อนุโลมญาณกถาวณฺณนา

[804] อธิโมกฺขสทฺธาติ ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิโมกฺโขฯ ตสฺมา ตถาภูตา ภาวนาวิเสเสน กิจฺจโต อธิมตฺตตาย พลวตรา นิพฺพตฺตติฯ สุปคฺคหิตนฺติ สุฏฺฐุ ปคฺคหิตํฯ อสลฺลีนํ ปฏุตรภาเวน ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ วีริยํ โหติฯ สูปฏฺฐิตาติ ติกฺขตรตาย อารมฺมณาภิมุขภาเวน สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา สติ โหติฯ สุสมาหิตนฺติ ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย สุฏฺฐุ สมาหิตํ อารมฺมเณ สมฺมเทว ฐปิตํ อปฺปิตํ วิย โหติฯ ติกฺขตราติ อนุโลมญาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถภาเวน สาติสยํ ติกฺขา สูราฯ สงฺขารานํ วิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตสงฺขารุเปกฺขา ปญฺญา อุปฺปชฺชติฯ อนิจฺจาติ วา…เป.… สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อนิจฺจาทีสุ เอเกนากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส วาโรติ กตฺวาฯ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนวาติ อนิจฺจาทินา อาลมฺพนกรณนเยเนว, น สมฺมสิตนเยนฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณํ กุรุมาน’’นฺติฯ อาวฏฺเฏตฺวาติ นิวตฺเตตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน วตฺติตุํ อทตฺวาฯ วิสทิสจิตฺตปวตฺติสงฺขาตาย วีจิยา อภาเวน อวีจิกา, จิตฺตสนฺตติฯ กิริยมโนธาตุยา หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต กิริยมยจิตฺตปวตฺติวิปากจิตฺตุปฺปตฺติยา สวีจิกา สนฺตรา, น เอวํ มโนทฺวาราวชฺชเนนาติ วุตฺตํ ‘‘อวีจิกํ จิตฺตสนฺตติํ อนุปฺปพนฺธมาน’’นฺติฯ ตเถวาติ ยถา อตีตาสุ ทฺวตฺติํสชวนวีถีสุ สงฺขารุเปกฺขา ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สงฺขาเร อารมฺมณมกาสิ, ตเถวฯ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ฯ อุปจารนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริกตฺตา วาฯ อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติฯ

อยญฺจ นโย กามํ มคฺควีถิยํ ปฐมชวนสฺส ปฏิสงฺขรณฏฺโฐ, ทุติยสฺส ตโต อาสนฺนฏฺโฐ, ตติยสฺส เหฏฺฐิมุปริมานํ อนุโลมฏฺโฐ จ ยุตฺโตติ วุตฺโต, ตถาปิ สพฺเพสมฺปิ อิมา สมญฺญา สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาเสวนนฺติ อาทเรน เสวนํฯ ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานนฺติ เหฏฺฐิมานํ, อุปริมานญฺจ ธมฺมโกฏฺฐาสานํฯ อฏฺฐนฺนนฺติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อฏฺฐนฺนํฯ

สพฺพาปิ วิปสฺสนา ลกฺขณตฺตยสมฺมสนกิจฺจาว , อิทมฺปิ ตเถวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถกิจฺจตายา’’ติฯ อุปรีติ มคฺเคฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ สมฺโมสาทิปฏิปกฺขวิธมนโตฯ อิทานิ อนุโลมญาณสฺส ตทุภยกิจฺจานุโลมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนุโลมญาณํ สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ วิธมเนน โลกิยญาเณสุ อุกฺกํสปริยนฺตคตํ, ตโต เอว เหฏฺฐา นิพฺพตฺติตอุทยพฺพยญาณาทีนมฺปิ กิจฺจํ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน อตฺถโต สาเธนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, ตถาปวตฺตมานญฺจ เตสํ กิจฺจํ อนุโลเมนฺตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํ…เป.… ตถกิจฺจตาย อนุโลเมตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ภยโต อุปฏฺฐิต’’นฺติ อิมินาปิ อารมฺมณสีเสน ญาณพฺยาปารเมว วทติ สปฺปฏิภยานํ สงฺขารานํ ยถาสภาวทสฺสนทีปนโตฯ เสเสสุ ปน สตฺตสุปิ ฐาเนสุ ญาณพฺยาปาโรว ทสฺสิโตฯ ยสฺมา เอตํ อนุโลมญาณํ อนิจฺจาทีสุ อญฺญตรลกฺขณวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ตาย ปฏิปตฺติยาติ ยา สา อนุโลมญาณสฺส ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปตฺติ, ตายฯ น หิ อนุโลมญาเณ ตถา อนุปฺปนฺเน โคตฺรภุญาณํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตุํ สกฺโกติ, โคตฺรภุญาเณ วา อนุปฺปนฺเน มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชตีติฯ

วุตฺตมตฺถํ โอปมฺเมน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฏฺฐนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ อคติคมนํ ปหาย ตํตํวินิจฺฉยกรณํ วิย อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ ยถาสกํ ปฏิปกฺขํ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทยพฺพยาทิปฏิปตฺติ, รญฺโญ มชฺฌตฺตภาโว วิย อนุโลมญาณสฺส ปุริมปจฺฉิมธมฺมโกฏฺฐาสสฺส อนุกูลตาฯ เตเนวาติ เหฏฺฐิมญาณานํ อนุโลมนมุเขน อุปริโพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโตเยวฯ สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตาฯ

อนุโลมญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนากถาวณฺณนา

[805] กิญฺจิ อสงฺขตารมฺมณมฺปิ ญาณํ วุฏฺฐานคามินิยา เอกสงฺคหนฺติ กตฺวา ‘‘สงฺขารารมฺมณายา’’ติ วิเสสนํ กตํฯ ตญฺหิ วิเสสโต วุฏฺฐานํ อริยมคฺคํ คจฺฉติ อุเปตีติ วุฏฺฐานคามินีติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติอาทิฯ อสมฺโมหตฺถนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ปริยายนฺตเรหิ อาคตาย สมฺโมหาภาวตฺถํฯ สุตฺตสํสนฺทนาติ สุตฺตานํ เตสํ เตสํ สุตฺตปทานํ อนุสนฺทานํฯ

เย โลกิเย สงฺขาเร อารพฺภ อนุโลมปริโยสานา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตติ, ตํสนฺนิสฺสิตา ตปฺปฏิพทฺธา ตณฺหา เตหิ วินา อปฺปวตฺตนโต ตมฺมยา นาม, ตมฺมยาว ตมฺมยตา, ตมฺมยา วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตา ขนฺธา, เตสํ ภาโว ตมฺมยตา, สา เอว ตณฺหาฯ ตปฺปฏิปกฺขา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทิยนโต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.310)ฯ นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ภาเวตฺวาติ อตฺโถฯ เอกตฺตาติ เอตฺถ อยํ ปาฬิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสุ…เป.… โผฏฺฐพฺเพสุ, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. 3.310), สยมฺปิ นานาสภาวา, นานารมฺมณนิสฺสิตา จาติ อตฺโถฯ สา ปน สมาธิสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนุเปกฺขา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานญฺจายตนนิสฺสิตา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนนิสฺสิตา, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. 3.310)ฯ ยา หิ ตํตํอรูปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา อุเปกฺขา, สา เอกสภาวตฺตา, เอการมฺมณตฺตา จ เอกตฺตา, เอกตฺตสิตา จาติ วุจฺจติ, สา ปน ตํตํฌานสหคตเวทนุเปกฺขา จ ตทารมฺมณวิปสฺสนุเปกฺขา จาติ วทนฺติฯ ตํ ปชหถาติ ตทารมฺมณกิเลสปหาเนน ปชหถฯ เตนาห ‘‘ตํ สมติกฺกมถา’’ติฯ

นิพฺพิทาติ วุฏฺฐานคามินีฯ ตตฺถ หิ สุตฺเต วิรชฺชตีติ มคฺคกิจฺจมาห, วิมุจฺจตีติ ผลกิจฺจํฯ