วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนากถาวณฺณนา

[805] กิญฺจิ อสงฺขตารมฺมณมฺปิ ญาณํ วุฏฺฐานคามินิยา เอกสงฺคหนฺติ กตฺวา ‘‘สงฺขารารมฺมณายา’’ติ วิเสสนํ กตํฯ ตญฺหิ วิเสสโต วุฏฺฐานํ อริยมคฺคํ คจฺฉติ อุเปตีติ วุฏฺฐานคามินีติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติอาทิฯ อสมฺโมหตฺถนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ปริยายนฺตเรหิ อาคตาย สมฺโมหาภาวตฺถํฯ สุตฺตสํสนฺทนาติ สุตฺตานํ เตสํ เตสํ สุตฺตปทานํ อนุสนฺทานํฯ

เย โลกิเย สงฺขาเร อารพฺภ อนุโลมปริโยสานา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตติ, ตํสนฺนิสฺสิตา ตปฺปฏิพทฺธา ตณฺหา เตหิ วินา อปฺปวตฺตนโต ตมฺมยา นาม, ตมฺมยาว ตมฺมยตา, ตมฺมยา วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตา ขนฺธา, เตสํ ภาโว ตมฺมยตา, สา เอว ตณฺหาฯ ตปฺปฏิปกฺขา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทิยนโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.310)ฯ นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ภาเวตฺวาติ อตฺโถฯ เอกตฺตาติ เอตฺถ อยํ ปาฬิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสุ…เป.… โผฏฺฐพฺเพสุ, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. 3.310), สยมฺปิ นานาสภาวา, นานารมฺมณนิสฺสิตา จาติ อตฺโถฯ สา ปน สมาธิสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนุเปกฺขา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนนิสฺสิตา, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. 3.310)ฯ ยา หิ ตํตํอรูปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา อุเปกฺขา, สา เอกสภาวตฺตา, เอการมฺมณตฺตา จ เอกตฺตา, เอกตฺตสิตา จาติ วุจฺจติ, สา ปน ตํตํฌานสหคตเวทนุเปกฺขา จ ตทารมฺมณวิปสฺสนุเปกฺขา จาติ วทนฺติฯ ตํ ปชหถาติ ตทารมฺมณกิเลสปหาเนน ปชหถฯ เตนาห ‘‘ตํ สมติกฺกมถา’’ติฯ

นิพฺพิทาติ วุฏฺฐานคามินีฯ ตตฺถ หิ สุตฺเต วิรชฺชตีติ มคฺคกิจฺจมาห, วิมุจฺจตีติ ผลกิจฺจํฯ

สุสิมสุตฺตํ นิทานวคฺเคฯ ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ วุฏฺฐานคามินีติ วุตฺตา ธมฺมฏฺฐิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อสมฺมุยฺหนวเสน ปวตฺตนโตฯ นิพฺพาเน ญาณนฺติ มคฺคญาณมาหฯ

สญฺญา โข, โปฏฺฐปาทาติ เอตฺถ กามํ ‘‘สญฺญา’’อิจฺเจว วุจฺจติ, ปุพฺเพ ปน ‘‘สญฺญคฺคํ ผุสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สญฺญคฺคนฺติ วุตฺตา’’ติฯ

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตเทกเทสภูตา วุฏฺฐานคามินี วุตฺตาฯ สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา โวหารา อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺตีติฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปาริสุทฺธิยา ปธานการณํฯ

ตีหิ นาเมหีติ อนุโลมโคตฺรภุโวทานสงฺขาเตหิ ตีหิ นาเมหิฯ

กิตฺติตาติ โถมิตา อริยมคฺคาธิฏฺฐานตายฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนฏฺเฐน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ สนฺตกิเลสตาย สนฺตาฯ โยคนฺติ ภาวนํ, ภาวนาภิโยคํ วาฯ

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ เอกวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

22. ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมมคฺคญาณกถาวณฺณนา

[806] อิทานิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส ญาณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปรํ โคตฺรภุญาณํ โหตี’’ติ อาหฯ อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมญาณโต อุปริฯ ตนฺติ โคตฺรภุญาณํฯ เนว ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารานํ อคฺคหณโตฯ น ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ สติปิ นิพฺพานารมฺมณตฺเต กิเลสานํ อเขปนโตฯ ตโต เอเวตํ วิญฺญาณธาตูนํ วิสยํ อุทฺเทสนฺตํ ทสฺสนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยํ วุจฺจติฯ อนฺตราติ ฉฏฺฐสตฺตมวิสุทฺธีนํ เวมชฺเฌฯ อพฺโพหาริกเมว โหติ อุภยวิสุทฺธิลกฺขณตาภาวโตฯ ตถาปิ วุฏฺฐานคามินิยา ปริโยสานตาย วิปสฺสนาปกฺขิกํฯ เตเนวสฺส ตํโสตปติตตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาโสเต…เป.… สงฺขํ คจฺฉตี’’ติฯ เอเตนสฺส ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติฯ โสตสฺส อริยสฺสอาทิโต ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โส เอว มคฺโค, โสตํ วา อริยํ อาทิโต ปชฺชติ อธิคจฺฉตีติ โสตาปตฺติ, ปฐมโกฯ ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ ปฏิสนฺธิวเสน สกิเทว อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ ปฏิสนฺธิวเสน กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโคฯ กิเลสาทีนํ หนนาทินา อรหํ, อคฺคมคฺคฏฺโฐฯ ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, โส เอว มคฺโคติ อรหตฺตมคฺโคฯ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

เตหิ ตีหิปีติ เหฏฺฐา ติณฺณํ อนุโลมญาณานํ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตีสุ วา ทฺวินฺนํ อนฺโตคธตฺตาฯ ตีหิปีติ วา วิกปฺปนฺตรสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท, เตน ตีหิปิ ทฺวีหิปีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน พลานุรูเปนาติ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาวานุกูลํฯ ปฐมญฺหิ อนุโลมญาณํ สพฺโพฬาริกํ, ทุติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ, ตติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ ตมํ อนฺตรธาเปติฯ