตฺรภุญาณํ โหตี’’ติ อาหฯ อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมญาณโต อุปริฯ ตนฺติ โคตฺรภุญาณํฯ เนว ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารานํ อคฺคหณโตฯ น ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ สติปิ นิพฺพานารมฺมณตฺเต กิเลสานํ อเขปนโตฯ ตโต เอเวตํ วิญฺญาณธาตูนํ วิสยํ อุทฺเทสนฺตํ ทสฺสนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยํ วุจฺจติฯ อนฺตราติ ฉฏฺฐสตฺตมวิสุทฺธีนํ เวมชฺเฌฯ อพฺโพหาริกเมว โหติ อุภยวิสุทฺธิลกฺขณตาภาวโตฯ ตถาปิ วุฏฺฐานคามินิยา ปริโยสานตาย วิปสฺสนาปกฺขิกํฯ เตเนวสฺส ตํโสตปติตตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาโสเต…เป.… สงฺขํ คจฺฉตี’’ติฯ เอเตนสฺส ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติฯ โสตสฺส อริยสฺสอาทิโต ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โส เอว มคฺโค, โสตํ วา อริยํ อาทิโต ปชฺชติ อธิคจฺฉตีติ โสตาปตฺติ, ปฐมโกฯ ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ ปฏิสนฺธิวเสน สกิเทว อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ ปฏิสนฺธิวเสน กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโคฯ กิเลสาทีนํ หนนาทินา อรหํ, อคฺคมคฺคฏฺโฐฯ ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, โส เอว มคฺโคติ อรหตฺตมคฺโคฯ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

เตหิ ตีหิปีติ เหฏฺฐา ติณฺณํ อนุโลมญาณานํ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตีสุ วา ทฺวินฺนํ อนฺโตคธตฺตาฯ ตีหิปีติ วา วิกปฺปนฺตรสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท, เตน ตีหิปิ ทฺวีหิปีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน พลานุรูเปนาติ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาวานุกูลํฯ ปฐมญฺหิ อนุโลมญาณํ สพฺโพฬาริกํ, ทุติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ, ตติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ ตมํ อนฺตรธาเปติฯ

อถ วา พลานุรูเปนาติ เหฏฺฐา สงฺขารุเปกฺขาย อาหิตพลานุรูเปน ฯ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน หิ อนุโลมญาณสฺสาปิ มคฺคญาณสฺส วิย สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตานํ ปวตฺติอาการสิทฺโธ อตฺเถว มุทุติกฺขตาวิเสโสฯ ปลิโพธโต อุปฏฺฐาติ ปลิโพธภาวปฏิจฺฉาทกสฺส ตมสฺส อนฺตรธาปิตตฺตาฯ ‘‘อาเสวนนฺเต’’ติ อิมินา ทุติยสฺส วา ตติยสฺส วา อนุโลมญาณสฺส อนนฺตรํ โคตฺรภุญาณุปฺปตฺติ, น ปฐมสฺสาติ ทสฺเสติ ตสฺส อนาเสวนตฺตาฯ น หิ อลทฺธาเสวนํ โคตฺรภุญาณํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติฯ นิมิตฺตาทิวิรหโต, ตพฺพิธุรโต จ ‘‘อนิมิตฺต’’นฺติอาทินา นิพฺพานํ วิเสสิตํฯ ปุถุชฺชนโคตฺตนฺติ อริเยหิ อสมฺมิสฺสํ ปุถุชฺชนสมญฺญํฯ โคตฺตนฺติ หิ เอกวํสชานํ สมานา สมญฺญา, เอวํ อิธาปีติฯ ปุถุชฺชนสงฺขนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, ปุถุชฺชนภูมินฺติ ปุถุชฺชนวตฺถุํฯ เอกนฺติกตาย เอกวารเมว จ อุปฺปชฺชนโต อปุนราวฏฺฏกํฯ

พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเนติ อสงฺขตธาตุยา พหิภาวโต พหิทฺธาสญฺญิตา สงฺขารคตา วุฏฺฐานภูเต วิวฏฺฏเน นิปฺผชฺชมาเน ปญฺญาฯ อภิภุยฺยตีติ อภิภวติฯ ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติฯ เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตี’’ติอาทินา ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนํ ตทติกฺกมนมาหฯ ‘‘อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตี’’ติอาทินา อริยโคตฺตภาวนํ ตทุภยภาวโตฯ

[807] เอกาวชฺชนานํ นานาวีถิตา นตฺถีติ น ตํนิเสธนาย เอกวีถิคฺคหณํ, อถ โข นานารมฺมณานมฺปิ เอกาวชฺชนานํ นานาวีถิตา นตฺถีติ ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหามาติกนฺติ มหนฺตํ อุทกวาหกํฯ ลงฺฆิตฺวาติ อโนตรนฺโต เอว อติกฺกมิตฺวาฯ อุลฺลงฺฆิตฺวาติ อุปริภาเคเนว ลงฺฆิตฺวาฯ นินฺนโปณปพฺภารตา อุตฺตรุตฺตรวิสิฏฺฐา นินฺนตาวฯ

อฏฺฐหิ ญาเณหิ อนุกฺกเมน อาหิตวิเสสํ อนุโลมญาณํ นิพฺพานารมฺมณสฺส ญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาทินา เวเคน ธาวิตฺวา’’ติฯ รูปํ อเนกสนฺตติสมฺพนฺธตาย อเนกวฏฺฏรจิตา รชฺชุ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปรชฺชุํ วา’’ติฯ อตฺตภาวสฺส รุกฺขฏฺฐานิยตาย วุตฺตตฺตา ตํสมฺพนฺธทณฺฑฏฺฐานิยตา เวทนาทีสุ เอกสฺเสว ยุตฺตา, น เวทนาทิสมุทายสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เวทนาทีสุ อญฺญตรทณฺฑํ วา’’ติฯ อนุโลมาวชฺชเนนาติ อนุโลมสฺส อาวชฺชเนนฯ เยน อาวชฺชเนน อนุโลมญาณํ อุปฺปชฺชติ, เตน ตํ อารมฺมณํฯ

‘‘ปฐเมน อนุโลมจิตฺเตน อุลฺลงฺฆิตฺวา’’ติ อิทํ สกฺกายตีรสฺส ตสฺส อติกฺกมนารมฺภตาย วุตฺตํฯ ‘‘ทุติเยน นิพฺพานนินฺนโปณปพฺภารมานโส’’ติ อิทํ ตสฺส สพฺพสงฺขารโต สาติสยํ อลคฺคํ หุตฺวา วิสงฺขาเร อลฺลีนภาวโต วุตฺตํฯ นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน ปตติ โยคาวจโรฯ เอการมฺมเณติ เอกวารํเยว อาลมฺพิเต อารมฺมเณฯ เตนาห ‘‘อลทฺธาเสวนตายา’’ติฯ เตน เอการมฺมเณ อาเสวนา อุปการวตี, น ตถา นานารมฺมเณติ ทสฺเสติฯ

[808] ตตฺราติ อนุโลมโคตฺรภูนํ อิตรีตรกิจฺจากรเณฯ นกฺขตฺตโยคนฺติ นกฺขตฺเตน จนฺทสฺส โยคํ, นกฺขตฺตโยควิภาวนิยํ วา กาลํ, ทิวสนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ

เอวํ นิพฺพตฺตาหีติ อนุโลมญาณานิ วิย สงฺขาเร อนาลมฺพิตฺวา อหํ วิย นิพฺพานารมฺมเณ วตฺตาหีติ มคฺคสฺส โคตฺรภุนา ทินฺนสญฺญามุญฺจนํ, อนุพนฺธนญฺจ นิพฺพานารมฺมณกรณเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[809] ตตฺราติ ตสฺมิํ โคตฺรภุนา ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวา วิย เตน คหิตารมฺมเณเยว วตฺติตฺวา มคฺคสฺส โลภกฺขนฺธาทินิพฺพิชฺฌเนฯ อุสุํ อสติ ขิปฺปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโหฯ สรโคจรฏฺฐานํ นาม อฏฺฐอุสภมตฺตํฯ ตญฺจ โข ทูเร ปาติโน มชฺฌิมปุริสสฺส วเสน จตุหตฺถาย ยฏฺฐิยา วีสติยฏฺฐิ อุสภํ, เตน อฏฺฐอุสภมตฺเต ปเทเส หตฺถวเสน จตฺตารีสาธิกฉสตหตฺเถ ปเทเสฯ ผลกสตนฺติ อสนสารมยํ ผลกสตํฯ กุมฺภการจกฺกสทิเส จกฺกยนฺเตฯ อาวิชฺฌิตฺวาติ ภเมตฺวาฯ ทณฺฑกฆฏฺฏนาย อุปฺปาเทตพฺพสทฺโท ทณฺฑกสญฺญาฯ ผลกสตวินิวิชฺฌนสฺส ปจฺจยภูตา ทณฺฑกสญฺญา วิย โคตฺรภุญาณํ โลภกฺขนฺธาทินิพฺพิชฺฌนสฺส มคฺคญาณสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อิสฺสาโส วิย มคฺคญาณํ นิพฺพิชฺฌิตพฺพนิวิชฺฌนโตฯ

[810] อฏฺฐมภวโต ปฏฺฐาย นิพฺพตฺตนกํ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสเสติฯ สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อริยธนานํฯ สมฺมุขีภาวนฺติ ปจฺจกฺขสิทฺธิํฯ

ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรานิ เจว ปญฺจวีสติมหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิฯ อญฺเญสญฺจ รตนตฺตเย นิวิฏฺฐสทฺธาทีนํฯ สมุทาเย ปวตฺโต โสตาปตฺติมคฺคสทฺโท ตเทกเทเสปิ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ ญาณ’’นฺติฯ

ปฐมมคฺคญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

โสตาปนฺนปุคฺคลกถาวณฺณนา

[811] ตสฺเสว โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตสฺสฯ กามญฺเจตฺถ นาติติกฺขปญฺญสฺส ทฺเว, ติกฺขปญฺญสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ, อวิเสสโต ปน คหิตสฺส มคฺคสฺส วเสน ‘‘ทฺเว, ตีณิ วา’’ติ วุตฺตํฯ สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหูติ ยํ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริกสมาธีติ อาหูติ อตฺโถฯ อนนฺตรเมว ปวตฺตนกํ ผลํ อนนฺตรํ, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตํ วา ปโยชนํ เอตสฺสาติ อานนฺตริโก, มคฺโคฯ

อาเสวนนฺเตติ อาเสวนโต อนฺเต, อาเสวนลาภิโน อนุโลมญาณสฺส อนนฺตรนฺติ อตฺโถฯ ลทฺธาเสวนเมว อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติฯ อุปริ ปน ฉ, สตฺต วา ชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา จตฺตาริ ผลจิตฺตานิ โหนฺตีติ วเทยฺยาติ อาห ‘‘สตฺตจิตฺตปรมา จ เอกาวชฺชนวีถี’’ติฯ

ตํ ปน น สารโต ปจฺเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[812] เอตฺตาวตาติ ปฐมมคฺคานนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมกฺเกนฯ ภุสํ ปมตฺโตปีติ เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิฯ เยสํ ยถาวุตฺตอาวชฺชนชวนจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา เอส โสตาปนฺโน ปจฺจเวกฺขติ นามาติ อธิปฺปาโยฯ

เอเตเนว ปสงฺเคน เสสานํ อริยานํ ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ